Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xrisitian Hüygens (nid. Christiaan Huygens, d. 14 aprel 1629 – ö. 8 iyul 1695) — Niderland riyaziyyatçısı, fizik, mexanik və astronomu.
| Xristian Hüygens | |
|---|---|
| nid. Christiaan Huygens | |
 | |
| Doğum tarixi | 14 aprel 1629[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 8 iyul 1695[…](66 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | riyaziyyat, mexanika, fizika, astronomiya |
| İş yeri | |
| Təhsili | |
| Tanınmış yetirmələri | Denis Papin, Qotfrid Leybnits |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Rəqqaslı saatı kəşf edərək onun nəzəriyyəsini yaratmış, rəqs qanunlarını, işığın dalğa nəzəriyyəsini kəşf etmişdir
Həyatı
Hüygens 1629-cu ildə Haaqada anadan olmuşdur. Atası Konstantin Hüygens Oran şahzadələrinin katibi və ədib olmuşdur. Xristian Hüygens elmi fəaliyyətə 1651-ci ildə hiperbola, ellips və dairənin kvadraturasına dair elmi məqalə ilə başlamışdır. 1654-cü ildə isə evolyut və evolvent nəzəriyyəsini irəli sürür. 1655-ci ildə Saturnun peykini müəyyən edir. 1669-cü ildı isə Saturn planetinin sisteminin quruluşunu izah edir. 1655-ci ildə Kolberin dəvəti ilə Parisə gedir və burada üzv seçilir. 1666-cı ildə isə elə həmin Kolberin təşəbüssü ilə Akademiyanın ilk prezidenti seçilir.
Çəki daşları vasitəsilə hərəkətə gətirilən çarxlı saatlar uzun illərdən bəri idi ki istifadədə idi, lakin buna oxşar saatların tənzimlənməsi qənaetbaxş hesab edilmirdi. Qalileydən qalma kəfkir isə qısa zaman fasilələrinin dəqiqi təyini üçün istifadə olunurdu. Bununla belə rəqs saylarını da hesablamaq lazım gəlirdi. 1657-ci ildə Hügens özünün ixtira etdiyi kəfkirli saatın mexanizminin təsvirini verir. Sonralar 1673-cü ildə dinamika üzrə mühüm kəşflərin şərhi verilmiş Parijdə nəşr olunan məşhur Horologium oscillatorium, sive de motu pendulorum an horologia aptato demonstrationes geometrica əsərinin birinci fəslində kəfkirin çəkisini artırmaqla onu sikloidal formaya salmıb rəqslərin rəqqasın amplitudasından asılı olmayan sabit zaman fasilələri ilə hərəkətini təmin edən daha mükəmməl saat mexanizminə dair təsvir də yer alır. Sikloidal kəfkirin bu xassəsini izah etmık üçün Hyugens kitabın ikinci hissəsini bu porobelin izahına həsr edir. Hüygens burada cisimlərin sərbəst, düz xəttin əyimi və nəhayət sikliod üzrə hərəkətinə dair qanun verir. Burada ilk dəfə olaraq ağırlıq qüvvəsi nəticəsindı yaranan bərabərtəcilli hərəkət və ətalət üzrə yaranan hərəkətlər arasında asılılığın olamaması qənaitinə gəlir. Hüygens cismin sabit qüvvə və istiqamət altında hərəkətinin cismin artıq əldə etdiyi sürətin qiymıti və istiqamətindən asılı olmaması müdddəasına əsaslanaraq sərbəst düşən cisimlərin bərabərtəcilli hərəkəti qanunu sübut edir. Düşmənin hündürlüyü və zamanın kvardartı arasındakı əlaqəni çıxaran Hüygens düşmə hündürlüyüyün cismin aldığı sürətin kvadratları kimi yazıla bilər. Daha sonra, yuxarı atılmış cismin sərbəstdüşmə hadisəsini müşahidə edən Hüygens cismin sürətinin qiymətinin azalaraq sıfra düşməsi ilə maksimum hündürlüyə qalxır və sonra yenidən geri qayıtmaqla sürətininı bərpa ediməsini müşahidı edir.
Qaliley düz xəttə nəzərən müxtəlif bucaq altında düşən cisimlərin eyni hündürlükdə düşdükdə sürətlərinin bərabər olması fikrini irəli sürmüş, lakin sübut etməmişdir. Hüygens bunu belə izah edir. İki müxtəlf mailli və bərabər hündürlüklü maili xəttləriin alt qurtaracaqlarını bir-birinə birləşdirir. Bunlardan birinin üst qurtaracağını buraxılmış cismin sürəti cismin o biri maili xəttdən buraxılmış sürətindən böyük olarsa, o zaman cismi birinci maili xəttin üst qurtaracağından altda elə bir nöqtədən buraxmaq olar ki, aşağıda alınan sürət cismin ikinci maili xətt üzrə üzü yuxarı bu xəttin üst sonluğuna qədər hərəkətinə kifayət etmiş olardı. Onda belə çıxır ki, cisim düşdüyü məsafə qədər hündürlüyə qalxmış olardı ki bu da mümkün deyil. Cismin maili xətt üzrə hərəkətinə baxdıqdan sonra Hyugens cisminlərin qırıq və əyri xəttlər üzrə hərəkətinə baxır. Və sübutr edir ki, əyridən hər hansı bir hündürlükdən düşən cisimin sürəti cismin eyni hündürlükdən şaquli xətt üzrə düşən sürətinə bərabədir və məhz bu qədər sürət həmin cismin şaquli xətt və həmçinin əyri üzrə elə həmin hündürlüyü qaldırılması üçün lazımdır. Daha sonra sikloidə keçən Hüygens sikloidin həndəsi xassəlrinə nəzər salaraq bərk nöqtənin sikloid üzrə hərəkətinin tautoxrinizmliyini sübuta yetirir. Əsərin üçüncü hissəsində evolyut və evolvent nəzəriyyəsi öz əksini tapır. Bu nəzəriyyədə müəllif sikloidin evolyutunun forma və vəziyyətini müəyyən edir. Dördüncü fəsildə fiziki rəqqas nəzəriyyəsi öz əksini tapır. Burada Hüygens ona qədərki riyaziyyatçıların həll edə bilmədiyi məsələni – rəqs mərkəzini təyin edir və bunu belə ifadə edir:
"Mürəkkb rəqqas ətalətdən çıxdıqda böyük yarımamplitudada rəqsinin müəyyən hissəsini yerinə yetirib və əgər onun bütün zərrəcikləri arasındakı əlaqə ləğv edilərsə o zaman bu zərrəciklərdən hər biri onların ümumi ağırlıq mərkəzinin ətalətə qədərki hündürlüyüə bərabər hündürlüyə qalxır."
Sonuncu beşinci fəsildə Hüygens mərkəzəqaçma qüvvəsinə dair on üç teorem irəli sürür və konusvarı rəqqasın fırlanma hərəkətinə baxır. Bu kitab ilk dəfə olaraq mərkəzəqaçma qüvvələrinin kəmiyyət ifadəsini verir və bu sonralar planetlərin hərəkətinin nəzəri tədqiqatında və ümudümya cazibə qanunun kəşfində mühüm rol oynayır.
Hüygens işıq nəzəriyyəsinə da əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. 1690-cı ildı nəşr olunmuş əsərində o əksolunma və sınma nəzəriyyəsin irəli sürür və island şpatının ikiqat şüalndırmasını nümayiış etdirir. Bu təcrübə indi də fizika dərsliklərində verilir.
Hyugensin digər kəşf və ixtiraları, eləcə də elmə töhfələrindən özü tərəfindən quraşdırılmış onfutluq teleskopun köməkliyi ilə Saturn həlqələlirinin və planetin iki peykinin həqiqi təbiətinin tədqiqini, qardaşı ilə birgə optik güzgülərini hazırlanması və istehsalının təkmiləşdırlıməsi, Yerin nəzəri yolla ellipsoid formasının kəşfi və onun qütblərindən sıxılması, eləcə də mərkəzdənqaçma qüvvələrinin ağırlıq qüvvəsinin istiqamətinə və müxtəlif en dairələrində saniyə rəqqasının uzunluğuna təsiri, elastik cisimlərin Vallsi və Vrenlə qarşılıqlı təsiri məsələsini göstərmək olar. Hyugens ilk dəfə kəfkiri spiralla əvəz etməklə 1674-cü ildə fransız saatsazı Türe tərəfindənn Parijdə quraşdırlımış ilk spirallı saatın ixtiraçısı olur.
Hyugens özünün təkmilləşdirdiyi teleskopun köməkliyi ilə Saturmun həlqələrlə əhatə olunması və Titan adlı peykı malik olması ilə adını astronomiya elmi tarixinə də yazır. Bundan əlavə Orion bürcündəki ulduz dumanlığını müəyyən edir və Marsın öz oxu ətrafında fəırlanması vaxtını kifayət qədər dəqiqliklə təyin edir.
Məhz Blez Paskalın təhrikindən sonra Hyugens ehtimallar nəzəriyyəsinə dair əsər də yazır (1657).
1675-ci ildə cib saatınınn patentini əldə edir. Diaskopik proyektorun – "sehrli fonar"ın ixtiraçısıdır.
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- Christiaan Huygens (nid.).
- Berry A. A Short History of Astronomy (brit. ing.). London: John Murray, 1898.
- Гюйгенс Христиан // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- "Uşaqlar üçün ensiklopediya. Riyaziyyat.", Bakı, "Şərq-Qərb", 2008.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xrisitian Huygens nid Christiaan Huygens d 14 aprel 1629 o 8 iyul 1695 Niderland riyaziyyatcisi fizik mexanik ve astronomu Xristian Huygensnid Christiaan HuygensDogum tarixi 14 aprel 1629 1629 04 14 Dogum yeri Haaqa Yeddi Birlesmis Eyalet Respublikasi Vefat tarixi 8 iyul 1695 1695 07 08 66 yasinda Vefat yeri Haaqa Yeddi Birlesmis Eyalet RespublikasiElm saheleri riyaziyyat mexanika fizika astronomiyaIs yeri Fransa Elmler AkademiyasiTehsili Leyden UniversitetiTaninmis yetirmeleri Denis Papin Qotfrid LeybnitsUzvluyu London Kral Cemiyyeti 1663 Fransa Elmler Akademiyasi 1666 Vikianbarda elaqeli mediafayllar Reqqasli saati kesf ederek onun nezeriyyesini yaratmis reqs qanunlarini isigin dalga nezeriyyesini kesf etmisdirHeyatiHuygens 1629 cu ilde Haaqada anadan olmusdur Atasi Konstantin Huygens Oran sahzadelerinin katibi ve edib olmusdur Xristian Huygens elmi fealiyyete 1651 ci ilde hiperbola ellips ve dairenin kvadraturasina dair elmi meqale ile baslamisdir 1654 cu ilde ise evolyut ve evolvent nezeriyyesini ireli surur 1655 ci ilde Saturnun peykini mueyyen edir 1669 cu ildi ise Saturn planetinin sisteminin qurulusunu izah edir 1655 ci ilde Kolberin deveti ile Parise gedir ve burada uzv secilir 1666 ci ilde ise ele hemin Kolberin tesebussu ile Akademiyanin ilk prezidenti secilir Ceki daslari vasitesile herekete getirilen carxli saatlar uzun illerden beri idi ki istifadede idi lakin buna oxsar saatlarin tenzimlenmesi qenaetbaxs hesab edilmirdi Qalileyden qalma kefkir ise qisa zaman fasilelerinin deqiqi teyini ucun istifade olunurdu Bununla bele reqs saylarini da hesablamaq lazim gelirdi 1657 ci ilde Hugens ozunun ixtira etdiyi kefkirli saatin mexanizminin tesvirini verir Sonralar 1673 cu ilde dinamika uzre muhum kesflerin serhi verilmis Parijde nesr olunan meshur Horologium oscillatorium sive de motu pendulorum an horologia aptato demonstrationes geometrica eserinin birinci feslinde kefkirin cekisini artirmaqla onu sikloidal formaya salmib reqslerin reqqasin amplitudasindan asili olmayan sabit zaman fasileleri ile hereketini temin eden daha mukemmel saat mexanizmine dair tesvir de yer alir Sikloidal kefkirin bu xassesini izah etmik ucun Hyugens kitabin ikinci hissesini bu porobelin izahina hesr edir Huygens burada cisimlerin serbest duz xettin eyimi ve nehayet sikliod uzre hereketine dair qanun verir Burada ilk defe olaraq agirliq quvvesi neticesindi yaranan berabertecilli hereket ve etalet uzre yaranan hereketler arasinda asililigin olamamasi qenaitine gelir Huygens cismin sabit quvve ve istiqamet altinda hereketinin cismin artiq elde etdiyi suretin qiymiti ve istiqametinden asili olmamasi mudddeasina esaslanaraq serbest dusen cisimlerin berabertecilli hereketi qanunu subut edir Dusmenin hundurluyu ve zamanin kvardarti arasindaki elaqeni cixaran Huygens dusme hundurluyuyun cismin aldigi suretin kvadratlari kimi yazila biler Daha sonra yuxari atilmis cismin serbestdusme hadisesini musahide eden Huygens cismin suretinin qiymetinin azalaraq sifra dusmesi ile maksimum hundurluye qalxir ve sonra yeniden geri qayitmaqla suretinini berpa edimesini musahidi edir Qaliley duz xette nezeren muxtelif bucaq altinda dusen cisimlerin eyni hundurlukde dusdukde suretlerinin beraber olmasi fikrini ireli surmus lakin subut etmemisdir Huygens bunu bele izah edir Iki muxtelf mailli ve beraber hundurluklu maili xettleriin alt qurtaracaqlarini bir birine birlesdirir Bunlardan birinin ust qurtaracagini buraxilmis cismin sureti cismin o biri maili xettden buraxilmis suretinden boyuk olarsa o zaman cismi birinci maili xettin ust qurtaracagindan altda ele bir noqteden buraxmaq olar ki asagida alinan suret cismin ikinci maili xett uzre uzu yuxari bu xettin ust sonluguna qeder hereketine kifayet etmis olardi Onda bele cixir ki cisim dusduyu mesafe qeder hundurluye qalxmis olardi ki bu da mumkun deyil Cismin maili xett uzre hereketine baxdiqdan sonra Hyugens cisminlerin qiriq ve eyri xettler uzre hereketine baxir Ve subutr edir ki eyriden her hansi bir hundurlukden dusen cisimin sureti cismin eyni hundurlukden saquli xett uzre dusen suretine berabedir ve mehz bu qeder suret hemin cismin saquli xett ve hemcinin eyri uzre ele hemin hundurluyu qaldirilmasi ucun lazimdir Daha sonra sikloide kecen Huygens sikloidin hendesi xasselrine nezer salaraq berk noqtenin sikloid uzre hereketinin tautoxrinizmliyini subuta yetirir Eserin ucuncu hissesinde evolyut ve evolvent nezeriyyesi oz eksini tapir Bu nezeriyyede muellif sikloidin evolyutunun forma ve veziyyetini mueyyen edir Dorduncu fesilde fiziki reqqas nezeriyyesi oz eksini tapir Burada Huygens ona qederki riyaziyyatcilarin hell ede bilmediyi meseleni reqs merkezini teyin edir ve bunu bele ifade edir Murekkb reqqas etaletden cixdiqda boyuk yarimamplitudada reqsinin mueyyen hissesini yerine yetirib ve eger onun butun zerrecikleri arasindaki elaqe legv edilerse o zaman bu zerreciklerden her biri onlarin umumi agirliq merkezinin etalete qederki hundurluyue beraber hundurluye qalxir Sonuncu besinci fesilde Huygens merkezeqacma quvvesine dair on uc teorem ireli surur ve konusvari reqqasin firlanma hereketine baxir Bu kitab ilk defe olaraq merkezeqacma quvvelerinin kemiyyet ifadesini verir ve bu sonralar planetlerin hereketinin nezeri tedqiqatinda ve umudumya cazibe qanunun kesfinde muhum rol oynayir Huygens isiq nezeriyyesine da ehemiyyetli tohfeler vermisdir 1690 ci ildi nesr olunmus eserinde o eksolunma ve sinma nezeriyyesin ireli surur ve island spatinin ikiqat sualndirmasini numayiis etdirir Bu tecrube indi de fizika dersliklerinde verilir Hyugensin diger kesf ve ixtiralari elece de elme tohfelerinden ozu terefinden qurasdirilmis onfutluq teleskopun komekliyi ile Saturn helqelelirinin ve planetin iki peykinin heqiqi tebietinin tedqiqini qardasi ile birge optik guzgulerini hazirlanmasi ve istehsalinin tekmilesdirlimesi Yerin nezeri yolla ellipsoid formasinin kesfi ve onun qutblerinden sixilmasi elece de merkezdenqacma quvvelerinin agirliq quvvesinin istiqametine ve muxtelif en dairelerinde saniye reqqasinin uzunluguna tesiri elastik cisimlerin Vallsi ve Vrenle qarsiliqli tesiri meselesini gostermek olar Hyugens ilk defe kefkiri spiralla evez etmekle 1674 cu ilde fransiz saatsazi Ture terefindenn Parijde qurasdirlimis ilk spiralli saatin ixtiracisi olur Hyugens ozunun tekmillesdirdiyi teleskopun komekliyi ile Saturmun helqelerle ehate olunmasi ve Titan adli peyki malik olmasi ile adini astronomiya elmi tarixine de yazir Bundan elave Orion burcundeki ulduz dumanligini mueyyen edir ve Marsin oz oxu etrafinda feirlanmasi vaxtini kifayet qeder deqiqlikle teyin edir Mehz Blez Paskalin tehrikinden sonra Hyugens ehtimallar nezeriyyesine dair eser de yazir 1657 1675 ci ilde cib saatininn patentini elde edir Diaskopik proyektorun sehrli fonar in ixtiracisidir IstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 Christiaan Huygens nid Berry A A Short History of Astronomy brit ing London John Murray 1898 Gyujgens Hristian Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 Usaqlar ucun ensiklopediya Riyaziyyat Baki Serq Qerb 2008 Xarici kecidlerVikianbarda Xristian Huygens ile elaqeli mediafayllar var