Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Saturnun halqaları – Saturn planetini əhatə edən qaya, toz və buz hissəciklərindən ibarət olan halqalardır. Saturnun halqaları ilk dəfə 1610-cu ildə Qalileo Qaliley tərəfindən müşahidə olunmuşdur. Buna baxmayaraq onların halqa olması 1655-ci ildə Xristian Hüygens tərəfindən müəyyən olunmuşdur. Halqaları meydana gətirən qaya, toz və buz hissəcikləri Saturn və onun peyklərinin cazibə qüvvəsinin təsirinə məruz qalaraq, öz formasını qoruyan dinamik sistem əmələ gətirirlər.
Ümumi quruluş
Saturnun halqaları planetin buludlarından bir az aralıdan başlayıb, azı 16 peykin də orbitini əhatəsinə alaraq Saturnun mərkəzindən 480000 km uzaqlığa qədər yayılır. Halqalar Saturnun ekvator xəttinə paralel yerləşir və planetlə birlikdə 27° meyilliyə sahibdir. Yerdən müşahidə oluna bilən Kassini aralığı və Enke aralığından başqa, kosmik gəmilərdən əldə olunan şəkillərdə müşahidə olunan minlərlə dairəvi boşluq və halqacığın ardıcıl düzülməsi nəticəsində meydana çıxan qarışıq bir quruluş olduğu aşkarlanmışdır. Halqaların parlaqlığı planetin mərkəzindən uzaqlaşdıqca kəskin fərqliliklərlə müşahidə olunur. Buna səbəb kimi halqalardakı maddələrin sıxlığı, onların ölçüləri və kimyəvi tərkibi göstərilir. Yüksək sıxlıqda buz hissəciklərindən meydana gələn B halqası 0,8 dərəcəlik ağlığa sahibdir. Halqaların işığı keçirməsi də maddələrin sıxlığına görə dəyişir. Saturn planeti Yerdən baxan müşahidəçi üçün ulduzların önündən keçərkən, müxtəlif parlaqlıqdakı ulduzlar halqalarla örtünmə zamanı onların arxasından müşahidə olunur.
Tərkibi
Halqaların çoxlu rəngdə əks etdirdiyi Günəş şüaları və örtülmə müddətində halqaların arxasından görünən ulduzların spektrlərinin ölçülməsi nəticəsində, onların kimyəvi tərkibləri haqqında məlumat əldə olunmuşdur. Ən əhəmiyyətli maddə donmuş halda olan sudur. Karbon və silisium kimi yüngül maddələri Günəş nebulası göstəricilərinə görə daha zəngindir. Varlığı yeni müşahidə olunan yüksək miqdardakı atomik oksigen təbiətdə sərbəst şəkildə müşahidə olunmur və bu yaxın zamanlarda baş verən şiddətli toqquşmadan xəbər verir. Bu göstəricilər halqaların aktiv təkamül yolu keçdiyini göstərir. Buna baxmayaraq, halqaların bölmələri arasındakı rəng fərqliliyi, halqa bölmələri arasında maddə mübadiləsinin çox sürətli olmadığını göstərir.
Orbit xüsusiyyətləri
Halqaları meydana gətirən kiçik hissəciklərin hər biri Kepler qanunlarına uyğun olaraq, öz orbitində hərəkət edir. Buna uyğun olaraq, Saturna daha yaxın olan halqalar daha sürətlə, daha uzaq olan halqalar isə nisbətən aşağı sürətlə hərəkət edirlər. Bu fərqlilik halqaların spektrlərinin ölçülməsi zamanı müşahidə olunan Dopler xətlərində fərqli qırmızı yerdəyişmə nisbətləri ilə sübut olunmuşdur. Hissəcik orbitlərinin ekssentrik və orbit əyriliklərindəki kiçik fərqlər orbitlərin kəsişməsinə və toqquşmalara səbəb olur. Bu toqquşmalar daxilində baş verdiyi halda hissəciklərin birləşərək daha böyük cisimlər və yeni peyklər formalaşdırma ehtimalı olduqca azdır. Buna baxmayaraq toqquşmalar nəticəsində standartlara uyğun olmayan orbitlərin getdikcə cilalandığı və bu gün müşahidə olunan halqa quruluşunun qorunduğu düşünülür. Halqaların qeyri-adi dərəcədə incə olması da bununla izah olunur. Halqaların düzülüşündən sadəcə 100 metr kənarlaşacaq şəkildə əyri orbitə sahib olan hissəciyin hər dövrədə halqa düzülüşünü bir dəfə aşağıdan yuxarıya, bir dəfə də yuxarıdan aşağıya ən azı 1 metr/saniyə sürətlə keçməsi hesablanarsa, ehtimal olunan toqquşmaların belə bir orbitin uzunömürlü olmasına imkan verməyəcəyini müəyyən edir.
Saturnun peyklərinin cazibə təsirləri halqaların quruluşuna önəmli təsir edir. Kassini aralığının Saturna ən yaxın böyük peyki olan təsiri nəticəsində formalaşdığı düşünülür. Halqalardakı bu aralıq Mimasla 2:1 nisbətində rezonansda olan orbitə uyğun gəlir. Burada olan hissəciklər dövr etmə periodu Mimasın periodunun yarısı qədər olması səbəbindən, hər dövrdə Saturn və Mimasla eyni xətt üzərinə gəlirlər və bu iki cismin birləşən cazibə təsirləri nəticəsində orbitlərindən kənarlaşırlar. və çoban peyk rolunu yerinə yetirərək F halqasını bir-birinə çox yaxın orbitləri ətrafında sıx şəkildə tutduğu müşahidə olunmuşdur. A halqası içində qalan orbiti boyunca hissəciklərindən təmizlənmiş bir boşluq vardır. Eyni şəkildə formalaşmasına səbəb olan peyk Kassini kosmik gəmisi tərəfindən müşahidə olunmuşdur. Bu peykin Kiler aralığının hər iki tərəfində yerləşən halqalarda cazibə təsiri ilə bağlı dalğalanmalara səbəb olduğu da müşahidə olunmuşdur. Saturn və peyklərinin təsirlərinin birləşməsi nəticəsində minlərlə kiçik halqalardan təşkil olunmuş qarışıq quruluş meydana çıxır.
Fiziki xüsusiyyətlər və halqaların meydana gəlməsi
Fransız astronom və riyaziyyatçısı tərəfindən 1847-ci ildə meydana çıxan anlayışı bir göy cisminin böyük göy cisminə olan uzaqlığı müəyyən bir limitdən daha az olduqda cazibə qüvvəsi nəticəsində bütövlüyünü qoruya bilməyərək parçalandığını iddia edir. Buna əsasən bir göy cismi ətrafında təqribən radiusunun 2,5 qatı qədər olan məsafəsində yerləşən maddələrin birləşərək böyük cisimlər meydana gətirməsi mümkün deyil. Bütün bunları nəzərə alaraq Saturnun halqalarının meydana gəlməsi haqqında fərqli düşüncələr meydana çıxmışdır.
- Günəş sisteminin formalaşdığı dövrdə Saturnun tərkibinə qatılmayan, ancaq planetə Roş limitindən daha yaxın olduğu üçün peykə çevrilə bilməyən ilkin Günəş nebulasına aid maddələr.
- Roş limitinə daxil olaraq parçalanan peyk, kometa və ya asteroid kimi göy cisimlərinin qalıqları.
- Roş limitindən kənarda qalan peyklərin başqa göy cisimləri ilə toqquşması nəticəsində qopan hissəciklər.
Halqaların spektrlərinin ölçülməsi yaşlarının əsasən bir neçə yüz milyon ildən çox olmadığını göstərir. Bu da halqaların Saturnun formalaşması ilə eyni dövrdə yaranması ehtimalını azaldır. Digər xarici planetlərin halqalarının da müşahidə olunması nəticəsində, halqaların meydana gəlməsində hər üç yanaşmanın da iştirak edə biləcəyi düşüncəsi üstünlük qazanmışdır.
Halqa sisteminin parlaqlığı ən çox və işıq keçiriciliyi ən az olan bölməsi B halqasıdır. Daha kənardakı A halqası sıxlığına görə ondan sonra gəlir. B halqası bütünlükdə halqa sistemi kütləsinin dörddə üçünü, A və B halqası isə onda doqquzunu təşkil edir. Radio dalğaları ilə aparılan ölçmələr nəticəsində, bu iki halqanın ölçüləri bir millimetrdən kiçik hissəciklərdən onlarla metrəcən dəyişən hissəciklərə qədər bütün ölçülərdəki hissəciklərdən təşkil olunduğu müşahidə olunmuşdur. İçindən keçən Günəş şüalarının aydınlatması nəticəsində, A və B halqalarını ayıran Kassini aralığının mütləq boşluq yox, hissəciklərin sıxlığının çox az olduğu bir yer olduğu məlum olmuşdur. A halqasının xarici hissələri və C halqası kiçik hissəciklərlə zəngindir. Ən içdə yerləşən D halqasının kütləsi ilə olduqca azdır. A halqasından daha kənarda yerləşən F halqası isə əsasən duman olaraq da adlandırıla biləcək hissəciklərdən meydana gəlmişdir. F halqasından kənarda yerləşən G halqasının sıxlığı isə daha azdır və eyni yüzlərlə kilometr olan bulud quruluşundadır. Ən kənarda yerləşən E halqasının Enkeladla sıx bağlı olduğu və onun üzərindəki qeyzerlərdən atılan sudan meydana gəldiyi düşünülür.
Halqaların istiliyi −200 °C −180 °C arasında dəyişir.
Tədqiqatının xronologiyası
- İtalyan alim Qalileo Qaliley hazırladığı teleskopla 1610-cu ildə Saturnu izləyərkən, planetin hər iki tərəfində heç bir məna verə bilmədiyi iki kiçik "qulaq" göründüyünü müşahidə edərək, planetin üçlü quruluşu olduğunu bildirdi. Daha sonrakı müşahidələrində gördüyünün yoxa çıxdığını və yenidən peyda olmasını təəccüblə qeyd edən Qaliley onların ölçü və mövqelərinin müəyyən müddət ərzində dəyişdiyini, ancaq yerlərinin dəyişmədiyini müşahidə etdi.
- 1655-ci ildə holland astronom Xristian Hüygens əlli dəfə yaxınlaşdıra bilən teleskopdan istifadə edərək, Saturnun ətrafındakı quruluşun halqa olduğunu aşkarladı.
- 1659-cu ildə Xristian Hüygens yazdığı Saturnun sistemi kitabında Saturnun halqa sisteminin meyilliyini, planetin 30 illik dövrü ərzində iki dəfə halqaların Yer orbiti ilə eyni meyilliyə gələrək görünməz olduğunu qeyd etdi.
- 1675-ci ildə Covanni Kassini halqaların sonradan öz adı ilə adlandırılacaq iki ayrı hissədən (sonradan başqa hissələr kəşf olundu) ibarət olduğunu müşahidə etdi. Onun müşahidə etdiyi Kassini aralığı A və B halqalarının arasındakı seyrək hissədir.
- 1837-ci ildə Con Enke A halqasının ortasında sonradan öz adı ilə adlandırılacaq aralığın olduğunu kəşf etdi.
- 1849-cu ildə halqaların Saturna çox yaxınlaşaraq parçalanan peykin qalıqları olduğunu iddia etdi.
- 1850-ci ildə və C halqasının arxasından keçən cisimlərin görünməsini əsas gətirərək halqaların qatı olmadığını iddia etdi. 1857-ci ildə bu iddia Ceyms Maksvell tərəfindən riyazi şəkildə sübut olundu. 1895-ci ildə müşahidə nəticəsində ilk dəfə halqaların çox kiçik hissəciklərdən ibarət olduğunu, planetdən uzaqlaşdıqca Dopler effektinə əsasən sürətlərinin azalmasını sübut etdi.
- 1966-cı ildə Allegini rəsədxanasında çəkilən şəkilə əsasən U.E.Faybelmen tərəfindən A halqasının və orbitinin xaricində çox solğun bir halqanın görüldüyü, 1969-cu ildə isə Pik-du-Midi rəsədxanasında tərəfindən C halqasından daha içdə çox solğun bir halqanın olduğu iddia edildi.
- 1970-ci illərdə Cerard Koyper infraqırmızı şüalarla apardığı spektr ölçümü müşahidələri nəticəsində, halqaları əmələ gətirən əsas maddənin donmuş su olduğunu sübut etdi.
- 1979-cu ildə Pioner 11 kosmik gəmisi Saturnun 21000 km yaxınlığından keçdi. Kosmik gəmi halqaların qaranlıq üzünün ilk şəklini göndərdi. Sıxlıq və işığı keçirmə dərəcələrindəki fərqliliklərlə yanaşı, halqaların Yerdən parlaq görünən hissələrinin Günəş şüalarını lazımi səviyyədə keçirmədikləri üçün tünd, solğun görünən hissələrinsə qaranlıq üzdə daha aydın göründüyü müşahidə olundu. Bundan başqa F halqası bu zaman kəşf olundu.
- 1980-ci ilin noyabr ayında Voyager 1, 1981-ci ilin avqust ayında Voyager 2 kosmik gəmiləri Saturnun yaxınlığından keçdi. Saturn, peykləri və planetin maqnitosferi haqqındakı müşahidələrlə yanaşı halqalar da müşahidə olundu. Voyager 1 daha əvvəldən məlum olan A, B və C halqalarının çoxlu sayda kiçik halqalardan ibarət olduğunu aşkarladı. Daha sonra aparılan müşahidələr nəticəsində, bu halqacıqlar arasında mütləq bir boşluğun olmadığı və bu bölgələrin maddə sıxlığının az olduğu yerlər olduğu məlum oldu. Voyager 2 kosmik gəmisinin apardığı müşahidələr nəticəsində, bu boşluqların Saturnun peyklərinin cazibə qüvvəsinin təsiri nəticəsində yarandığı aşkarlandı. Voyager 1 və Voyeger 2 kosmik gəmilərinin göndərdiyi şəkillərdə Faybelmen və Querinin daha əvvəl gördüyü halqa quruluşları dəqiq şəkildə müşahidə olundu. Müşahidə olunan halqalar D və E olaraq adlandırıldı. Voyagerlər bundan başqa G halqası olaraq adlandırılan başqa bir halqanın da kəşf edilməsinə imkan yaratdılar. Çəkillən şəkillər nəticəsində F halqasında dalğalanma və bükülmələr olduğu müşahidə olundu. Buna Saturnun çoban peyklərinin səbəb olduğu məlum oldu.
- 1990-cı ildə Voyager 2-nin göndərdiyi şəkillərdə Enke aralığı içindəki orbitdə peykini kəşf etdi.
- 2004-cü ildə Kassini kosmik gəmisi 2 yeni halqa kəşf etdi. Bu halqalar A və E halqaları arasında yerləşir.
- 2005-ci ilin may ayında Kassini kosmik gəmisindən Yerə halqaların içindən keçən radio dalğalar göndərildi. Bu yolla halqaları meydana gətirən cisimlərin ölçüləri və halqalar içindəki yayılmaları aşkarlandı.
İstinadlar
- "Historical Background of Saturn's Rings". 2020-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- . 2017-09-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- Nicholson, P.D.; et al. (2008). "A close look at Saturn's rings with Cassini VIMS". Icarus 193 (1): 182–212.
- Rincon, Paul (2005–07-01). "Saturn rings have own atmosphere" 2012-03-14 at the Wayback Machine. British Broadcasting Corporation.
- Jerome Brainerd, "Saturn's Rings", The Astrophysics Spectator, Issue 1.8,
- Goldreich, Peter; et al. (1978). "The formation of the Cassini division in Saturn's rings". Icarus 34 (2): 240–253.
- Burns, J.A.; et al. (2001). "Dusty Rings and Circumplanetary Dust: Observations and Simple Physics" 2008-12-18 at the Wayback Machine (PDF). In Grun, E.; Gustafson, B. A. S.; Dermott, S. T.; Fechtig H. Interplanetary Dust. Berlin: Springer. pp. 641–725.
- "Planetary Rings". 2022-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- "The Real Lord of the Rings". 2022-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- Kerr, Richard A (2008). "Saturn's Rings Look Ancient Again". Science 319 (5859): 21.
- Johnson, R. E.; et al. (2006). "The Enceladus and OH Tori at Saturn". The Astrophysical Journal (The American Astronomical Society) 644 (2): L137.
- "The scientific significance of planetary ring systems". 2018-06-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- "Saturn's Cassini Division". 2007-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- "James Clerk Maxwell on the nature of Saturn's rings". 2019-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- Dunford, Bill. "Pioneer 11 — In Depth" 2015-12-08 at the Wayback Machine.
- "The Voyager Planetary Mission". 2016-11-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-20.
- . 2017-04-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-20.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Planetary Rings Node: Saturn's Ring System
- Saturn's Rings by NASA's Solar System Exploration
- Rings of Saturn nomenclature from the USGS planetary nomenclature page
- Jerome Brainerd, "Saturn’s Rings", The Astrophysics Spectator, Issue.
- Saturnian Rings Fact Sheet (NASA)
- Cassini Imaging Science: Initial Results on Saturn's Rings and Small Satellites.
- Saturn’s spokes: lost and found
- Кольца Сатурна оказались еще крупнее
- 6 лет из жизни Сатурна
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Saturnun halqalari Saturn planetini ehate eden qaya toz ve buz hisseciklerinden ibaret olan halqalardir Saturnun halqalari ilk defe 1610 cu ilde Qalileo Qaliley terefinden musahide olunmusdur Buna baxmayaraq onlarin halqa olmasi 1655 ci ilde Xristian Huygens terefinden mueyyen olunmusdur Halqalari meydana getiren qaya toz ve buz hissecikleri Saturn ve onun peyklerinin cazibe quvvesinin tesirine meruz qalaraq oz formasini qoruyan dinamik sistem emele getirirler Saturnun halqalarinin gorunusu Umumi qurulusVoyager 2 terefinden cekilmis Saturn planeti Saturnun halqalari planetin buludlarindan bir az aralidan baslayib azi 16 peykin de orbitini ehatesine alaraq Saturnun merkezinden 480000 km uzaqliga qeder yayilir Halqalar Saturnun ekvator xettine paralel yerlesir ve planetle birlikde 27 meyilliye sahibdir Yerden musahide oluna bilen Kassini araligi ve Enke araligindan basqa kosmik gemilerden elde olunan sekillerde musahide olunan minlerle dairevi bosluq ve halqacigin ardicil duzulmesi neticesinde meydana cixan qarisiq bir qurulus oldugu askarlanmisdir Halqalarin parlaqligi planetin merkezinden uzaqlasdiqca keskin ferqliliklerle musahide olunur Buna sebeb kimi halqalardaki maddelerin sixligi onlarin olculeri ve kimyevi terkibi gosterilir Yuksek sixliqda buz hisseciklerinden meydana gelen B halqasi 0 8 derecelik agliga sahibdir Halqalarin isigi kecirmesi de maddelerin sixligina gore deyisir Saturn planeti Yerden baxan musahideci ucun ulduzlarin onunden kecerken muxtelif parlaqliqdaki ulduzlar halqalarla ortunme zamani onlarin arxasindan musahide olunur TerkibiHalqalarin coxlu rengde eks etdirdiyi Gunes sualari ve ortulme muddetinde halqalarin arxasindan gorunen ulduzlarin spektrlerinin olculmesi neticesinde onlarin kimyevi terkibleri haqqinda melumat elde olunmusdur En ehemiyyetli madde donmus halda olan sudur Karbon ve silisium kimi yungul maddeleri Gunes nebulasi gostericilerine gore daha zengindir Varligi yeni musahide olunan yuksek miqdardaki atomik oksigen tebietde serbest sekilde musahide olunmur ve bu yaxin zamanlarda bas veren siddetli toqqusmadan xeber verir Bu gostericiler halqalarin aktiv tekamul yolu kecdiyini gosterir Buna baxmayaraq halqalarin bolmeleri arasindaki reng ferqliliyi halqa bolmeleri arasinda madde mubadilesinin cox suretli olmadigini gosterir Orbit xususiyyetleriHalqalari meydana getiren kicik hisseciklerin her biri Kepler qanunlarina uygun olaraq oz orbitinde hereket edir Buna uygun olaraq Saturna daha yaxin olan halqalar daha suretle daha uzaq olan halqalar ise nisbeten asagi suretle hereket edirler Bu ferqlilik halqalarin spektrlerinin olculmesi zamani musahide olunan Dopler xetlerinde ferqli qirmizi yerdeyisme nisbetleri ile subut olunmusdur Hissecik orbitlerinin ekssentrik ve orbit eyriliklerindeki kicik ferqler orbitlerin kesismesine ve toqqusmalara sebeb olur Bu toqqusmalar daxilinde bas verdiyi halda hisseciklerin birleserek daha boyuk cisimler ve yeni peykler formalasdirma ehtimali olduqca azdir Buna baxmayaraq toqqusmalar neticesinde standartlara uygun olmayan orbitlerin getdikce cilalandigi ve bu gun musahide olunan halqa qurulusunun qorundugu dusunulur Halqalarin qeyri adi derecede ince olmasi da bununla izah olunur Halqalarin duzulusunden sadece 100 metr kenarlasacaq sekilde eyri orbite sahib olan hisseciyin her dovrede halqa duzulusunu bir defe asagidan yuxariya bir defe de yuxaridan asagiya en azi 1 metr saniye suretle kecmesi hesablanarsa ehtimal olunan toqqusmalarin bele bir orbitin uzunomurlu olmasina imkan vermeyeceyini mueyyen edir Saturnun peyklerinin cazibe tesirleri halqalarin qurulusuna onemli tesir edir Kassini araliginin Saturna en yaxin boyuk peyki olan tesiri neticesinde formalasdigi dusunulur Halqalardaki bu araliq Mimasla 2 1 nisbetinde rezonansda olan orbite uygun gelir Burada olan hissecikler dovr etme periodu Mimasin periodunun yarisi qeder olmasi sebebinden her dovrde Saturn ve Mimasla eyni xett uzerine gelirler ve bu iki cismin birlesen cazibe tesirleri neticesinde orbitlerinden kenarlasirlar ve coban peyk rolunu yerine yetirerek F halqasini bir birine cox yaxin orbitleri etrafinda six sekilde tutdugu musahide olunmusdur A halqasi icinde qalan orbiti boyunca hisseciklerinden temizlenmis bir bosluq vardir Eyni sekilde formalasmasina sebeb olan peyk Kassini kosmik gemisi terefinden musahide olunmusdur Bu peykin Kiler araliginin her iki terefinde yerlesen halqalarda cazibe tesiri ile bagli dalgalanmalara sebeb oldugu da musahide olunmusdur Saturn ve peyklerinin tesirlerinin birlesmesi neticesinde minlerle kicik halqalardan teskil olunmus qarisiq qurulus meydana cixir Fiziki xususiyyetler ve halqalarin meydana gelmesiHalqalari teskil eden maddelerin temsili resmi Fransiz astronom ve riyaziyyatcisi terefinden 1847 ci ilde meydana cixan anlayisi bir goy cisminin boyuk goy cismine olan uzaqligi mueyyen bir limitden daha az olduqda cazibe quvvesi neticesinde butovluyunu qoruya bilmeyerek parcalandigini iddia edir Buna esasen bir goy cismi etrafinda teqriben radiusunun 2 5 qati qeder olan mesafesinde yerlesen maddelerin birleserek boyuk cisimler meydana getirmesi mumkun deyil Butun bunlari nezere alaraq Saturnun halqalarinin meydana gelmesi haqqinda ferqli dusunceler meydana cixmisdir Gunes sisteminin formalasdigi dovrde Saturnun terkibine qatilmayan ancaq planete Ros limitinden daha yaxin oldugu ucun peyke cevrile bilmeyen ilkin Gunes nebulasina aid maddeler Ros limitine daxil olaraq parcalanan peyk kometa ve ya asteroid kimi goy cisimlerinin qaliqlari Ros limitinden kenarda qalan peyklerin basqa goy cisimleri ile toqqusmasi neticesinde qopan hissecikler Halqalarin spektrlerinin olculmesi yaslarinin esasen bir nece yuz milyon ilden cox olmadigini gosterir Bu da halqalarin Saturnun formalasmasi ile eyni dovrde yaranmasi ehtimalini azaldir Diger xarici planetlerin halqalarinin da musahide olunmasi neticesinde halqalarin meydana gelmesinde her uc yanasmanin da istirak ede bileceyi dusuncesi ustunluk qazanmisdir Halqa sisteminin parlaqligi en cox ve isiq keciriciliyi en az olan bolmesi B halqasidir Daha kenardaki A halqasi sixligina gore ondan sonra gelir B halqasi butunlukde halqa sistemi kutlesinin dordde ucunu A ve B halqasi ise onda doqquzunu teskil edir Radio dalgalari ile aparilan olcmeler neticesinde bu iki halqanin olculeri bir millimetrden kicik hisseciklerden onlarla metrecen deyisen hisseciklere qeder butun olculerdeki hisseciklerden teskil olundugu musahide olunmusdur Icinden kecen Gunes sualarinin aydinlatmasi neticesinde A ve B halqalarini ayiran Kassini araliginin mutleq bosluq yox hisseciklerin sixliginin cox az oldugu bir yer oldugu melum olmusdur A halqasinin xarici hisseleri ve C halqasi kicik hisseciklerle zengindir En icde yerlesen D halqasinin kutlesi ile olduqca azdir A halqasindan daha kenarda yerlesen F halqasi ise esasen duman olaraq da adlandirila bilecek hisseciklerden meydana gelmisdir F halqasindan kenarda yerlesen G halqasinin sixligi ise daha azdir ve eyni yuzlerle kilometr olan bulud qurulusundadir En kenarda yerlesen E halqasinin Enkeladla six bagli oldugu ve onun uzerindeki qeyzerlerden atilan sudan meydana geldiyi dusunulur Halqalarin istiliyi 200 C 180 C arasinda deyisir Tedqiqatinin xronologiyasiItalyan alim Qalileo Qaliley hazirladigi teleskopla 1610 cu ilde Saturnu izleyerken planetin her iki terefinde hec bir mena vere bilmediyi iki kicik qulaq gorunduyunu musahide ederek planetin uclu qurulusu oldugunu bildirdi Daha sonraki musahidelerinde gorduyunun yoxa cixdigini ve yeniden peyda olmasini teeccuble qeyd eden Qaliley onlarin olcu ve movqelerinin mueyyen muddet erzinde deyisdiyini ancaq yerlerinin deyismediyini musahide etdi 1655 ci ilde holland astronom Xristian Huygens elli defe yaxinlasdira bilen teleskopdan istifade ederek Saturnun etrafindaki qurulusun halqa oldugunu askarladi Kassini kosmik gemisi terefinden cekilmis Saturn planeti 1659 cu ilde Xristian Huygens yazdigi Saturnun sistemi kitabinda Saturnun halqa sisteminin meyilliyini planetin 30 illik dovru erzinde iki defe halqalarin Yer orbiti ile eyni meyilliye gelerek gorunmez oldugunu qeyd etdi 1675 ci ilde Covanni Kassini halqalarin sonradan oz adi ile adlandirilacaq iki ayri hisseden sonradan basqa hisseler kesf olundu ibaret oldugunu musahide etdi Onun musahide etdiyi Kassini araligi A ve B halqalarinin arasindaki seyrek hissedir 1837 ci ilde Con Enke A halqasinin ortasinda sonradan oz adi ile adlandirilacaq araligin oldugunu kesf etdi 1849 cu ilde halqalarin Saturna cox yaxinlasaraq parcalanan peykin qaliqlari oldugunu iddia etdi 1850 ci ilde ve C halqasinin arxasindan kecen cisimlerin gorunmesini esas getirerek halqalarin qati olmadigini iddia etdi 1857 ci ilde bu iddia Ceyms Maksvell terefinden riyazi sekilde subut olundu 1895 ci ilde musahide neticesinde ilk defe halqalarin cox kicik hisseciklerden ibaret oldugunu planetden uzaqlasdiqca Dopler effektine esasen suretlerinin azalmasini subut etdi 1966 ci ilde Allegini resedxanasinda cekilen sekile esasen U E Faybelmen terefinden A halqasinin ve orbitinin xaricinde cox solgun bir halqanin gorulduyu 1969 cu ilde ise Pik du Midi resedxanasinda terefinden C halqasindan daha icde cox solgun bir halqanin oldugu iddia edildi 1970 ci illerde Cerard Koyper infraqirmizi sualarla apardigi spektr olcumu musahideleri neticesinde halqalari emele getiren esas maddenin donmus su oldugunu subut etdi Halqalarin qaranliq uzu 1979 cu ilde Pioner 11 kosmik gemisi Saturnun 21000 km yaxinligindan kecdi Kosmik gemi halqalarin qaranliq uzunun ilk seklini gonderdi Sixliq ve isigi kecirme derecelerindeki ferqliliklerle yanasi halqalarin Yerden parlaq gorunen hisselerinin Gunes sualarini lazimi seviyyede kecirmedikleri ucun tund solgun gorunen hisselerinse qaranliq uzde daha aydin gorunduyu musahide olundu Bundan basqa F halqasi bu zaman kesf olundu 1980 ci ilin noyabr ayinda Voyager 1 1981 ci ilin avqust ayinda Voyager 2 kosmik gemileri Saturnun yaxinligindan kecdi Saturn peykleri ve planetin maqnitosferi haqqindaki musahidelerle yanasi halqalar da musahide olundu Voyager 1 daha evvelden melum olan A B ve C halqalarinin coxlu sayda kicik halqalardan ibaret oldugunu askarladi Daha sonra aparilan musahideler neticesinde bu halqaciqlar arasinda mutleq bir boslugun olmadigi ve bu bolgelerin madde sixliginin az oldugu yerler oldugu melum oldu Voyager 2 kosmik gemisinin apardigi musahideler neticesinde bu bosluqlarin Saturnun peyklerinin cazibe quvvesinin tesiri neticesinde yarandigi askarlandi Voyager 1 ve Voyeger 2 kosmik gemilerinin gonderdiyi sekillerde Faybelmen ve Querinin daha evvel gorduyu halqa quruluslari deqiq sekilde musahide olundu Musahide olunan halqalar D ve E olaraq adlandirildi Voyagerler bundan basqa G halqasi olaraq adlandirilan basqa bir halqanin da kesf edilmesine imkan yaratdilar Cekillen sekiller neticesinde F halqasinda dalgalanma ve bukulmeler oldugu musahide olundu Buna Saturnun coban peyklerinin sebeb oldugu melum oldu 1990 ci ilde Voyager 2 nin gonderdiyi sekillerde Enke araligi icindeki orbitde peykini kesf etdi 2004 cu ilde Kassini kosmik gemisi 2 yeni halqa kesf etdi Bu halqalar A ve E halqalari arasinda yerlesir 2005 ci ilin may ayinda Kassini kosmik gemisinden Yere halqalarin icinden kecen radio dalgalar gonderildi Bu yolla halqalari meydana getiren cisimlerin olculeri ve halqalar icindeki yayilmalari askarlandi Istinadlar Historical Background of Saturn s Rings 2020 05 17 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 2017 09 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 20 Nicholson P D et al 2008 A close look at Saturn s rings with Cassini VIMS Icarus 193 1 182 212 Rincon Paul 2005 07 01 Saturn rings have own atmosphere 2012 03 14 at the Wayback Machine British Broadcasting Corporation Jerome Brainerd Saturn s Rings The Astrophysics Spectator Issue 1 8 Goldreich Peter et al 1978 The formation of the Cassini division in Saturn s rings Icarus 34 2 240 253 Burns J A et al 2001 Dusty Rings and Circumplanetary Dust Observations and Simple Physics 2008 12 18 at the Wayback Machine PDF In Grun E Gustafson B A S Dermott S T Fechtig H Interplanetary Dust Berlin Springer pp 641 725 Planetary Rings 2022 05 01 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 The Real Lord of the Rings 2022 01 24 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 Kerr Richard A 2008 Saturn s Rings Look Ancient Again Science 319 5859 21 Johnson R E et al 2006 The Enceladus and OH Tori at Saturn The Astrophysical Journal The American Astronomical Society 644 2 L137 The scientific significance of planetary ring systems 2018 06 18 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 Saturn s Cassini Division 2007 07 04 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 James Clerk Maxwell on the nature of Saturn s rings 2019 10 25 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 Dunford Bill Pioneer 11 In Depth 2015 12 08 at the Wayback Machine The Voyager Planetary Mission 2016 11 29 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 20 2017 04 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 20 Hemcinin baxGunes sistemi Saturn Yupiterin halqalariXarici kecidlerPlanetary Rings Node Saturn s Ring System Saturn s Rings by NASA s Solar System Exploration Rings of Saturn nomenclature from the USGS planetary nomenclature page Jerome Brainerd Saturn s Rings The Astrophysics Spectator Issue Saturnian Rings Fact Sheet NASA Cassini Imaging Science Initial Results on Saturn s Rings and Small Satellites Saturn s spokes lost and found Kolca Saturna okazalis eshe krupnee 6 let iz zhizni Saturna