Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
SSRİ-nin Türkiyəyə ərazi iddiaları - RSFSR-in 1921-ci ildə Türkiyəyə verdiyi Rusiya imperiyasının ərazilərinin geri qaytarılması ilə bağlı SSRİ-nin Türkiyə Respublikasına qarşı ərazi iddiası.
| SSRİ-nin Türkiyəyə ərazi iddiaları | |
|---|---|
| Soyuq müharibə | |
 1955-cü ildə SSRİ Türkiyə sərhədi və SSRİ-nin iddia etdiyi ərazilər | |
| Tarix | 1945-1953 |
| Yeri | Cənubi Qafqaz |
| Səbəbi | İkinci Dünya müharibəsindən sonra ərazi mübahisələri |
| Nəticəsi | Ərdahan, Rizə, Qars bölgələri Türkiyə sərhədlərində qaldı |
| Ərazi dəyişikliyi | Türkiyə sərhədləri dəyişmədi |
Ərazi iddiaları İosif Stalin hökuməti tərəfindən İkinci Dünya müharibəsinin son aylarında, eyni vaxtda Qara dəniz boğazlarında birgə nəzarət rejiminin tətbiqi və Sovet hərbi dəniz bazasının yaradılması tələbi ilə irəli sürülüb. SSRİ 1878-ci ildən Rusiya imperiyasına məxsus olan, 1921-ci ildə isə Sovet-Türkiyə dostluq və qardaşlıq müqaviləsinə əsasən Türkiyəyə verilən Zaqafqaziya ərazilərini ilhaq etmək və bu torpaqları Gürcüstan SSR ilə Ermənistan SSR arasında bölüşdürmək niyyətində idi. Digər böyük dövlətlərin, ilk növbədə ABŞ-nin müqaviməti ilə üzləşən və soyuq müharibənin qızışması ilə qarşılaşan SSRİ 1953-cü ildə ərazi iddialarından imtina etdiyini elan etdi.
Tarixi
Sovet İttifaqı 1936-cı il Montrö boğazlar konvensiyasının şərtləri ilə razı deyildi. SSRİ rəsmilərinin fikrincə bu Konvensiya Türkiyəyə Sovet İttifaqı üçün vacib su yolu olan Bosfor boğazı üzərində tam nəzarət hüququ verir. Bu səbəbdən 19 mart 1945-ci ildə SSRİ 25 dekabr 1925-ci il tarixli Sovet-Türkiyə müqaviləsini denonsasiya etdi. Bundan sonra yeni müqavilənin bağlanması ilə bağlı qeyri-rəsmi məsləhətləşmələr və danışıqlar başladı. May ayında Türkiyə müqavilə layihəsini təklif etdi ki, ona əsasən müharibə baş verərsə, SSRİ ordusu və donanmasının Türkiyə ərazisindən sərbəst keçməsinə zəmanət verilirdi. Lakin bu güzəştdən sonra SSRİ bütün sovet tələbləri tam yerinə yetirilənə qədər Türkiyəni “sıxmaq” həvəsinə düşdü. Türkiyənin Moskvadakı səfiri Səlim Sarper şəxsən SSRİ xarici işlər naziri Vyaçeslav Molotovla görüşdü. İyunun 7-də keçirilən iclasda Xalq Xarici İşlər Komissarı Qara dəniz boğazlarında Sovet-Türkiyə birgə nəzarəti rejimi (Sovet hərbi-dəniz bazasının yerləşdirilməsi ilə) və “düzəliş” kimi yeni sazişin bağlanması üçün belə arzuolunan şərtləri elan etdi. 1921-ci il Moskva Müqaviləsini Molotovun SSRİ-nin ərazi məsələsində "təhqir" etdiyinə görə ədalətsiz adlandırdı. SSRİ və Türkiyənin yeni sərhədi, sovet nöqteyi-nəzərindən, təxminən 1878-ci ildə Rusiya və Osmanlı imperiyalarının sərhədinə uyğun gəlməli idi. “Qanunsuz zəbt edilmiş” ərazilərə keçmiş Qars bölgəsi, Batuminin cənubu, həmçinin keçmiş İrəvan quberniyasının Sürməli qəzası daxil idi.
Rus diplomatı və tarixçisi, 1998-2004-cü illərdə Rusiyanın xarici işlər naziri İqor İvanovun sözlərinə görə, ərazi iddiaları ilk növbədə təzyiq vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Belə ki, Sovet hakimiyyətinin əsas məqsədi böyük strateji əhəmiyyətə malik Qara dəniz boğazlarına nəzarəti bərqərar etmək idi.
İddianın başlanması
1945-ci il 14-20 dekabrda əsas gürcü və Sovet qəzetləri olan Kommunist, Zarya Vostoka, Pravda və İzvestiyada tarixçi akademiklər Simon Canaşia və Niko Berdzenişvili tərəfindən Türkiyəyə qarşı ərazi iddisını əks etdirən məktub dərc edildi. Məktubda deyilirdi:
 | Uğurlu azadlıq müharibəsindən sonra qalib gələn demokratiya indi sülh və firavanlıq uğrunda mübarizəyə hazırlaşır. Azadlıqsevər gürcü xalqı, faşizmə qarşı mübarizədə böyük qurbanlar vermiş insanlar öz layiqli həyatlarını qurmaq istəyirlər. Bu insanlar öz haqlı tələblərini irəli sürmək hüququnu qazanıblar. Türkiyənin bizdən qopardığı qədim torpaqlarla bağlı dünya ictimaiyyətinə müraciət edirik. Bu, bizə qarşı ərazi təcavüzü olmaqla yanaşı, həm də xalqımızın kimliyinə qarşı cinayətdir. Milli kimliyimizi məhdudlaşdıran cinayət. Burada söhbət xalqımızın minilliklər boyu apardığı mübarizənin səbəbi olan torpaq haqqındadır. Bu müraciət bir tələblə bitir: gürcü xalqı öz vətənlərini geri almalıdır. Heç vaxt tərk etmədikləri və tərk edə bilməyəcəkləri torpaqları. |  |
Məktubun son bölməsi Lazistan və ya Çanetiyaya həsr olunub. Bu ərazinin sərhədləri Batumi bölgəsinin sərhədlərindən başlayır və daha da qərbdə Qara dəniz sahili boyunca Terme şəhəri yaxınlığında Termedon çayına qədər uzanır. Bu ərazi təxminən 20.000 km2-dir. Ümumilikdə Rizə, Trabzon, Fıçı və Fənər burnunu əhatə edir. Qeyd edək ki, məktubda orta əsrlərdə Bizansla müharibələr və XI-XIII əsrlərdə baş verən hadisələr öz əksini də tapıb. Nəhayət, məktubda deyilirdi ki, “Gürcüstan SSR keçmiş Batumi rayonunun cənub sektoru və keçmiş Artvin, Ərdahan və Olti rayonları ilə yanaşı, Parhal, Tortom və İspir (Cənub-Qərbi Mesxetiya) daxil olmaqla, tarixi vilayətlərinə də iddia edə bilər. Şərqi Canetia (Rizə bölgəsi) və Mərkəzi Canetia (Trabzon bölgəsi).
Ermənistan SSR və Gürcüstan SSR-nin ərazi tələbləri
Ermənilərin də Türkiyə torpaqlarına iddialları var idi. Belə ki, Ermənistan Kommunist Partiyasının lideri Georgi Harutinov 1945-ci il iyulun 7-də İ.Stalinə və Molotova müraciətində Ermənistanın keçmiş Qars vilayətinə və keçmiş İrəvan quberniyasının Sürmali rayonuna iddialarını bildirir. Stalinə oxşar müraciəti bütün ermənilərin yeni seçilmiş katolikosu VI Gevorq da etmişdi. Hesabat əsasında Ermənistan SSR-nin təqdim etdiyi arayışda qeyd olunub ki, buralar qədim zamanlardan erməni torpaqları olub, lakin “sonralar türk əsarətinə düşüblər”. Arayışda söhbətin Türkiyənin Rusiyanın zəifliyindən istifadə edərək zəbt etdiyi erməni torpaqlarından getdiyi vurğulanır. SSRİ Xalq Xarici İşlər Komissarlığı hesab edirdi ki, “Türkiyə” tərəfindən “ələ keçirilən” torpaqların ümumi sahəsi 26 min kvadratmetrdir. km. Bunlardan 20.500 km² və ya indiki Ermənistan SSR ərazisinin 80%-i Sovet rəhbərliyi Ermənistana veriləcəyini vəd etmişdi. (Sovet-Türkiyə münasibətləri haqqında. 18/08/1945 // Rusiya Federasiyasının xarici siyasət arxivi, fond 06, siyahı 7, qovluq 47, sənəd.762, səh.13-15).
Məsələnin bu cür qoyulması Gürcüstan rəhbərliyini ciddi şəkildə narahat etməyə başladı. Gürcüstan SSR keçmiş Batumi vilayətinin Batumi qəzasının cənub hissəsini və Artvin rayonunu, həmçinin keçmiş Qars bölgəsinin Ərdahan və Oltu rayonlarını özünə birləşdirmək istədiyini bildirdi. Gürcüstan KP (b) MK-nın birinci katibi Kandid Çarkviani respublika rəhbərliyi ilə bu məsələni müzakirə etdi və elmi müəssisələrə tapşırıldı ki, tarixi, etnoqrafik və coğrafi xarakterli, mütləq “şəhadətnamələr hazırlasınlar. Batumi mahalının cənub hissəsinin, Artvin, Ərdəqan və Oltu rayonlarının gürcü xalqına mənsub olduğu” barədə sənədi ona təqdim etsinlər. Gürcüstanın Xalq Xarici İşlər Komissarı K.Çarkviani ilə bu məsələni müzakirə edən Q.Kiknadze əvvəlcə Lavrenti Beriyaya məktub ünvanladı. Sonra 1945-ci il sentyabrın ilk günlərində özü Moskvaya getdi. O, L.Beriyaya şikayət etdi ki, SSRİ Xalq Xarici İşlər Komissarlığının arayışında Ərdahan və Oltu rayonları Ermənistanın tərkibinə daxil edilməli idi. Q.Kiknadze təkid edirdi ki, 12760 kv.km kvadratmetrə bərabər ərazi Gürcüstan SSR-ə daxil edilməlidir. Qalan 13190 kv.km. Ermənistan SSR-yə verilməlidir (Q.Kiknadze - L.Beriya. 09/04/1945 // Gürcüstan Prezidentinin Arxivi (bundan sonra - GPA), fond 14, siyahı 19, sənəd 209, səhifə 51). 1949-cu ildə gürcü yazıçısı İlya Mosaşvili Türkiyənin zəbt etdiyi ərazilərdə yaşayan gürcülərin azadlıq mübarizəsindən bəhs edən “Batmış daşlar” pyesini yazdı. Bu tamaşaya görə o, 1951-ci ildə ikinci dərəcəli layiq görüldü. Həmçinin tamaşada baş rolu ifa edən aktyor Akaki Xorava da Stalin mükafatı aldı.
Beləliklə, Gürcüstan və Ermənistan SSR hakimiyyətləri arasında bu ərazilərin bu respublikalar arasında necə bölüşdürülməsinin təklif olunması ilə bağlı yekdil fikir yox idi. Xüsusilə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, keçmiş Ərdahan və Oltu rayonları mübahisə obyektinə çevrilmişdi.
Ərazi tələbi planı
Türkiyədən qoparılmalı ərazinin sahəsi ilə bağlı üç Sovet planı var idi:
- Birinci plana 1878-ci ildən 1918-ci ilə qədər Rusiya imperiyasının tərkibində olan keçmiş Rusiya imperiyasının Qars vilayəti, Batum və İrəvan quberniyasının Batum və Sürməli qəzası (İğdır şəhəri və ətrafı), daha sonra Ermənistan Demokratik Respublikasının (1918-1920-ci illər) və 1918-1921-ci illərdə Gürcüstan Demokratik Respublikasının tərkibində olan ərazilər daxil idi.
- İkinci plana Gürcüstan SSR-in Çorox çayı boyunca və Şərqi Lazistana iddiaları daxil idi. Ermənistan SSR Alaşkertə (Qars və Sürməli ilə birgə Şərqi Bəyazid şəhərinə) iddia edirdi.
- Üçüncü plana Türkiyənin Qara dəniz bölgəsinin böyük hissəsi (Trabzon, Gümüşxanə və Giresun rayonları Terme çayı boyunca və Anadolunun əksər şərq hissəsi (Ərzurum, Van, Muş, Bitlis) daxil idi.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra üç il ərzində (1946-1948) Suriya, Livan, Yunanıstan, Bolqarıstan, Rumıniya, Kipr, Fələstin, İraq, Misir və Fransadan Sovet Ermənistanına 150.000-ə yaxın etnik erməni (Qərbi ermənilər və onların törəmələri) köçürülmüşdü. Sovet hökuməti onları Türkiyədən qoparmağa ümid etdiyi ərazilərdə yerləşdirmək istəyirdi.
Soyuq müharibənin başlanması və ABŞ-nin mövqeyi
1945-ci ilin dekabrında SSRİ-nin Türkiyəyə qarşı əvvəllər yalnız qapalı danışıqlarda irəli sürülən iddiaları dolayısı ilə sovet mətbuatında səslənməyə başlandı. 1946-cı il avqustun 7-də SSRİ Türkiyəyə nota ilə müraciət etdi və orada Qara dəniz boğazları ilə bağlı beş tələb irəli sürdü. Tələblərdə Sovet tərəfi bağlı dəbizə və boğazlara Qara dəniz ölkələrinin birlikdə nəzarəti təklif edilirdi. Bununla paralel olaraq Türkiyə sərhədləri boyu hərbi hazırlıqlar başladı. Qeyd edək ki, nota Qərb müttəfiqlərinin tam dəstəyi ilə Türkiyə hökuməti tərəfindən rədd edildi.
SSRİ-nin iddiaları Soyuq müharibənin başlanğıcı sayılan Uinston Çörçillin Fulton çıxışında da əksini tapıb:
| | Türkiyə və İran onlara qarşı irəli sürülən iddialardan, onların məruz qaldıqları təzyiqlərdən dərin narahatlıq və narahatlıq keçirirlər. Moskva hökuməti... | |
Strateji baxımdan ABŞ Türkiyəni müdafiə etdiyindən, o Qars yaylasının Sovet İttifaqına ilhaqına qarşı çıxdı. İdeoloji baxımdan Amerika hökumətindəki bəzi şəxslər SSRİ-nin ərazi iddialarını ekspansionist hesab edirdi. Onlara görə bu Çexoslovakiyada Sudet almanlarına qarşı nasist irredentizmini xatırladırdı. 1934-cü ildən Dövlət Departamenti belə qərara gəlmişdi ki, prezident Vilsonun dövründən (1913-1921) Ermənistana verilən dəstək onun müstəqilliyini itirdikdən sonra əhəmiyyətini itirib.
Amerikalı tarixçi Eduard Markın fikrincə, məhz 1946-cı ilin avqustunda Türkiyə ətrafında yaranmış böhran və SSRİ-nin hərbi hazırlıqları Amerika komandanlığını SSRİ-yə qarşı ilk ciddi nüvə müharibəsi planını hazırlamağa vadar etdi. Belə ki, 1946-cı ilin avqustunda ABŞ Kremlin münaqişənin daha da genişlənməsindən əl çəkməsi üçün nüvə müharibəsi planını hazırladı. "Yaxşı ki, vaxtında geri çəkildik" - deyə Molotov sonralar xatırlayırdı.
Trumen doktrinası çərçivəsində ABŞ Türkiyəyə (Yunanıstanla birlikdə) maliyyə və hərbi yardım göstərdi. 1952-ci ilin fevralında Türkiyə NATO-ya üzv oldu ki, bu da bu vəziyyətlə bağlı idi.
Ümumiyyətlə, SSRİ İranla müharibədən sonrakı münasibətlərdə olduğu kimi, məqsədinə çata bilmədi. Daha doğrusu, SSRİ bunun əksinə nail oldu: Amerikanın mövqelərini gücləndirdi, İngiltərə-Amerika koalisiyasını gücləndirdi, SSRİ-nin yalnız güclə dayandırıla bilən ekspansionist dövlət imicini təsdiqlədi. Türkiyə isə ərazilərinin bir hissəsini itirmək qorxusundan, birdəfəlik Qərb düşərgəsinə daxil oldu.
İddialardan imtina
İosif Stalinin ölümündən az sonra, 1953-cü il mayın 30-da SSRİ Xarici İşlər Nazirliyi xüsusi notada Türkiyəyə ərazi və Boğazlara iddialarından imtina etdi. Notada deyilirdi:
| | "Ermənistan və Gürcüstan SSR hökumətləri Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarından imtina etməyi qərara aldılar” və “Sovet hökuməti SSRİ-nin boğazlardan təhlükəsizliyini həm SSRİ, həm də Türkiyə üçün eyni dərəcədə məqbul şərtlərlə təmin etməyi mümkün hesab edir. Beləliklə, Sovet hökuməti Sovet İttifaqının Türkiyəyə qarşı heç bir ərazi iddiasının olmadığını bəyan edir". | |
Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl açıq bəyanatlarından birində Türkiyənin NATO-ya daxil olmasını və onun ərazisində 1953-cü ildə Sovet İttifaqının öz iddialarından əl çəkməsindən sonra baş vermiş Amerika bazalarının yaradılmasını məhz SSRİ-nin ərazi iddiaları ilə əsaslandırmışdı.
Sovet lideri Nikita Xruşşov Sov.İKP MK-nın 1957-ci il iyun Plenumunda çıxış edərkən Stalinin Türkiyəyə qarşı apardığı diplomatiyaya emosional qiymət vermişdi:
| | Almanları darmadağın etdik. Başımız o dəqiqə fırlandı. Türklər, yoldaşlar, dostdur. Yox, gəlin nota verək, dərhal Çanaqqalanı verəcəklər. Belə axmaqlar yoxdur. Çanaqqala Türkiyə deyil, orada bir neçə dövlətin marağı qorunur. Yox, oturub xüsusi nota yazıblar ki, biz dostluq müqaviləsinə xitam veririk və bununla türklərin üzünə tüpürdülər... Bu axmaqlıqdır. Bununla belə, biz dost Türkiyəni itirdik və indi cənubumuzda Amerika bazaları var ki, onlar da bizim cənubum ərazilərimizi atəş altında saxlayır... | |
Ədəbiyyat
- Раздел Азиатской Турции по секретным документам б. Министерства иностранных дел. М.: НКИД. под ред. Е. А. Адамова. 1924.. Так же доступна для скачивания на сайте НЭБ.
- Безобразов П.В. Раздел Турции. Петроград: Тип. В. Ф. Киршбаума. 1917.. Так же доступна для скачивания на сайте НЭБ
- Первая советская конституция (конституция РСФСР 1918 года). О "Турецкой Армении" (Обращение Народного Комиссара по делам национальностей). Декрет о "Турецкой Армении". М.: Юридическое изд-во НКЮ СССР. под ред. А. Я. Вышинского. 1938. 340–345.
İstinadlar
- Suny, Ronald Grigor. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Indiana University Press. 1993. 169, 175–176.
- Jamil Hasanli, "Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War, 1945–1953" // The Harvard Cold War Studies Book Series, Lexington Books, 2011, p. 188.
- "Мошкин С. В., доктор политических наук. «Рука Москвы» в истории вступления Турции в НАТО". 2012-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-01.
- И. С. Иванов Очерки истории Министерства иностранных дел России. 1802—2002: В 3 т. Т. 2. М., ОЛМА, 2002
- Roberts, Geoffrey. Molotov: Stalin's Cold Warrior. Potomac Books. 2011. 107–108.
- "Рецензия на сборник «ТЕМА МОЕЙ ДИССЕРТАЦИИ НЕ ЯВЛЯЕТСЯ СЛУЧАЙНОЙ»". 2024-04-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-08.
- Jamil Hasanli. Stalin and the Turkish crisis of the Cold War, 1945-1953. Lexington Books. Lanham. 2011
- Рецензия на сборник «Армения и советско-турецкие отношения» 2014-03-18 at the Wayback Machine
- Говоров Ю. Л. История стран Азии и Африки в новейшее время. Основы лекционного курса. 2010-03-05 at the Wayback Machine — ru:Кемерово: Кузбассвузиздат, 1997. —
- Гасратян М. А., Корниенко Р. П., Моисеев П. П. и др. СССР и Турция. 1917—1979. — М.: Наука, 1981. — С. 191.
- Ro'i, Yaacov. From Encroachment to Involvement: A Documentary Study of Soviet Policy in the Middle East, 1945-1973. Transaction Publisher. 1974. 106–107.
- "Заявление советского правительства правительству Турции от 30 мая 1953 года" (PDF). 2012-11-10 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-01.
- Гасанлы Д. П. СССР — Турция: полигон «холодной войны». Баку: Изд-во «Адилоглы», 2005. 554 с., с. 509
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
SSRI nin Turkiyeye erazi iddialari RSFSR in 1921 ci ilde Turkiyeye verdiyi Rusiya imperiyasinin erazilerinin geri qaytarilmasi ile bagli SSRI nin Turkiye Respublikasina qarsi erazi iddiasi SSRI nin Turkiyeye erazi iddialariSoyuq muharibe1955 cu ilde SSRI Turkiye serhedi ve SSRI nin iddia etdiyi erazilerTarix 1945 1953Yeri Cenubi QafqazSebebi Ikinci Dunya muharibesinden sonra erazi mubahiseleriNeticesi Erdahan Rize Qars bolgeleri Turkiye serhedlerinde qaldiErazi deyisikliyi Turkiye serhedleri deyismedi Erazi iddialari Iosif Stalin hokumeti terefinden Ikinci Dunya muharibesinin son aylarinda eyni vaxtda Qara deniz bogazlarinda birge nezaret rejiminin tetbiqi ve Sovet herbi deniz bazasinin yaradilmasi telebi ile ireli surulub SSRI 1878 ci ilden Rusiya imperiyasina mexsus olan 1921 ci ilde ise Sovet Turkiye dostluq ve qardasliq muqavilesine esasen Turkiyeye verilen Zaqafqaziya erazilerini ilhaq etmek ve bu torpaqlari Gurcustan SSR ile Ermenistan SSR arasinda bolusdurmek niyyetinde idi Diger boyuk dovletlerin ilk novbede ABS nin muqavimeti ile uzlesen ve soyuq muharibenin qizismasi ile qarsilasan SSRI 1953 cu ilde erazi iddialarindan imtina etdiyini elan etdi Tarixi1946 ci ilde Gurcustan Sovet Sosialist Respublikasinin iddia etdiyi Turkiye erazisini gosteren xerite Sovet Ittifaqi 1936 ci il Montro bogazlar konvensiyasinin sertleri ile razi deyildi SSRI resmilerinin fikrince bu Konvensiya Turkiyeye Sovet Ittifaqi ucun vacib su yolu olan Bosfor bogazi uzerinde tam nezaret huququ verir Bu sebebden 19 mart 1945 ci ilde SSRI 25 dekabr 1925 ci il tarixli Sovet Turkiye muqavilesini denonsasiya etdi Bundan sonra yeni muqavilenin baglanmasi ile bagli qeyri resmi meslehetlesmeler ve danisiqlar basladi May ayinda Turkiye muqavile layihesini teklif etdi ki ona esasen muharibe bas vererse SSRI ordusu ve donanmasinin Turkiye erazisinden serbest kecmesine zemanet verilirdi Lakin bu guzestden sonra SSRI butun sovet telebleri tam yerine yetirilene qeder Turkiyeni sixmaq hevesine dusdu Turkiyenin Moskvadaki sefiri Selim Sarper sexsen SSRI xarici isler naziri Vyaceslav Molotovla gorusdu Iyunun 7 de kecirilen iclasda Xalq Xarici Isler Komissari Qara deniz bogazlarinda Sovet Turkiye birge nezareti rejimi Sovet herbi deniz bazasinin yerlesdirilmesi ile ve duzelis kimi yeni sazisin baglanmasi ucun bele arzuolunan sertleri elan etdi 1921 ci il Moskva Muqavilesini Molotovun SSRI nin erazi meselesinde tehqir etdiyine gore edaletsiz adlandirdi SSRI ve Turkiyenin yeni serhedi sovet noqteyi nezerinden texminen 1878 ci ilde Rusiya ve Osmanli imperiyalarinin serhedine uygun gelmeli idi Qanunsuz zebt edilmis erazilere kecmis Qars bolgesi Batuminin cenubu hemcinin kecmis Irevan quberniyasinin Surmeli qezasi daxil idi Rus diplomati ve tarixcisi 1998 2004 cu illerde Rusiyanin xarici isler naziri Iqor Ivanovun sozlerine gore erazi iddialari ilk novbede tezyiq vasitesi kimi istifade edilirdi Bele ki Sovet hakimiyyetinin esas meqsedi boyuk strateji ehemiyyete malik Qara deniz bogazlarina nezareti berqerar etmek idi Iddianin baslanmasi1945 ci il 14 20 dekabrda esas gurcu ve Sovet qezetleri olan Kommunist Zarya Vostoka Pravda ve Izvestiyada tarixci akademikler Simon Canasia ve Niko Berdzenisvili terefinden Turkiyeye qarsi erazi iddisini eks etdiren mektub derc edildi Mektubda deyilirdi Ugurlu azadliq muharibesinden sonra qalib gelen demokratiya indi sulh ve firavanliq ugrunda mubarizeye hazirlasir Azadliqsever gurcu xalqi fasizme qarsi mubarizede boyuk qurbanlar vermis insanlar oz layiqli heyatlarini qurmaq isteyirler Bu insanlar oz haqli teleblerini ireli surmek huququnu qazaniblar Turkiyenin bizden qopardigi qedim torpaqlarla bagli dunya ictimaiyyetine muraciet edirik Bu bize qarsi erazi tecavuzu olmaqla yanasi hem de xalqimizin kimliyine qarsi cinayetdir Milli kimliyimizi mehdudlasdiran cinayet Burada sohbet xalqimizin minillikler boyu apardigi mubarizenin sebebi olan torpaq haqqindadir Bu muraciet bir teleble bitir gurcu xalqi oz vetenlerini geri almalidir Hec vaxt terk etmedikleri ve terk ede bilmeyecekleri torpaqlari Mektubun son bolmesi Lazistan ve ya Canetiyaya hesr olunub Bu erazinin serhedleri Batumi bolgesinin serhedlerinden baslayir ve daha da qerbde Qara deniz sahili boyunca Terme seheri yaxinliginda Termedon cayina qeder uzanir Bu erazi texminen 20 000 km2 dir Umumilikde Rize Trabzon Fici ve Fener burnunu ehate edir Qeyd edek ki mektubda orta esrlerde Bizansla muharibeler ve XI XIII esrlerde bas veren hadiseler oz eksini de tapib Nehayet mektubda deyilirdi ki Gurcustan SSR kecmis Batumi rayonunun cenub sektoru ve kecmis Artvin Erdahan ve Olti rayonlari ile yanasi Parhal Tortom ve Ispir Cenub Qerbi Mesxetiya daxil olmaqla tarixi vilayetlerine de iddia ede biler Serqi Canetia Rize bolgesi ve Merkezi Canetia Trabzon bolgesi SSRI nin Turkiyeye erazi iddialari Boyuk Britaniya arxivi 1946Ermenistan SSR ve Gurcustan SSR nin erazi telebleri Ermenilerin de Turkiye torpaqlarina iddiallari var idi Bele ki Ermenistan Kommunist Partiyasinin lideri Georgi Harutinov 1945 ci il iyulun 7 de I Staline ve Molotova muracietinde Ermenistanin kecmis Qars vilayetine ve kecmis Irevan quberniyasinin Surmali rayonuna iddialarini bildirir Staline oxsar muracieti butun ermenilerin yeni secilmis katolikosu VI Gevorq da etmisdi Hesabat esasinda Ermenistan SSR nin teqdim etdiyi arayisda qeyd olunub ki buralar qedim zamanlardan ermeni torpaqlari olub lakin sonralar turk esaretine dusubler Arayisda sohbetin Turkiyenin Rusiyanin zeifliyinden istifade ederek zebt etdiyi ermeni torpaqlarindan getdiyi vurgulanir SSRI Xalq Xarici Isler Komissarligi hesab edirdi ki Turkiye terefinden ele kecirilen torpaqlarin umumi sahesi 26 min kvadratmetrdir km Bunlardan 20 500 km ve ya indiki Ermenistan SSR erazisinin 80 i Sovet rehberliyi Ermenistana verileceyini ved etmisdi Sovet Turkiye munasibetleri haqqinda 18 08 1945 Rusiya Federasiyasinin xarici siyaset arxivi fond 06 siyahi 7 qovluq 47 sened 762 seh 13 15 Meselenin bu cur qoyulmasi Gurcustan rehberliyini ciddi sekilde narahat etmeye basladi Gurcustan SSR kecmis Batumi vilayetinin Batumi qezasinin cenub hissesini ve Artvin rayonunu hemcinin kecmis Qars bolgesinin Erdahan ve Oltu rayonlarini ozune birlesdirmek istediyini bildirdi Gurcustan KP b MK nin birinci katibi Kandid Carkviani respublika rehberliyi ile bu meseleni muzakire etdi ve elmi muessiselere tapsirildi ki tarixi etnoqrafik ve cografi xarakterli mutleq sehadetnameler hazirlasinlar Batumi mahalinin cenub hissesinin Artvin Erdeqan ve Oltu rayonlarinin gurcu xalqina mensub oldugu barede senedi ona teqdim etsinler Gurcustanin Xalq Xarici Isler Komissari K Carkviani ile bu meseleni muzakire eden Q Kiknadze evvelce Lavrenti Beriyaya mektub unvanladi Sonra 1945 ci il sentyabrin ilk gunlerinde ozu Moskvaya getdi O L Beriyaya sikayet etdi ki SSRI Xalq Xarici Isler Komissarliginin arayisinda Erdahan ve Oltu rayonlari Ermenistanin terkibine daxil edilmeli idi Q Kiknadze tekid edirdi ki 12760 kv km kvadratmetre beraber erazi Gurcustan SSR e daxil edilmelidir Qalan 13190 kv km Ermenistan SSR ye verilmelidir Q Kiknadze L Beriya 09 04 1945 Gurcustan Prezidentinin Arxivi bundan sonra GPA fond 14 siyahi 19 sened 209 sehife 51 1949 cu ilde gurcu yazicisi Ilya Mosasvili Turkiyenin zebt etdiyi erazilerde yasayan gurculerin azadliq mubarizesinden behs eden Batmis daslar pyesini yazdi Bu tamasaya gore o 1951 ci ilde ikinci dereceli Stalin mukafatina layiq goruldu Hemcinin tamasada bas rolu ifa eden aktyor Akaki Xorava da Stalin mukafati aldi Belelikle Gurcustan ve Ermenistan SSR hakimiyyetleri arasinda bu erazilerin bu respublikalar arasinda nece bolusdurulmesinin teklif olunmasi ile bagli yekdil fikir yox idi Xususile yuxarida qeyd etdiyimiz kimi kecmis Erdahan ve Oltu rayonlari mubahise obyektine cevrilmisdi Erazi telebi plani Turkiyeden qoparilmali erazinin sahesi ile bagli uc Sovet plani var idi Birinci plana 1878 ci ilden 1918 ci ile qeder Rusiya imperiyasinin terkibinde olan kecmis Rusiya imperiyasinin Qars vilayeti Batum ve Irevan quberniyasinin Batum ve Surmeli qezasi Igdir seheri ve etrafi daha sonra Ermenistan Demokratik Respublikasinin 1918 1920 ci iller ve 1918 1921 ci illerde Gurcustan Demokratik Respublikasinin terkibinde olan eraziler daxil idi Ikinci plana Gurcustan SSR in Corox cayi boyunca ve Serqi Lazistana iddialari daxil idi Ermenistan SSR Alaskerte Qars ve Surmeli ile birge Serqi Beyazid seherine iddia edirdi Ucuncu plana Turkiyenin Qara deniz bolgesinin boyuk hissesi Trabzon Gumusxane ve Giresun rayonlari Terme cayi boyunca ve Anadolunun ekser serq hissesi Erzurum Van Mus Bitlis daxil idi Ikinci Dunya muharibesinden sonra uc il erzinde 1946 1948 Suriya Livan Yunanistan Bolqaristan Ruminiya Kipr Felestin Iraq Misir ve Fransadan Sovet Ermenistanina 150 000 e yaxin etnik ermeni Qerbi ermeniler ve onlarin toremeleri kocurulmusdu Sovet hokumeti onlari Turkiyeden qoparmaga umid etdiyi erazilerde yerlesdirmek isteyirdi Soyuq muharibenin baslanmasi ve ABS nin movqeyi1945 ci ilin dekabrinda SSRI nin Turkiyeye qarsi evveller yalniz qapali danisiqlarda ireli surulen iddialari dolayisi ile sovet metbuatinda seslenmeye baslandi 1946 ci il avqustun 7 de SSRI Turkiyeye nota ile muraciet etdi ve orada Qara deniz bogazlari ile bagli bes teleb ireli surdu Teleblerde Sovet terefi bagli debize ve bogazlara Qara deniz olkelerinin birlikde nezareti teklif edilirdi Bununla paralel olaraq Turkiye serhedleri boyu herbi hazirliqlar basladi Qeyd edek ki nota Qerb muttefiqlerinin tam desteyi ile Turkiye hokumeti terefinden redd edildi SSRI nin iddialari Soyuq muharibenin baslangici sayilan Uinston Corcillin Fulton cixisinda da eksini tapib Turkiye ve Iran onlara qarsi ireli surulen iddialardan onlarin meruz qaldiqlari tezyiqlerden derin narahatliq ve narahatliq kecirirler Moskva hokumeti Strateji baximdan ABS Turkiyeni mudafie etdiyinden o Qars yaylasinin Sovet Ittifaqina ilhaqina qarsi cixdi Ideoloji baximdan Amerika hokumetindeki bezi sexsler SSRI nin erazi iddialarini ekspansionist hesab edirdi Onlara gore bu Cexoslovakiyada Sudet almanlarina qarsi nasist irredentizmini xatirladirdi 1934 cu ilden Dovlet Departamenti bele qerara gelmisdi ki prezident Vilsonun dovrunden 1913 1921 Ermenistana verilen destek onun musteqilliyini itirdikden sonra ehemiyyetini itirib Amerikali tarixci Eduard Markin fikrince mehz 1946 ci ilin avqustunda Turkiye etrafinda yaranmis bohran ve SSRI nin herbi hazirliqlari Amerika komandanligini SSRI ye qarsi ilk ciddi nuve muharibesi planini hazirlamaga vadar etdi Bele ki 1946 ci ilin avqustunda ABS Kremlin munaqisenin daha da genislenmesinden el cekmesi ucun nuve muharibesi planini hazirladi Yaxsi ki vaxtinda geri cekildik deye Molotov sonralar xatirlayirdi Trumen doktrinasi cercivesinde ABS Turkiyeye Yunanistanla birlikde maliyye ve herbi yardim gosterdi 1952 ci ilin fevralinda Turkiye NATO ya uzv oldu ki bu da bu veziyyetle bagli idi Umumiyyetle SSRI Iranla muharibeden sonraki munasibetlerde oldugu kimi meqsedine cata bilmedi Daha dogrusu SSRI bunun eksine nail oldu Amerikanin movqelerini guclendirdi Ingiltere Amerika koalisiyasini guclendirdi SSRI nin yalniz gucle dayandirila bilen ekspansionist dovlet imicini tesdiqledi Turkiye ise erazilerinin bir hissesini itirmek qorxusundan birdefelik Qerb dusergesine daxil oldu Iddialardan imtinaIosif Stalinin olumunden az sonra 1953 cu il mayin 30 da SSRI Xarici Isler Nazirliyi xususi notada Turkiyeye erazi ve Bogazlara iddialarindan imtina etdi Notada deyilirdi Ermenistan ve Gurcustan SSR hokumetleri Turkiyeye qarsi erazi iddialarindan imtina etmeyi qerara aldilar ve Sovet hokumeti SSRI nin bogazlardan tehlukesizliyini hem SSRI hem de Turkiye ucun eyni derecede meqbul sertlerle temin etmeyi mumkun hesab edir Belelikle Sovet hokumeti Sovet Ittifaqinin Turkiyeye qarsi hec bir erazi iddiasinin olmadigini beyan edir Turkiye Prezidenti Suleyman Demirel aciq beyanatlarindan birinde Turkiyenin NATO ya daxil olmasini ve onun erazisinde 1953 cu ilde Sovet Ittifaqinin oz iddialarindan el cekmesinden sonra bas vermis Amerika bazalarinin yaradilmasini mehz SSRI nin erazi iddialari ile esaslandirmisdi Sovet lideri Nikita Xrussov Sov IKP MK nin 1957 ci il iyun Plenumunda cixis ederken Stalinin Turkiyeye qarsi apardigi diplomatiyaya emosional qiymet vermisdi Almanlari darmadagin etdik Basimiz o deqiqe firlandi Turkler yoldaslar dostdur Yox gelin nota verek derhal Canaqqalani verecekler Bele axmaqlar yoxdur Canaqqala Turkiye deyil orada bir nece dovletin maragi qorunur Yox oturub xususi nota yaziblar ki biz dostluq muqavilesine xitam veririk ve bununla turklerin uzune tupurduler Bu axmaqliqdir Bununla bele biz dost Turkiyeni itirdik ve indi cenubumuzda Amerika bazalari var ki onlar da bizim cenubum erazilerimizi ates altinda saxlayir EdebiyyatRazdel Aziatskoj Turcii po sekretnym dokumentam b Ministerstva inostrannyh del M NKID pod red E A Adamova 1924 Tak zhe dostupna dlya skachivaniya na sajte NEB Bezobrazov P V Razdel Turcii Petrograd Tip V F Kirshbauma 1917 Tak zhe dostupna dlya skachivaniya na sajte NEB Pervaya sovetskaya konstituciya konstituciya RSFSR 1918 goda O Tureckoj Armenii Obrashenie Narodnogo Komissara po delam nacionalnostej Dekret o Tureckoj Armenii M Yuridicheskoe izd vo NKYu SSSR pod red A Ya Vyshinskogo 1938 340 345 IstinadlarSuny Ronald Grigor Looking Toward Ararat Armenia in Modern History Indiana University Press 1993 169 175 176 Jamil Hasanli Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War 1945 1953 The Harvard Cold War Studies Book Series Lexington Books 2011 p 188 Moshkin S V doktor politicheskih nauk Ruka Moskvy v istorii vstupleniya Turcii v NATO 2012 06 05 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 01 I S Ivanov Ocherki istorii Ministerstva inostrannyh del Rossii 1802 2002 V 3 t T 2 M OLMA 2002 Roberts Geoffrey Molotov Stalin s Cold Warrior Potomac Books 2011 107 108 Recenziya na sbornik TEMA MOEJ DISSERTACII NE YaVLYaETSYa SLUChAJNOJ 2024 04 22 tarixinde Istifade tarixi 2022 12 08 Jamil Hasanli Stalin and the Turkish crisis of the Cold War 1945 1953 Lexington Books Lanham 2011 Recenziya na sbornik Armeniya i sovetsko tureckie otnosheniya 2014 03 18 at the Wayback Machine Govorov Yu L Istoriya stran Azii i Afriki v novejshee vremya Osnovy lekcionnogo kursa 2010 03 05 at the Wayback Machine ru Kemerovo Kuzbassvuzizdat 1997 ISBN 5 202 00217 3 Gasratyan M A Kornienko R P Moiseev P P i dr SSSR i Turciya 1917 1979 M Nauka 1981 S 191 Ro i Yaacov From Encroachment to Involvement A Documentary Study of Soviet Policy in the Middle East 1945 1973 Transaction Publisher 1974 106 107 Zayavlenie sovetskogo pravitelstva pravitelstvu Turcii ot 30 maya 1953 goda PDF 2012 11 10 tarixinde PDF Istifade tarixi 2011 08 01 Gasanly D P SSSR Turciya poligon holodnoj vojny Baku Izd vo Adilogly 2005 554 s s 509