Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Seysmik təhlükə — zəlzələ nəticəsində qruntun titrəyişləri və bu titrəyişlərin təsiri ilə əmələ gələn sürüşmə yanğın və s. dolayı hadisələri özündə birləşdirir.
Seysmiklik
Zəlzələ zamanı fiziki obyektlərin dağılması və zədələnmələri, əsasən titrəyişləri ilə əlaqədardır. Qrunt titrəyişləri isə amplitut-tezlik tərkibləri və davamiyyəti ilə səciyyələnir. Seysmik təhlükənin müəyyən edilməsi üçün hesablamalar ilk dəfə 1968-ci ildə C. Allin Cornell tərəfindən tərtib edilmişdir onların əhəmiyyətindən və istifadə səviyyəsindən asılı olaraq olduqca mürəkkəb ola bilər. Regional geologiya və seysmologiya mühiti əvvəlcə seysmometr qeydlərindən həm dərinlikdə, həm də səthdə zəlzələnin baş vermə mənbələri və nümunələri üçün araşdırılır; ikincisi, bu mənbələrdən təsirlər yerli geoloji süxur və torpaq növlərinə, yamac bucağı və qrunt sularının şəraitinə nisbətən qiymətləndirilir. Beləliklə, oxşar potensial zəlzələ zonaları müəyyən edilir və xəritələrdə çəkilir. Tanınmış San Andreas qırığı, Sakit okean atəş halqası ilə əlaqəli kontinental kənarlar boyunca bir çox sahələr kimi, daha böyük potensial hərəkətə malik uzun dar elliptik zona kimi təsvir edilmişdir.
Qiymətləndirmə metodları
Seysmik təhlükə dedikdə verilən ərazidə kifayət qədər böyük zaman intervalında (50, 100, 500 il və s.) müəyyən səviyyəli seysmik effektin baş verməsi ehtimalı nəzərdə tutulur. Uzun müddətli seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi, Azərbaycanın da aid edildiyi seysmik cəhətdən aktiv ərazilərdə yerləşən dövlətlərin dayanıqlı inkişafını (şəhərsalma, torpaqdan istifadə insanların həyatlarını və əmlaklarını sığortalama və s. sahələr) planlaşdırmaq üçün zəruri bir işdir. Uzunmüddətli seysmik təhlükənin qiymətləndirilməsi miqyası 1:5000000-dan 1:2500000-dək olan ümumi seysmik rayonlaşdırma xəritələri vasitəsilə təsvir olunur. Ilk dövrlərdə seysmik rayonlaşdırma əsasən seysmostatistik prinsip əsasında aparılırdı. Yəni, tərtib olunmuş rayonlaşdırma xəritələrində məlum olan güclü zəlzələlərin izoseystləri göstərilir və eyni ballı izoseystlər birləşdirilirdi. Nəticədə seysmik rayonlaşdırma xəritəsində yalnız müxtəlif intensivlikli titrəyiş zonaları təsvir olunurdu.
Seysmiklik törədən zonalar
Keçmiş SSRI, o cümlədən Azərbaycan ərazisinin seysmik rayonlaşdırılması işi dəfələrlə aparılmışdır. Ilk belə xəritə 1937-ci ildə SSRI EA Seysmologiya Institutu tərəfindən hazırlanmış və rəsmi nəşr olunmuşdur. 1947-ci ildə Q. P. Qorşkovun rəhbərliyi ilə tərtib olunan bu xəritənin yeni variantı SSRI Dövlət Tikinti komitəsi tərəfindən seysmik dayanıqlı tikinti üçün normativ sənəd kimi təsdiq olunmuşdur. Həmin xəritədə Böyük Qafqazın Mərəzədən respublikanın Gürcüstanla sərhədinə qədər olan ox zolağı 8 bal intensivlikli zəlzələlərin baş verməsi mümkün olan zona kimi ayrılır. Böyük Qafqazın cənub və şimal yamacları 7 bal intensivlikli seysmik təhlükəli zonalara aid edilmişdir. Respublikanın depressiya zonalarının daha aşağı-6 bal intensivlikli seysmik potensiala malik olduğu göstərilir.
Sonrakı dövrlərdə, zəlzələlərin qeydiyyatı və onların parametrlərinin təyini üzrə yeni metodların işlənib-hazırlanması, seysmologiya və seysmotektonika sahəsində aparılan tədqiqatların inkişafı, yeni güclü zəlzələrin baş verməsi və s. kimi amillər mövcud seysmik rayonlaşdırma xəritələrinin dəfələrlə dəqiqləşdirilməsinə səbəb olmuşdur.
Seysmik rayonlaşdırma xəritəsinin təkmilləşdirilməsi və dəqiqləşdirilməsi məqsədilə həm müasir dövrdə baş verən zəlzələlər instrumental və makroseysmik cəhətdən ətraflı öyrənilir, həm də keçən əsrlərdə baş vermiş dağıdıcı zəlzələlər haqqında daha geniş informasiya toplanması istiqamətində işlər aparılır.
Seysmoqravitasiya
Seysmoqravitasiya hadisələri müxtəlif olub, əsasən ərazilərin morfostrukturları ilə əlaqədardır. Qafqazda ən çox rast gələn seysmoqravitasiya hadisələri uçqunlar, sürüşmə-uçqunları və daş axınlarıdır. Müəlliflər seysmikrayonlaşdırmanı əsasən aşağıdakı prinsiplər əsasında aparmağı təklif edirlər.
- Regionların litosfer qatının neotektonik inkişaf mərhələsində kövrək və plastik deformasiyalarını əks etdirən xəritələr əsasında aktiv dərinlik qırılmaları morfostrukturları ayrılır.
- Morfostruktur və qırılma tektonikası regionun, paleoseysmo-geoloji metodları da daxil olmaqla, müxtəlif üsullarla müəyyənləşdirilmiş zəlzələ episentrləri ilə tutuşdurulur.
- Aktivliyi neotektonik hərəkətlərin sürəti, amplitudu və s. əlamətlər əsasında təyin edilən, zəlzələ episentrlərinin bağlı olduğu tektonik element (morfostruktura və ya qırılma zonaları) müəyyənləşdirilir.
- Yer qabığının qalıq seysmogen deformasiyasının ölçüləri və genetik tipi əsasında tektonik elementin potensial seysmikliyi qiymətləndirilir.
- Morfostruktur və ya qırılma zonasının qiymətləndirilmiş potensial seysmikliyi həmin struktur elementin yeni dövrdə inkişaf tempi təxminən bərabər olan məhdud sahələrinə ekstrapolyasiya edilir.
- Güclü zəlzələ haqqında məlumat olmadıqda, strukturun potensial seysmikliyi Kmaxxəritəsinə əsasən müəyyənləşdirilir.
- Bərabər seysmik potensiallı morfostruktur və ya qırılma seqmentləri seysmikliktörədən zonalar kimi birləşdirilir və güclü zəlzələlərin izoseystlərinə uyğun formada seysmikliktörədən zonalardan kənardakı titrəyiş zolaqları hesablanır.
Beləliklə, metodun müəllifləri seysmikrayonlaşdırmada istifadə olunan məlum metodlara demək olar ki, yalnız seysmodislokasiya qalıqları əsasında seysmik potensialın ən yüksək həddini təyin etmək üsulunu əlavə etmiş olurlar.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Seysmologiyanın əsas elementləri". səh.278. ek.anl.az. 27 aprel 2023-cü il tarixində arxivləşdirilib.
- "Seysmologiyanın əsas elementləri". səh.290. ek.anl.az. 27 aprel 2023-cü il tarixində arxivləşdirilib.
Xarici keçidlər
- Seismic hazard
- Earthquake Hazard
- PSHA
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Seysmik tehluke zelzele neticesinde qruntun titreyisleri ve bu titreyislerin tesiri ile emele gelen surusme yangin ve s dolayi hadiseleri ozunde birlesdirir SeysmiklikZelzele zamani fiziki obyektlerin dagilmasi ve zedelenmeleri esasen titreyisleri ile elaqedardir Qrunt titreyisleri ise amplitut tezlik terkibleri ve davamiyyeti ile seciyyelenir Seysmik tehlukenin mueyyen edilmesi ucun hesablamalar ilk defe 1968 ci ilde C Allin Cornell terefinden tertib edilmisdir onlarin ehemiyyetinden ve istifade seviyyesinden asili olaraq olduqca murekkeb ola biler Regional geologiya ve seysmologiya muhiti evvelce seysmometr qeydlerinden hem derinlikde hem de sethde zelzelenin bas verme menbeleri ve numuneleri ucun arasdirilir ikincisi bu menbelerden tesirler yerli geoloji suxur ve torpaq novlerine yamac bucagi ve qrunt sularinin seraitine nisbeten qiymetlendirilir Belelikle oxsar potensial zelzele zonalari mueyyen edilir ve xeritelerde cekilir Taninmis San Andreas qirigi Sakit okean ates halqasi ile elaqeli kontinental kenarlar boyunca bir cox saheler kimi daha boyuk potensial herekete malik uzun dar elliptik zona kimi tesvir edilmisdir Qiymetlendirme metodlariSeysmik tehluke dedikde verilen erazide kifayet qeder boyuk zaman intervalinda 50 100 500 il ve s mueyyen seviyyeli seysmik effektin bas vermesi ehtimali nezerde tutulur Uzun muddetli seysmik tehlukenin qiymetlendirilmesi Azerbaycanin da aid edildiyi seysmik cehetden aktiv erazilerde yerlesen dovletlerin dayaniqli inkisafini sehersalma torpaqdan istifade insanlarin heyatlarini ve emlaklarini sigortalama ve s saheler planlasdirmaq ucun zeruri bir isdir Uzunmuddetli seysmik tehlukenin qiymetlendirilmesi miqyasi 1 5000000 dan 1 2500000 dek olan umumi seysmik rayonlasdirma xeriteleri vasitesile tesvir olunur Ilk dovrlerde seysmik rayonlasdirma esasen seysmostatistik prinsip esasinda aparilirdi Yeni tertib olunmus rayonlasdirma xeritelerinde melum olan guclu zelzelelerin izoseystleri gosterilir ve eyni balli izoseystler birlesdirilirdi Neticede seysmik rayonlasdirma xeritesinde yalniz muxtelif intensivlikli titreyis zonalari tesvir olunurdu Seysmiklik toreden zonalarKecmis SSRI o cumleden Azerbaycan erazisinin seysmik rayonlasdirilmasi isi defelerle aparilmisdir Ilk bele xerite 1937 ci ilde SSRI EA Seysmologiya Institutu terefinden hazirlanmis ve resmi nesr olunmusdur 1947 ci ilde Q P Qorskovun rehberliyi ile tertib olunan bu xeritenin yeni varianti SSRI Dovlet Tikinti komitesi terefinden seysmik dayaniqli tikinti ucun normativ sened kimi tesdiq olunmusdur Hemin xeritede Boyuk Qafqazin Merezeden respublikanin Gurcustanla serhedine qeder olan ox zolagi 8 bal intensivlikli zelzelelerin bas vermesi mumkun olan zona kimi ayrilir Boyuk Qafqazin cenub ve simal yamaclari 7 bal intensivlikli seysmik tehlukeli zonalara aid edilmisdir Respublikanin depressiya zonalarinin daha asagi 6 bal intensivlikli seysmik potensiala malik oldugu gosterilir Sonraki dovrlerde zelzelelerin qeydiyyati ve onlarin parametrlerinin teyini uzre yeni metodlarin islenib hazirlanmasi seysmologiya ve seysmotektonika sahesinde aparilan tedqiqatlarin inkisafi yeni guclu zelzelerin bas vermesi ve s kimi amiller movcud seysmik rayonlasdirma xeritelerinin defelerle deqiqlesdirilmesine sebeb olmusdur Seysmik rayonlasdirma xeritesinin tekmillesdirilmesi ve deqiqlesdirilmesi meqsedile hem muasir dovrde bas veren zelzeleler instrumental ve makroseysmik cehetden etrafli oyrenilir hem de kecen esrlerde bas vermis dagidici zelzeleler haqqinda daha genis informasiya toplanmasi istiqametinde isler aparilir SeysmoqravitasiyaSeysmoqravitasiya hadiseleri muxtelif olub esasen erazilerin morfostrukturlari ile elaqedardir Qafqazda en cox rast gelen seysmoqravitasiya hadiseleri ucqunlar surusme ucqunlari ve das axinlaridir Muellifler seysmikrayonlasdirmani esasen asagidaki prinsipler esasinda aparmagi teklif edirler Regionlarin litosfer qatinin neotektonik inkisaf merhelesinde kovrek ve plastik deformasiyalarini eks etdiren xeriteler esasinda aktiv derinlik qirilmalari morfostrukturlari ayrilir Morfostruktur ve qirilma tektonikasi regionun paleoseysmo geoloji metodlari da daxil olmaqla muxtelif usullarla mueyyenlesdirilmis zelzele episentrleri ile tutusdurulur Aktivliyi neotektonik hereketlerin sureti amplitudu ve s elametler esasinda teyin edilen zelzele episentrlerinin bagli oldugu tektonik element morfostruktura ve ya qirilma zonalari mueyyenlesdirilir Yer qabiginin qaliq seysmogen deformasiyasinin olculeri ve genetik tipi esasinda tektonik elementin potensial seysmikliyi qiymetlendirilir Morfostruktur ve ya qirilma zonasinin qiymetlendirilmis potensial seysmikliyi hemin struktur elementin yeni dovrde inkisaf tempi texminen beraber olan mehdud sahelerine ekstrapolyasiya edilir Guclu zelzele haqqinda melumat olmadiqda strukturun potensial seysmikliyi Kmaxxeritesine esasen mueyyenlesdirilir Beraber seysmik potensialli morfostruktur ve ya qirilma seqmentleri seysmikliktoreden zonalar kimi birlesdirilir ve guclu zelzelelerin izoseystlerine uygun formada seysmikliktoreden zonalardan kenardaki titreyis zolaqlari hesablanir Belelikle metodun muellifleri seysmikrayonlasdirmada istifade olunan melum metodlara demek olar ki yalniz seysmodislokasiya qaliqlari esasinda seysmik potensialin en yuksek heddini teyin etmek usulunu elave etmis olurlar Hemcinin baxSeysmik dalgalarIstinadlar Seysmologiyanin esas elementleri seh 278 ek anl az 27 aprel 2023 cu il tarixinde arxivlesdirilib Seysmologiyanin esas elementleri seh 290 ek anl az 27 aprel 2023 cu il tarixinde arxivlesdirilib Xarici kecidlerSeismic hazard Earthquake Hazard PSHA