Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Səfəvi–Osmanlı münasibətləri — Səfəvi və Osmanlı dövlətlərinin münasibətləri.
Münaqişələr
Qərbi Avropa dövlətlərinin səyi və qızışdırıcı siyasəti nəticəsində fasilərlə 100 il Səfəvi – Osmanlı müharibələri baş vermiş, bu müharibələrdə iki qüdrətli müsəlman dövləti xeyli zəifləmişdir.
Hərbi əməliyyatlar 1514-1555, 1578-1590, 1603-1612, 1616-1618, 1623-1639, 1723-1727, 1730-1732, 1733-1736-cı illərdə getmiş və Amasiya (29 may 1555), İstanbul (21 mart 1590), İstanbul (20 noyabr 1612), Sərab (26 sentyabr 1618), Qəsri-Şirin (17 may 1639), Həmədan (4 oktyabr 1727), Kirmanşah (16 yanvar 1732), (17 oktyabr 1736) müqavilələri ilə başa çatmışdır.
Səfəvilərlə Osmanlılar arasında 1730-1736-cı illərdə baş vermiş müharibə zamanı Cənubi Qafqaz ərazisi 1732–ci il Kirmanşah sazişinə görə Osmanlıların əlinə keçmiş, lakin 1736–cı ildə yenə də İstanbulda bağlanmış sazişlə İrana geri qaytarılmışdır. 1743–cü ildə İranla Türkiyə arasında yenidən müharibə başlamışdır. 1770 - ci illərdə yenidən davam etmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, osmanlıların hücumlarından ehtiyat edən Səfəvi hökmdarları dövlətin paytaxtını 1555-ci ildə Təbrizdən Qəzvinə, 1598-ci ildə isə İranın daxilində yerləşən İsfahana köçürməyə məcbur olsalar da, sarayda, orduda, ümumiyyətlə, dövlətdə Azərbaycan türkcəsi kifayət qədər işlək bir dil olub. 1684-1685-ci illərdə Səfəvilər dövlətində olmuş alman səyyahı Engelbert Kempfer türk dilinin Səfəvilər sarayında rəsmi dil olması haqqında məlumat verib. Digər Avropa səyyahlarından Rafael dü Man XVII əsrdə Azərbaycan türkcəsinin yalnız İranda deyil, Gürcüstan və Rusiyada da ticarətdə mühüm bir vasitə olduğunu söyləyib, A.Olearı bu dövrdə ölkədə türkcənin ümumi bir dil olduğunu və yalnız türklərin deyil, farsların, ermənilərin, gürcülərin də aralarında bu dildə danışdıqlarını bildirib. Görkəmli Azərbaycan alimi Turxan Gəncəyi Avropa səyyahlarının - Petra della Valle, Adam Oleari, Şevalye Jan Şardən, Sanson, Rafael dü Man və Engelbert Kempferin əsərlərini, Şah Səfinin Avstriya - Macarıstan imperatoru II Ferdinanda və Şah Sultan Hüseynin Saksoniya hersoqu və Polşa kralı Avqusta məktubunu nümunə gətirərək Azərbaycan türkcəsinin İsfahandakı Səfəvi sarayında yüksək mövqeyə malik olduğunu sübut edir. Alim 1636-cı ilin noyabrından 1638-ci ilin fevralına qədər Səfəvilər dövlətində yaşamış alman səfiri Adam Olearinin belə bir məlumatından sitat gətirir: "Türk dili İsfahanda o qədər əhəmiyyətə malikdir ki, orada çox nadir hallarda farsca bir söz eşidirsən".
1684-cü ildə İsveç səfirinin başçılıq etdiyi İrana gələn heyətin katibi və həkimi olan Engelbert Kempferin yazdıqları isə həmin dövrdə sarayda yuxarı təbəqənin nümayəndələri arasında fars dilinin üstünlük təşkil etməsi barədə fikirləri tamamilə alt-üst edir: "Sarayda işlənən türk dili daha çox hakim sülalənin ana dilidir, bu dil saray vasitəsilə əyan-əşraf ailələrində elə geniş yayılmışdır ki, indi imtiyazlı təbəqədən olan hər hansı şəxsin onu bilməməsi utanc gətirən bir haldır". Anadilli ədəbiyyatın inkişafına müsbət təsir edən amillərdən biri də şərqdə, Orta Asiyada cığatay türkcəsində ədəbiyyatın, Əlişir Nəvai məktəbinin, qərbdə Osmanlı dövlətində yerli türkcədə osmanlı ədəbiyyatının tərəqqi etməsi idi. Bu dövrdə sənətkarlarımızın əsərlərində cığatay və osmanlı dillərinin təsiri adi bir haldır. Ana dilindəki divanının dibaçəsində üç böyük türk dövlətinin ərazisində inkişaf edən türk dilləri (bu dövrdə hind-türk dövləti-Moğollar imperatorluğunda hakim mövqe fars dilinə məxsus idi) arasındakı fərqləri qeyd edən böyük Füzuli öz dilini türkcə kimi təqdim etmiş, osmanlı şairlərini "büləğayi-Rum", Orta Asiya sənətkarlarını isə "füsəhayi-tatar" adlandırmışdır.
Səfəvilər dövrü Azərbaycan şairləri arasında digər türk dillərində yaradılan ədəbiyyata, xüsusilə cığatay və osmanlı poeziyasına böyük maraq vardı. Bu dövrdə Sadiqi və Əmani kimi şairlərimizin Nəvai təsiri ilə cığatayca şeir yazmaları (Sadiqi "Məcməül-xəvas" təzkirəsini cığatayca yazmışdır), poeziyada cığatay dili elementlərindən istifadənin bir dəbə çevrilməsi məlum faktdır. Bir sıra şairlərimizin osmanlı ədəbiyyatına böyük hörmətlə yaraşdıqlarını, şeirlərində osmanlı dil elementlərini işlətdiklərini görürük. Qeyd edək ki, həmin dövrdə istər Orta Asiyanın, istərsə də Osmanlı dövlətinin ədəbi mühitində Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Füzuli, Saib Təbriz kimi Azərbaycan şairlərinin böyük nüfuzu vardı.
Dövrün ədəbiyyatının diqqətəlayiq cəhətlərindən biri də hökmdarların, yüksək vəzifəli şəxslərin şeir yazmasından ibarət idi. Şah İsmayıl Xətaidən sonra Səfəvilər dövlətində ən yüksək təbəqəyə mənsub olan şəxslərin, şah, şahzadə, vəzir və sərkərdələrin ana dilində istər klassik, istərsə də şifahi xalq ədəbiyyatı formalarında şeir yazmaları geniş yayılmışdı. Şah İsmayıl Xətainin nəvəsi İbrahim Mirzə Cahinin varsağılarını, I Şah Abbasın türkcə qəzəl, rübai və qoşmasını, II Şah Abbasın qoşmasını, Yəzd əmiri olmuş, sərkərdə Məhəmməd Əmaninin klassik üslubda şeirlərini, qoşma gərayıl və bayatılarını, saray kitabxanasının kitabdarı Sadiq bəy Sadiqi Əfşarın, Səfəvi hökmdarının baş vəziri olmuş Vəhid Qəzvininin, Şeyx Səfiəddin türbəsinin mütəvəlisi və Ərdəbil vəziri Mürtəzaqulu xan Şamlunun, Məşhəd valisi, Herat bəylərbəyi Səfiqulu bəy Səfinin, Qum valisi Mürtəzaqulu Sultan Şamlunun, şeyxülislamlar - Mövci Əhəri, Mirzə Saleh Təbrizi və başqalarının ana dilində yazdıqları əsərlərini dediklərimizə nümunə gətirə bilərik. Həmin dövrdə Osmanlı Türkiyəsində də yüksək məqam sahibi olan müxtəlif şəxslər fəal surətdə türkcədə yazıb-yaradırdılar.
Türkcə yazıb-yaradan "Mühibbi" təxəllüslü I Sultan Süleyman Qanuni (1520-1566), "Səlimi" təxəllüslü II Səlim (1566-1574), "Bəxti" təxəllüslü I Əhməd (1603-1617), "Farsi" təxəllüslü II Osman (1618-1623), IV Muradın (1623-1640) adını çəkmək olar. IV Muradın qadını Əfifə Sultan aşıq şeiri tərzində əsərlər müəllifidir.
Yüksək dini vəzifələrə sahib olmuş Şeyxülislam Yəhya (1561-1644) və Şeyxülislam Bəhayi (1601-1653) də türkcə divan ədəbiyyatını inkişaf etdirmişlər.
Səfəvi hökmdarlarından Şah İsmayıl Xətainin böyük oğlu, 53 il hakimiyyətdə olmuş I Şah Təhmasibin (1524-1576) "Adil" təxəllüsü ilə farsca şeirlər yazdığı barədə məlumatımız vardır. Sadiq bəy Sadiqi Əfşar (1533-1610) özünün "Məcməül-xəvas" təzkirəsində onun şairlik və rəssamlıq istedadı barədə yazır: "Fitri istedadı elə bir səviyyədə idi ki, ruh oxşayan sözləri başdan-başa lətif və zərif idi. İstəsəydi, bütün ömrü boyu gözəl şeirlər deyərdi... Bədahətən deyilmiş beytləri çoxdur. Rəssamlıq fənnində elə mahir idi ki, kitabxanada çalışan çox görkəmli ustadların yaratdıqları əsərləri o padşah görməsəydi, həmin işlər tamamlanmazdı". Məhəmmədəli Tərbiyət onun həm də süls, nəsx və nəstəliq xətlərini yaxşı yazan xəttat olduğunu bildirir. Şah Təhmasibin yaşadığı dövrün hadisələrini səmimi bir şəkildə təsvir etdiyi təzkirəsi onun ədəbi zövqünü öyrənmək baxımından da maraqlıdır. Təhmasib burada Nizami, Sədi və Hafizin əsərlərindən, o cümlədən, öz şeirlərindən nümunələr vermişdir. Əmir Teymurun nəvəsi, Baburilər dövlətinin banisi Babur şahın "Baburnamə"si ilə bərabər "Şah Təhmasibin təzkirəsi" orta əsərlər memuar ədəbiyyatının əvəzsiz nümunələrindəndir. Qeyd edək ki, burada yeri gəldikcə Təhmasibin bədahətən ana dilində dediyi beytlərini də görürük. Atası I Sultan Süleymana itaətsizlik göstərərək Səfəvilər sarayına mühacirət etmiş şahzadə Bayəzidin hökmdarlığa layiq olmadığını o, şeirlə belə ifadə etmişdir:
Həvayi kimsə sultanlıq başarmaz, Nə sultanlıq ki, çobanlıq başarmaz.
I Sultan Süleymanın Səfəvilər dövlətinə, Azərbaycana 1534, 1535, 1548, 1554-cü illərdə dörd dəfə yürüş etməsinə, bu yürüşlərin ölkəyə xeyli ziyan vurmasına baxmayaraq, təzkirəsindən gördüyümüz kimi, Şah Təhmasib həmişə qardaş ölkənin hökmdarı - Osmanlı imperatoruna hörmətlə yanaşmış, onu "Xandigar həzrətləri" adlandırmışdır. O, imperatorun övladlarının ataları həyatda ikən taxt-tac uğrunda savaşmalarına mənfi münasibətini belə bildirmişdir: "Rum vilayətlərindən gələnlərdən hər kəs ki, gəlirdi, deyirdilər, Sultan (şahzadə - red.) Bəyazid Amasyada dayanaraq qoşun toplayır ki, qardaşı Sultan (şahzadə - red.) Səlimlə müharibə etsin.
Mən dedim:
- Onların nə haqqı var ki, Xandiğar həzrətləri sağ və salamat taxt və taca sahib olduğu halda, bir-birləri ilə müharibə etsinlər".
İkinci Səfəvi hökmdarı təzkirəsində iki qardaş ölkə - osmanlılarla səfəvilər arasında müharibələrin qəti əleyhdarı olduğunu bildirir. Sultan Süleymanın müharibə elanı kimi səslənən, onu meydanda açıq savaşa dəvət edən məktubuna Təhmasibin belə bir cavab yazdığını görürük: "Həzrəti Xandigardan böyük və qüvvətli bir kəs vardır ki, mən onun sözünə əməl edirəm. Allah-təala Quranında buyurur ki, özünüzü öz əllərinizlə fəlakətə salmayın, yəni kafirlərə qarşı müqəddəs müharibədə özünüzü xətərə salmayın. Bu halda ki, Allah bizə kafirlər ilə müharibələrdə təhlükəyə düşməyi qadağan edir, nə üçün mən müsəlmanlar ilə müharibə edərək özümü təhlükəyə salım?! Həmçinin, Allah Quranında buyurubdur ki, əgər kafirlərin qoşunu müsəlmanların qoşunundan iki dəfə artıq olsa, müsəlmanlar müharıbə etməməlidirlər. Təxmini hesablamaya görə, rəqibin qoşununun sayı bizim qoşundan on dəfə çox və bəlkə də daha artıq olduğu halda nə üçün Allahın əmrinin ziddinə olaraq müharibəyə başlayıb özümüzü od-alov içinə atmalıyıq". Ataları Şah İsmayıl Xətai və Sultan Səlimin qoşunları arasında 1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşünü, bu qardaş qırğınını "ağılsız iş" adlandıran Şah Təhmasib yazır: "Mənim atam ilə sizin atanızın müharibə etməsinə gəldikdə, demək lazımdır ki, onlar çox ağılsız iş görmüşlər. Çünki Durmuş xan, başqa əmirlər, bütün qoşun sərxoş idilər. Onlar gecəni səhərə kimi çaxır içmiş, səhər tezdən vuruşmaya başlamışdılar. O vaxtdan indiyə kimi Çaldıran vuruşmasından söhbət düşəndə mən həmişə Durmuş xana lənət yağdırıram ki, Şah İsmayılı o şəkildə müharibəyə sövq etdi. Lakin mən Allahın əmrinin ziddinə hərəkət edən adam deyiləm. Divanə və ya məst adamlar sərfəsiz müharibələrə əl atarlar".
Təzkirəsində Şah Təhmasib I Sultan Süleymanın Səfəvilər dövlətinə 1534-cü ildəki uğursuz yürüşündən də bəhs etmişdir. O deyir ki, Osmanlı sultanı bütün qoşunları ilə Avropaya yürüş edərkən mənə dedilər ki, maneəsiz olaraq rəqib dövlətin paytaxtına qədər hücum edə bilərik. Mən razı olmadım ki, müsəlman dövlətinin başçısı kafirlərlə savaşda olduğu halda başqa bir müsəlman dövlətinin başçısının ona arxadan hücum etməsi doğru hərəkət olmaz. Ancaq mən qoşunlarımla şərqdə, Heratda döyüşərkən öyrəndim ki, I Sultan Süleyman bundan xəbər tutub arxadan ölkəmizə hücum etmişdir. Belə bir vəziyyətdə geri qayıdan hökmdarın Allahın əmrinə sığınmasına dair bədahətən dediyi Azərbaycan türkcəsindəki belə bir beyt təzkirəyə salınmışdır:
Ki, Həqdir cahanda mədədkar olan, Qulu na yaman gündə qəmxar olan.
Bundan sonra göstərilir ki, gözlənilmədən hava şəraiti çətinləşir, qar yağır, çovğun olur, Osmanlı əsgərləri qar içində batıb qalırlar, itkilər verərək geri çəkilməyə məcbur olurlar. Geri çəkilənlər arasında Təhmasibə xəyanət etmiş keçmiş Səfəvi sərkərdəsi Ülamə xan da vardı. Səfəvi şahı təzkirəsində bildirir ki, o, öz qoşunları üçün yaranmış belə bir əlverişli şəraitdə belə I Sultan Süleymana zərbə endirib onu məhv etmək fikrinə düşmür: "Qızılbaş əmirləri yığışıb mənim yanıma gəldilər ki, Xandigarın ardınca gedək və onu əzib talayaq.
Dedim:
- Mənim Xandigarla işim yoxdur, mənim işim Ülamə ilədir. Bütün baş verən fitnə və qalmaqalın səbəbi o olmuşdur. Bunların intiqamını ondan almaq lazımdır. Çünki onun həm Xandigara və həm də bizə böyük ziyanı dəyibdir".
Ankara Milli Ktabxanasından aşkar etdiyimiz I Şah Təhmasibin qəzəli və I Sultan Süleymanın ona nəzirə şəklində, qəzəl formasında cavabı məhz haqqında danışılan bu tarixi hadisəyə aiddir. Səfəvi padşahının beş beytlik qəzəli "Qofteye-Şah Təhmas" ("Şah Təhmasibin sözü"), Osmanlı Sultanının beş beytlik cavab qəzəli isə "Nəzrireye - Sultan Süleyman xan" ("Sultan Süleyman xanın nəzirəsi") başlığı altında getmişdir. Bu müşairənin əlyazmaları Ankara Milli Kitabxanasının Əlyazma Kolleksiyalarında 06 Mil Yz 1701 (v.13a), 06 Mil.Yz 1826 /1 (v.197a), 06 Mil.Yz.3291 (v.50a-50b) nömrələri altında saxlanır. Bəzi kiçik nüsxə fərqləri nəzərə çarpmaqdadır. Şah Təhmasib şeirində, baş vermiş hadisəni qələbəsi kimi qələmə verir, bütün bunları Səfəvilərin müqəddəs nəslə mənsub olduqları ilə izah edir:
Şahi-Mərdan dövlətində geydügim narincidür. Nara qarşu varmazam, zira bəni nar incidür.
Xan Süleyman gəldi kim, bizdən vilayət istəyə, Biz anı yola qoduq, yollar anı zar incidür.
I Şah Süleymanın cavabı eyni vəzn və rədifdə olduğu üçün onu nəzirə adlandırmaq olar. Qəzəl cavab olaraq yazıldığı üçün bu iki əsər birlikdə müşairə hesab edilməlidir. Osmanlı padşahı cavabında özünü dənizlərin və qitələrin hökmdarı adlandırır, heç bir qüvvənin ona qarşı dura bilməyəcəyini deyir. Məlum olduğu kimi, Sultan Süleyman türkcə iri həcmli divan müəllifidir (2799 qəzəl). I Şah Təhmasibin isə məlum anadilli şeirləri çox azdır. Lakin onun da yeni şeirlərinin ortaya çıxmaq ehtimalının olduğunu bildirmək istərdik. Məsələn, XIX əsrdə yaşamış osmanlı şairəsi Şərəf xanım ər-Ruminin beş bəndlik təsdisinin hər bəndində Təhmasibin beyti təkrar olaraq verilmişdir. Təsdis janrında müəllif başqa bir şairin beytinə - mətləsinə dörd beyt əlavə edir, hər bənd altı misradan ibarət olur:
Heç olmazmı, Şərəf, hali-dili-zarım təbah, Bir əsər gördüm fəraqi-yar ilə eylərkən ah, Eylədim məfhumuna, məzmununa sərfi-nikah, San bənimçün söyləmiş bu mətləyi Təhmas şah: "Gərçi sən getdin, həbibim, getmədi dildən qəmin, Ey vəfasız dilbərim, səndən vəfalıymış qəmin.
Qeyd etmək istərdik ki, haqqında danışdığımız müşairədə ədəb - ərkandan kənar ifadələrə yol verilməmiş, tərəflər qarşılıqlı hörmət sərhəddini keçməmişlər. Səfəvilər sarayındakı ümumi əhvali-ruhiyyəni, Osmanlı dövlətinin hökmdarına münasibəti Sadiq bəy Sadiqi Əfşarın "Məcməül - xəvas" təzkirəsindən də görmək olar. Sadiq bəy əsərində I Sultan Süleymanı adil, mehriban, rəiyyətpərvər padşah adlandırır, bildirir ki, onunla I Şah Təhmasib arasında düşmənçilik dostluğa çevrildikdən sonra Osmanlı hökmdarı mənası sevmək, məhəbbət bəsləmək olan "Mühibbi" təxəllüsünü qəbul etmişdir: "Adil, mehriban və rəiyyətpərvər bir padşah idi. Şeiri və şairləri çox sevirdi. Özü də çox mülayim şeir təbinə malik idi və "Mühibbi" təxəllüsü ilə yazırdı. Deyilənə görə, bu təxəllüsü onunla mərhum padşah (Şah Təhmasib) arasında olan düşmənçilik dostluğa və ədavət məhəbbətə çevrilən vaxt qəbul edib. Hər halda, bu təxəllüsündən məhəbbət zahir olur". I Şah Təhmasiblə I Sultan Süleyman arasındakı müşairənin mətnini təqdim edirik.
Qofteye-Şah Təhmas
Şahi-mərdan dövlətində geydügim narincidür, Nara qarşu varmazam, zira bəni nar incidür.
Xan Süleyman gəldi kim, bizdən vilayət istəyə, Biz anı yola qoduq, yollar anı zar incidür.
Bu cəhanə kim ki, gəlmişdir, yola gəlmişdürür, Bir qədəm taşra çıxanı bigüman xar incidür.
Xanəsindən taşra çıkub tağlara düşən kişi, Bad əsüb baran olur, zəhmət çəkər, qar incidür.
Şahi-Təhmasəm cahanda, şahi-şəh, nəsli-Əli, Yar ilə yar olmuşam, sanma ki, əğyar incidür.
lll
Nəzireye-Sultan Süleyman xan
Şah Süleymanam cahanda, geydügim narincidür, Səbbi-əshab eyləyənləri yakar nar, incidür.
Ol Rəsuli-kibriyanın yarıvü əshabına, Gər sən iqrar eyləməzsən, bəlkə inkar incidür.
Cümlə aləm bu cəhana yolla gəlmişdürür, Yoldan azğın olubən çıxanları xar incidür.
Bərrü bəhrün şahıyam, seyran dilər könlüm bənim, Pəs müsafir evini yövmül-şita qar incidür.
Ali-Osmanam cahanda, taleim qüvvətlidür, Səltənət sədridə sanma bəni əğyar incidür.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Tofiq Nəcəfli. "Qəsri-Şirin sülhündən sonra Səfəvi-Osmanlı münasibətləri müasir Türkiyə tarixşünaslığında" ( (az.)). az.strategiya.az. 2014-11-24. 2015-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-29.
 | Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
- "Paşa Kərimov: Şah Təhmasiblə Sultan Süleyman Qanuni arasındakı mənzum yazışma haqqında qeydlər". 2020-09-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-12-10.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Sefevi Osmanli munasibetleri Sefevi ve Osmanli dovletlerinin munasibetleri MunaqiselerEsas meqale Sefevi Osmanli muharibeleri Qerbi Avropa dovletlerinin seyi ve qizisdirici siyaseti neticesinde fasilerle 100 il Sefevi Osmanli muharibeleri bas vermis bu muharibelerde iki qudretli muselman dovleti xeyli zeiflemisdir Herbi emeliyyatlar 1514 1555 1578 1590 1603 1612 1616 1618 1623 1639 1723 1727 1730 1732 1733 1736 ci illerde getmis ve Amasiya 29 may 1555 Istanbul 21 mart 1590 Istanbul 20 noyabr 1612 Serab 26 sentyabr 1618 Qesri Sirin 17 may 1639 Hemedan 4 oktyabr 1727 Kirmansah 16 yanvar 1732 17 oktyabr 1736 muqavileleri ile basa catmisdir Sefevilerle Osmanlilar arasinda 1730 1736 ci illerde bas vermis muharibe zamani Cenubi Qafqaz erazisi 1732 ci il Kirmansah sazisine gore Osmanlilarin eline kecmis lakin 1736 ci ilde yene de Istanbulda baglanmis sazisle Irana geri qaytarilmisdir 1743 cu ilde Iranla Turkiye arasinda yeniden muharibe baslamisdir 1770 ci illerde yeniden davam etmisdir Arasdirmalar gosterir ki osmanlilarin hucumlarindan ehtiyat eden Sefevi hokmdarlari dovletin paytaxtini 1555 ci ilde Tebrizden Qezvine 1598 ci ilde ise Iranin daxilinde yerlesen Isfahana kocurmeye mecbur olsalar da sarayda orduda umumiyyetle dovletde Azerbaycan turkcesi kifayet qeder islek bir dil olub 1684 1685 ci illerde Sefeviler dovletinde olmus alman seyyahi Engelbert Kempfer turk dilinin Sefeviler sarayinda resmi dil olmasi haqqinda melumat verib Diger Avropa seyyahlarindan Rafael du Man XVII esrde Azerbaycan turkcesinin yalniz Iranda deyil Gurcustan ve Rusiyada da ticaretde muhum bir vasite oldugunu soyleyib A Oleari bu dovrde olkede turkcenin umumi bir dil oldugunu ve yalniz turklerin deyil farslarin ermenilerin gurculerin de aralarinda bu dilde danisdiqlarini bildirib Gorkemli Azerbaycan alimi Turxan Genceyi Avropa seyyahlarinin Petra della Valle Adam Oleari Sevalye Jan Sarden Sanson Rafael du Man ve Engelbert Kempferin eserlerini Sah Sefinin Avstriya Macaristan imperatoru II Ferdinanda ve Sah Sultan Huseynin Saksoniya hersoqu ve Polsa krali Avqusta mektubunu numune getirerek Azerbaycan turkcesinin Isfahandaki Sefevi sarayinda yuksek movqeye malik oldugunu subut edir Alim 1636 ci ilin noyabrindan 1638 ci ilin fevralina qeder Sefeviler dovletinde yasamis alman sefiri Adam Olearinin bele bir melumatindan sitat getirir Turk dili Isfahanda o qeder ehemiyyete malikdir ki orada cox nadir hallarda farsca bir soz esidirsen 1684 cu ilde Isvec sefirinin basciliq etdiyi Irana gelen heyetin katibi ve hekimi olan Engelbert Kempferin yazdiqlari ise hemin dovrde sarayda yuxari tebeqenin numayendeleri arasinda fars dilinin ustunluk teskil etmesi barede fikirleri tamamile alt ust edir Sarayda islenen turk dili daha cox hakim sulalenin ana dilidir bu dil saray vasitesile eyan esraf ailelerinde ele genis yayilmisdir ki indi imtiyazli tebeqeden olan her hansi sexsin onu bilmemesi utanc getiren bir haldir Anadilli edebiyyatin inkisafina musbet tesir eden amillerden biri de serqde Orta Asiyada cigatay turkcesinde edebiyyatin Elisir Nevai mektebinin qerbde Osmanli dovletinde yerli turkcede osmanli edebiyyatinin tereqqi etmesi idi Bu dovrde senetkarlarimizin eserlerinde cigatay ve osmanli dillerinin tesiri adi bir haldir Ana dilindeki divaninin dibacesinde uc boyuk turk dovletinin erazisinde inkisaf eden turk dilleri bu dovrde hind turk dovleti Mogollar imperatorlugunda hakim movqe fars diline mexsus idi arasindaki ferqleri qeyd eden boyuk Fuzuli oz dilini turkce kimi teqdim etmis osmanli sairlerini bulegayi Rum Orta Asiya senetkarlarini ise fusehayi tatar adlandirmisdir Sefeviler dovru Azerbaycan sairleri arasinda diger turk dillerinde yaradilan edebiyyata xususile cigatay ve osmanli poeziyasina boyuk maraq vardi Bu dovrde Sadiqi ve Emani kimi sairlerimizin Nevai tesiri ile cigatayca seir yazmalari Sadiqi Mecmeul xevas tezkiresini cigatayca yazmisdir poeziyada cigatay dili elementlerinden istifadenin bir debe cevrilmesi melum faktdir Bir sira sairlerimizin osmanli edebiyyatina boyuk hormetle yarasdiqlarini seirlerinde osmanli dil elementlerini isletdiklerini goruruk Qeyd edek ki hemin dovrde ister Orta Asiyanin isterse de Osmanli dovletinin edebi muhitinde Nizami Gencevi Nesimi Fuzuli Saib Tebriz kimi Azerbaycan sairlerinin boyuk nufuzu vardi Dovrun edebiyyatinin diqqetelayiq cehetlerinden biri de hokmdarlarin yuksek vezifeli sexslerin seir yazmasindan ibaret idi Sah Ismayil Xetaiden sonra Sefeviler dovletinde en yuksek tebeqeye mensub olan sexslerin sah sahzade vezir ve serkerdelerin ana dilinde ister klassik isterse de sifahi xalq edebiyyati formalarinda seir yazmalari genis yayilmisdi Sah Ismayil Xetainin nevesi Ibrahim Mirze Cahinin varsagilarini I Sah Abbasin turkce qezel rubai ve qosmasini II Sah Abbasin qosmasini Yezd emiri olmus serkerde Mehemmed Emaninin klassik uslubda seirlerini qosma gerayil ve bayatilarini saray kitabxanasinin kitabdari Sadiq bey Sadiqi Efsarin Sefevi hokmdarinin bas veziri olmus Vehid Qezvininin Seyx Sefieddin turbesinin mutevelisi ve Erdebil veziri Murtezaqulu xan Samlunun Meshed valisi Herat beylerbeyi Sefiqulu bey Sefinin Qum valisi Murtezaqulu Sultan Samlunun seyxulislamlar Movci Eheri Mirze Saleh Tebrizi ve basqalarinin ana dilinde yazdiqlari eserlerini dediklerimize numune getire bilerik Hemin dovrde Osmanli Turkiyesinde de yuksek meqam sahibi olan muxtelif sexsler feal suretde turkcede yazib yaradirdilar Turkce yazib yaradan Muhibbi texelluslu I Sultan Suleyman Qanuni 1520 1566 Selimi texelluslu II Selim 1566 1574 Bexti texelluslu I Ehmed 1603 1617 Farsi texelluslu II Osman 1618 1623 IV Muradin 1623 1640 adini cekmek olar IV Muradin qadini Efife Sultan asiq seiri terzinde eserler muellifidir Yuksek dini vezifelere sahib olmus Seyxulislam Yehya 1561 1644 ve Seyxulislam Behayi 1601 1653 de turkce divan edebiyyatini inkisaf etdirmisler Sefevi hokmdarlarindan Sah Ismayil Xetainin boyuk oglu 53 il hakimiyyetde olmus I Sah Tehmasibin 1524 1576 Adil texellusu ile farsca seirler yazdigi barede melumatimiz vardir Sadiq bey Sadiqi Efsar 1533 1610 ozunun Mecmeul xevas tezkiresinde onun sairlik ve ressamliq istedadi barede yazir Fitri istedadi ele bir seviyyede idi ki ruh oxsayan sozleri basdan basa letif ve zerif idi Isteseydi butun omru boyu gozel seirler deyerdi Bedaheten deyilmis beytleri coxdur Ressamliq fenninde ele mahir idi ki kitabxanada calisan cox gorkemli ustadlarin yaratdiqlari eserleri o padsah gormeseydi hemin isler tamamlanmazdi Mehemmedeli Terbiyet onun hem de suls nesx ve nesteliq xetlerini yaxsi yazan xettat oldugunu bildirir Sah Tehmasibin yasadigi dovrun hadiselerini semimi bir sekilde tesvir etdiyi tezkiresi onun edebi zovqunu oyrenmek baximindan da maraqlidir Tehmasib burada Nizami Sedi ve Hafizin eserlerinden o cumleden oz seirlerinden numuneler vermisdir Emir Teymurun nevesi Baburiler dovletinin banisi Babur sahin Baburname si ile beraber Sah Tehmasibin tezkiresi orta eserler memuar edebiyyatinin evezsiz numunelerindendir Qeyd edek ki burada yeri geldikce Tehmasibin bedaheten ana dilinde dediyi beytlerini de goruruk Atasi I Sultan Suleymana itaetsizlik gostererek Sefeviler sarayina muhaciret etmis sahzade Bayezidin hokmdarliga layiq olmadigini o seirle bele ifade etmisdir Hevayi kimse sultanliq basarmaz Ne sultanliq ki cobanliq basarmaz I Sultan Suleymanin Sefeviler dovletine Azerbaycana 1534 1535 1548 1554 cu illerde dord defe yurus etmesine bu yuruslerin olkeye xeyli ziyan vurmasina baxmayaraq tezkiresinden gorduyumuz kimi Sah Tehmasib hemise qardas olkenin hokmdari Osmanli imperatoruna hormetle yanasmis onu Xandigar hezretleri adlandirmisdir O imperatorun ovladlarinin atalari heyatda iken taxt tac ugrunda savasmalarina menfi munasibetini bele bildirmisdir Rum vilayetlerinden gelenlerden her kes ki gelirdi deyirdiler Sultan sahzade red Beyazid Amasyada dayanaraq qosun toplayir ki qardasi Sultan sahzade red Selimle muharibe etsin Men dedim Onlarin ne haqqi var ki Xandigar hezretleri sag ve salamat taxt ve taca sahib oldugu halda bir birleri ile muharibe etsinler Ikinci Sefevi hokmdari tezkiresinde iki qardas olke osmanlilarla sefeviler arasinda muharibelerin qeti eleyhdari oldugunu bildirir Sultan Suleymanin muharibe elani kimi seslenen onu meydanda aciq savasa devet eden mektubuna Tehmasibin bele bir cavab yazdigini goruruk Hezreti Xandigardan boyuk ve quvvetli bir kes vardir ki men onun sozune emel edirem Allah teala Quraninda buyurur ki ozunuzu oz ellerinizle felakete salmayin yeni kafirlere qarsi muqeddes muharibede ozunuzu xetere salmayin Bu halda ki Allah bize kafirler ile muharibelerde tehlukeye dusmeyi qadagan edir ne ucun men muselmanlar ile muharibe ederek ozumu tehlukeye salim Hemcinin Allah Quraninda buyurubdur ki eger kafirlerin qosunu muselmanlarin qosunundan iki defe artiq olsa muselmanlar muharibe etmemelidirler Texmini hesablamaya gore reqibin qosununun sayi bizim qosundan on defe cox ve belke de daha artiq oldugu halda ne ucun Allahin emrinin ziddine olaraq muharibeye baslayib ozumuzu od alov icine atmaliyiq Atalari Sah Ismayil Xetai ve Sultan Selimin qosunlari arasinda 1514 cu ilde bas vermis Caldiran doyusunu bu qardas qirginini agilsiz is adlandiran Sah Tehmasib yazir Menim atam ile sizin atanizin muharibe etmesine geldikde demek lazimdir ki onlar cox agilsiz is gormusler Cunki Durmus xan basqa emirler butun qosun serxos idiler Onlar geceni sehere kimi caxir icmis seher tezden vurusmaya baslamisdilar O vaxtdan indiye kimi Caldiran vurusmasindan sohbet dusende men hemise Durmus xana lenet yagdiriram ki Sah Ismayili o sekilde muharibeye sovq etdi Lakin men Allahin emrinin ziddine hereket eden adam deyilem Divane ve ya mest adamlar serfesiz muharibelere el atarlar Tezkiresinde Sah Tehmasib I Sultan Suleymanin Sefeviler dovletine 1534 cu ildeki ugursuz yurusunden de behs etmisdir O deyir ki Osmanli sultani butun qosunlari ile Avropaya yurus ederken mene dediler ki maneesiz olaraq reqib dovletin paytaxtina qeder hucum ede bilerik Men razi olmadim ki muselman dovletinin bascisi kafirlerle savasda oldugu halda basqa bir muselman dovletinin bascisinin ona arxadan hucum etmesi dogru hereket olmaz Ancaq men qosunlarimla serqde Heratda doyuserken oyrendim ki I Sultan Suleyman bundan xeber tutub arxadan olkemize hucum etmisdir Bele bir veziyyetde geri qayidan hokmdarin Allahin emrine siginmasina dair bedaheten dediyi Azerbaycan turkcesindeki bele bir beyt tezkireye salinmisdir Ki Heqdir cahanda mededkar olan Qulu na yaman gunde qemxar olan Bundan sonra gosterilir ki gozlenilmeden hava seraiti cetinlesir qar yagir covgun olur Osmanli esgerleri qar icinde batib qalirlar itkiler vererek geri cekilmeye mecbur olurlar Geri cekilenler arasinda Tehmasibe xeyanet etmis kecmis Sefevi serkerdesi Ulame xan da vardi Sefevi sahi tezkiresinde bildirir ki o oz qosunlari ucun yaranmis bele bir elverisli seraitde bele I Sultan Suleymana zerbe endirib onu mehv etmek fikrine dusmur Qizilbas emirleri yigisib menim yanima geldiler ki Xandigarin ardinca gedek ve onu ezib talayaq Dedim Menim Xandigarla isim yoxdur menim isim Ulame iledir Butun bas veren fitne ve qalmaqalin sebebi o olmusdur Bunlarin intiqamini ondan almaq lazimdir Cunki onun hem Xandigara ve hem de bize boyuk ziyani deyibdir Ankara Milli Ktabxanasindan askar etdiyimiz I Sah Tehmasibin qezeli ve I Sultan Suleymanin ona nezire seklinde qezel formasinda cavabi mehz haqqinda danisilan bu tarixi hadiseye aiddir Sefevi padsahinin bes beytlik qezeli Qofteye Sah Tehmas Sah Tehmasibin sozu Osmanli Sultaninin bes beytlik cavab qezeli ise Nezrireye Sultan Suleyman xan Sultan Suleyman xanin neziresi basligi altinda getmisdir Bu musairenin elyazmalari Ankara Milli Kitabxanasinin Elyazma Kolleksiyalarinda 06 Mil Yz 1701 v 13a 06 Mil Yz 1826 1 v 197a 06 Mil Yz 3291 v 50a 50b nomreleri altinda saxlanir Bezi kicik nusxe ferqleri nezere carpmaqdadir Sah Tehmasib seirinde bas vermis hadiseni qelebesi kimi qeleme verir butun bunlari Sefevilerin muqeddes nesle mensub olduqlari ile izah edir Sahi Merdan dovletinde geydugim narincidur Nara qarsu varmazam zira beni nar incidur Xan Suleyman geldi kim bizden vilayet isteye Biz ani yola qoduq yollar ani zar incidur I Sah Suleymanin cavabi eyni vezn ve redifde oldugu ucun onu nezire adlandirmaq olar Qezel cavab olaraq yazildigi ucun bu iki eser birlikde musaire hesab edilmelidir Osmanli padsahi cavabinda ozunu denizlerin ve qitelerin hokmdari adlandirir hec bir quvvenin ona qarsi dura bilmeyeceyini deyir Melum oldugu kimi Sultan Suleyman turkce iri hecmli divan muellifidir 2799 qezel I Sah Tehmasibin ise melum anadilli seirleri cox azdir Lakin onun da yeni seirlerinin ortaya cixmaq ehtimalinin oldugunu bildirmek isterdik Meselen XIX esrde yasamis osmanli sairesi Seref xanim er Ruminin bes bendlik tesdisinin her bendinde Tehmasibin beyti tekrar olaraq verilmisdir Tesdis janrinda muellif basqa bir sairin beytine metlesine dord beyt elave edir her bend alti misradan ibaret olur Hec olmazmi Seref hali dili zarim tebah Bir eser gordum feraqi yar ile eylerken ah Eyledim mefhumuna mezmununa serfi nikah San benimcun soylemis bu metleyi Tehmas sah Gerci sen getdin hebibim getmedi dilden qemin Ey vefasiz dilberim senden vefaliymis qemin Qeyd etmek isterdik ki haqqinda danisdigimiz musairede edeb erkandan kenar ifadelere yol verilmemis terefler qarsiliqli hormet serheddini kecmemisler Sefeviler sarayindaki umumi ehvali ruhiyyeni Osmanli dovletinin hokmdarina munasibeti Sadiq bey Sadiqi Efsarin Mecmeul xevas tezkiresinden de gormek olar Sadiq bey eserinde I Sultan Suleymani adil mehriban reiyyetperver padsah adlandirir bildirir ki onunla I Sah Tehmasib arasinda dusmencilik dostluga cevrildikden sonra Osmanli hokmdari menasi sevmek mehebbet beslemek olan Muhibbi texellusunu qebul etmisdir Adil mehriban ve reiyyetperver bir padsah idi Seiri ve sairleri cox sevirdi Ozu de cox mulayim seir tebine malik idi ve Muhibbi texellusu ile yazirdi Deyilene gore bu texellusu onunla merhum padsah Sah Tehmasib arasinda olan dusmencilik dostluga ve edavet mehebbete cevrilen vaxt qebul edib Her halda bu texellusunden mehebbet zahir olur I Sah Tehmasible I Sultan Suleyman arasindaki musairenin metnini teqdim edirik Qofteye Sah Tehmas Sahi merdan dovletinde geydugim narincidur Nara qarsu varmazam zira beni nar incidur Xan Suleyman geldi kim bizden vilayet isteye Biz ani yola qoduq yollar ani zar incidur Bu cehane kim ki gelmisdir yola gelmisdurur Bir qedem tasra cixani biguman xar incidur Xanesinden tasra cikub taglara dusen kisi Bad esub baran olur zehmet ceker qar incidur Sahi Tehmasem cahanda sahi seh nesli Eli Yar ile yar olmusam sanma ki egyar incidur lll Nezireye Sultan Suleyman xan Sah Suleymanam cahanda geydugim narincidur Sebbi eshab eyleyenleri yakar nar incidur Ol Resuli kibriyanin yarivu eshabina Ger sen iqrar eylemezsen belke inkar incidur Cumle alem bu cehana yolla gelmisdurur Yoldan azgin oluben cixanlari xar incidur Berru behrun sahiyam seyran diler konlum benim Pes musafir evini yovmul sita qar incidur Ali Osmanam cahanda taleim quvvetlidur Seltenet sedride sanma beni egyar incidur Hemcinin baxSefevi Osmanli muharibeleriXarici kecidlerTofiq Necefli Qesri Sirin sulhunden sonra Sefevi Osmanli munasibetleri muasir Turkiye tarixsunasliginda az az strategiya az 2014 11 24 2015 07 29 tarixinde Istifade tarixi 2015 07 29 Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Pasa Kerimov Sah Tehmasible Sultan Suleyman Qanuni arasindaki menzum yazisma haqqinda qeydler 2020 09 20 tarixinde Istifade tarixi 2017 12 10