Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qazax-cunqar müharibələri (1643-1756) — Qazax və Cunqar xanlıqları arasında XVII əsrdən XVIII əsrin ortasına kimi davam edən müharibələr. Cunqarların məqsədi örüş yerlərinin artırılması idi. Hərbi mənada cunqarlar bütün Türkistan üçün təhlükə törədirdilər.
Birinci mərhələ
Qazaxların ilk vuruşması 1635-ci ildə baş verdi və sonuncuların qələbəsi ilə bitdi. cunqarlara əsir düşdü. Cunqarlarla sülh müqaviləsi bağlanandan sonra o əsirlikdən qurtuldu, lakin qayıtdıqdan sonra sərhəd köçlərinə basqınlar təşkil etməyi davam etdi.
1652-ci ildə başçılığı ilə cunqarlar yenə qazax uluslarının qoşununu məğlub etdilər. Cahangir xan Oçirtu xanın oğlu Qaldama tərəfindən öldürüldü. Qazaxlar məğlub oldular və cunqar köçlərinin zəbt etdiyi ətəklərini tərk etməli oldular.
İkinci mərhələ
1660-cı illərdə müxtəlif qazax xanlarının və sultanlarının dəstələri mal qara və insan qəniməti məqsədi ilə cunqar uluslarına çoxsaylı basqınlar təşkil etdilər ki, Qaldane Boşoqtu xuntayci dövründə irimiqyaslı hərbi əməliyatlar yenidən başlandı. Cahangir xanın oğlu (1680-1715) –cunqalrların qarşısını ala bilmədi və 1681-ci ildə Qaldanın qoşunları Şu çayını keçdilər. 1683-1684-ci illər yürüşü nəticəsində Sayram şəhəri alındı və dağıdıldı.
1683-cü ildə Zevan-Rabdanin komandanlığı ilə cunqar ordusu, iki qazax qoşununu darmadağın edərək Çaç(Daşkənd) və Sırdəryaya qədər gəldi. 1690-cı ildə ilə Mancur Tzin imperiyası arasında, qısa barışıqlarla 1740-cı ilə qədər davam edən, qazax sultanlarının və bəylərinin, yağma və talançılıq məqsədi ilə ayrı dəstələrinin sərhədyanı cunqar uluslarına basqınları ilə qəlizləşən növbəti müharibə başladı. 1698-ci ildə, Tsin imperiyası ilə barışıq bağlayan Zevan-Rabdanın qoşunları qazax qoşunlarını darmadağın etdilər, Tenqiz və Türkistana qədər gəldilər.
Üçüncü mərhələ
1718-ci ildə Ayagöz çayı yanında yeni vuruşma baş verdi. Qazaxlar məğlub oldular. Həmin il cunqarlar qazax ordusunu Arıs çayında darmadağın etdilər. Cunqarlardan başqa başqırdların, buxaralıların, kokandlıların və xivəlilərin basqınları da vəziyəti qəlizləşdirirdilər. Mancur Tsın imperiyası ilə barışıqdan sonra cunqarlar əvvəllər çinlilərlə məşğul olan iki tüməni Türkistana ötürdülər.
1723-1727-ci illərdə cunqarlar qazaxları darmadağın edərək Cənubi Qazaxıstanı və Jetısunu işğal edirlər. Cunqarlar Daşkənd, Sayram və Türkistanı yağmalayırlar. Daha sonra cunqarlar Fərqanə vadisini işğal etdilər və Sırdərya şəhərləri, Kiçik Juz və Ulu juz üzərində hakim oldular. Bu illər Qazaxıstan tarixinə “Aktaban şubırındı”(Böyük fəlakət illəri) kimi daxil oldu.
1731-ci ildə ruslar qazaxların ağır vəziyətindən istifadə edərək Qazax xanlığının işğalına başladılar. İlk olaraq 1735-ci ildə Kiçik juzu işğal etdilər. Sonra 1740-cı ildə Orta juz, daha sonra isə Ulu Juz işğal edildi. Həmin illər rus inzibati idarəçiliyi Başqırd üsyanının (1735-1740) yatırılması ilə də məşğul idi.
1729-1739-cu ildə cunqarlar yenə Çinlə müharibə ilə məşğul oldular.
Dördüncü mərhələ
1730-cu ildə Anırakay dalasında döyüş baş verdi. Abulxayr xanın başçılığı ilə birləşmiş qazax qoşunu cunqarların sərhədyanı ulusunu məğlubiyətə uğratdı, lakin bundan sonra qazaxların arasında yenə ikitirəlik və ziddiyətlər başladı. 1743-cü ilin yazında qazaxların Cunqar xanlığına çoxsaylı hucumlarının nəticəsində, Qaldan Zerenin başçılığı altında cunqarların 15 minlik iki tüməni Volqadakı kalmıklarla uzlaşdırılmış hərəkətləri nəticəsində, İşimdan Orenburqa qədər olan qazax köçlərinin ərazilərinə bir sıra uğurlu yürüşlər təşkil etdilər.
Döyüşlərin birində Orta juzun xanı Abılay xan əsir alındı. Orta juz cunqarların hakimiyəti altına düşdü. Orta və Kişik Juzların xanları Ablay və Abulxayr sülh zəmanəti kimi, o vaxtki adətlərə uyğun olaraq, cunqar qoşunlarının qazax ərazilərində çıxması üçün cunqar xanının qərargahına öz oğullarını girov kimi göndərdilər.
Belə çətin şəraitdə Kiçik juzun xanı müttəfiqlik münasibətlərində olan Neplüyev Qaldan Zerenə, Orta və Kiçik juzların rus təbəələri olması və Rusiyanın icazəsi olmadan heç bir xarici dövlətlərlə münasibətlərdə ola bilməmələrini bildirmək üçün məmur göndərdi. Məmur bildirdi ki, əgər oyratlar “qazaxlardan hansısa sıxıntılara” məruz qalıblarsa, gərək Rusiya hökumətinə bildirsinlər, o isə öz təbəələri ilə özü məsələni həll edər. Lakin əslində Orenburq hərbi dairəsinin qubernatoru İ.İ. Neplüyev çarın göstərişi ilə kontayşi Qaldan - Zeren və Qazax xanları arasındakı ixtilafı qızışdırırdı, və sonuncu ana qədər “ayır buyur” prinsipinə uyğun olaraqneytraqllığını saxlayırdı və beləliklə çarın sərəncamına uyğun olaraq hər iki tərəfin tükənməsi üçün əlindən gələni edirdi. Orenburqa Qaldan Zerenin məmurları ilə qubernator Neplüyev arasında olan danışıqlar nəticəsində, girovların qaytarılması və cunqar qoşunlarının çıxarılması əvəzinə Rusiya ilə “Orta və Kiçik Juzlarının “ lazımı davranışlarına” zəmanət verməsi barədə razılığıa gəlindi. Lakin sonra Orta Juzun xanı yenidən öz oğlunu Qaldan – Zerenə girov verdi, çünki əvvəlki tək onun vassalı idi. 1745-ci ildə cunqar sərkərdəsi Qaldan Zerenin ölümündən sonra Cunqariyanın hakim elitasında ziddiyətlər başladı, namizdələrdən biri Tsin imperiyasının dəstəyilə hakimiyəti almağa çalışırdı ama, məğlub oldu.
Sonuncu mərhələ
1755-1759-cu illərdə Cunqariyanın hakim elitasındakı daxili çəkişmələr nəticəsində həmin dövlət süquta uğradı. Bundan sonra ümumi sayları bir million nəfər olan iki mancur ordusu ərazisini mühasirəyə aldı. O vaxtkı Cunqariyanın əhalisinin 90%, əsasən qadın, qoca və uşaqlar öldürüldü. Bu soyqırım idi. Bir ulus – zünqar, derbet, xoytların on min çadırı(ailə) Zeren noyonun başçılığı ilə Volqaya Kalmık xanlığına tərəf çıxa bildi. Cunqarların bəzi ulusları Əfqanıstan, Bədəxşan, Buxaraya çıxa bildilər, orada onları yerli hakimlər hərbi qulluğa qəbul edildilər, sonralar islamı qəbul etdilər.
Mənbə
- http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/Bicurin/Oirat/primtext1.htm#63
- http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/Bicurin/bicurin.htm
- -Моисеев В. А.Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIII вв 2013-09-30 at the Wayback Machine
- Джунгарского ханства
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qazax cunqar muharibeleri 1643 1756 Qazax ve Cunqar xanliqlari arasinda XVII esrden XVIII esrin ortasina kimi davam eden muharibeler Cunqarlarin meqsedi orus yerlerinin artirilmasi idi Herbi menada cunqarlar butun Turkistan ucun tehluke toredirdiler Birinci merheleQazaxlarin ilk vurusmasi 1635 ci ilde bas verdi ve sonuncularin qelebesi ile bitdi cunqarlara esir dusdu Cunqarlarla sulh muqavilesi baglanandan sonra o esirlikden qurtuldu lakin qayitdiqdan sonra serhed koclerine basqinlar teskil etmeyi davam etdi 1652 ci ilde basciligi ile cunqarlar yene qazax uluslarinin qosununu meglub etdiler Cahangir xan Ocirtu xanin oglu Qaldama terefinden olduruldu Qazaxlar meglub oldular ve cunqar koclerinin zebt etdiyi eteklerini terk etmeli oldular Ikinci merhele1660 ci illerde muxtelif qazax xanlarinin ve sultanlarinin desteleri mal qara ve insan qenimeti meqsedi ile cunqar uluslarina coxsayli basqinlar teskil etdiler ki Qaldane Bosoqtu xuntayci dovrunde irimiqyasli herbi emeliyatlar yeniden baslandi Cahangir xanin oglu 1680 1715 cunqalrlarin qarsisini ala bilmedi ve 1681 ci ilde Qaldanin qosunlari Su cayini kecdiler 1683 1684 ci iller yurusu neticesinde Sayram seheri alindi ve dagidildi 1683 cu ilde Zevan Rabdanin komandanligi ile cunqar ordusu iki qazax qosununu darmadagin ederek Cac Daskend ve Sirderyaya qeder geldi 1690 ci ilde ile Mancur Tzin imperiyasi arasinda qisa barisiqlarla 1740 ci ile qeder davam eden qazax sultanlarinin ve beylerinin yagma ve talanciliq meqsedi ile ayri destelerinin serhedyani cunqar uluslarina basqinlari ile qelizlesen novbeti muharibe basladi 1698 ci ilde Tsin imperiyasi ile barisiq baglayan Zevan Rabdanin qosunlari qazax qosunlarini darmadagin etdiler Tenqiz ve Turkistana qeder geldiler Ucuncu merhele1718 ci ilde Ayagoz cayi yaninda yeni vurusma bas verdi Qazaxlar meglub oldular Hemin il cunqarlar qazax ordusunu Aris cayinda darmadagin etdiler Cunqarlardan basqa basqirdlarin buxaralilarin kokandlilarin ve xivelilerin basqinlari da veziyeti qelizlesdirirdiler Mancur Tsin imperiyasi ile barisiqdan sonra cunqarlar evveller cinlilerle mesgul olan iki tumeni Turkistana oturduler 1723 1727 ci illerde cunqarlar qazaxlari darmadagin ederek Cenubi Qazaxistani ve Jetisunu isgal edirler Cunqarlar Daskend Sayram ve Turkistani yagmalayirlar Daha sonra cunqarlar Ferqane vadisini isgal etdiler ve Sirderya seherleri Kicik Juz ve Ulu juz uzerinde hakim oldular Bu iller Qazaxistan tarixine Aktaban subirindi Boyuk felaket illeri kimi daxil oldu 1731 ci ilde ruslar qazaxlarin agir veziyetinden istifade ederek Qazax xanliginin isgalina basladilar Ilk olaraq 1735 ci ilde Kicik juzu isgal etdiler Sonra 1740 ci ilde Orta juz daha sonra ise Ulu Juz isgal edildi Hemin iller rus inzibati idareciliyi Basqird usyaninin 1735 1740 yatirilmasi ile de mesgul idi 1729 1739 cu ilde cunqarlar yene Cinle muharibe ile mesgul oldular Dorduncu merhele1730 cu ilde Anirakay dalasinda doyus bas verdi Abulxayr xanin basciligi ile birlesmis qazax qosunu cunqarlarin serhedyani ulusunu meglubiyete ugratdi lakin bundan sonra qazaxlarin arasinda yene ikitirelik ve ziddiyetler basladi 1743 cu ilin yazinda qazaxlarin Cunqar xanligina coxsayli hucumlarinin neticesinde Qaldan Zerenin basciligi altinda cunqarlarin 15 minlik iki tumeni Volqadaki kalmiklarla uzlasdirilmis hereketleri neticesinde Isimdan Orenburqa qeder olan qazax koclerinin erazilerine bir sira ugurlu yurusler teskil etdiler Doyuslerin birinde Orta juzun xani Abilay xan esir alindi Orta juz cunqarlarin hakimiyeti altina dusdu Orta ve Kisik Juzlarin xanlari Ablay ve Abulxayr sulh zemaneti kimi o vaxtki adetlere uygun olaraq cunqar qosunlarinin qazax erazilerinde cixmasi ucun cunqar xaninin qerargahina oz ogullarini girov kimi gonderdiler Bele cetin seraitde Kicik juzun xani muttefiqlik munasibetlerinde olan Nepluyev Qaldan Zerene Orta ve Kicik juzlarin rus tebeeleri olmasi ve Rusiyanin icazesi olmadan hec bir xarici dovletlerle munasibetlerde ola bilmemelerini bildirmek ucun memur gonderdi Memur bildirdi ki eger oyratlar qazaxlardan hansisa sixintilara meruz qaliblarsa gerek Rusiya hokumetine bildirsinler o ise oz tebeeleri ile ozu meseleni hell eder Lakin eslinde Orenburq herbi dairesinin qubernatoru I I Nepluyev carin gosterisi ile kontaysi Qaldan Zeren ve Qazax xanlari arasindaki ixtilafi qizisdirirdi ve sonuncu ana qeder ayir buyur prinsipine uygun olaraqneytraqlligini saxlayirdi ve belelikle carin serencamina uygun olaraq her iki terefin tukenmesi ucun elinden geleni edirdi Orenburqa Qaldan Zerenin memurlari ile qubernator Nepluyev arasinda olan danisiqlar neticesinde girovlarin qaytarilmasi ve cunqar qosunlarinin cixarilmasi evezine Rusiya ile Orta ve Kicik Juzlarinin lazimi davranislarina zemanet vermesi barede raziligia gelindi Lakin sonra Orta Juzun xani yeniden oz oglunu Qaldan Zerene girov verdi cunki evvelki tek onun vassali idi 1745 ci ilde cunqar serkerdesi Qaldan Zerenin olumunden sonra Cunqariyanin hakim elitasinda ziddiyetler basladi namizdelerden biri Tsin imperiyasinin desteyile hakimiyeti almaga calisirdi ama meglub oldu Sonuncu merhele1755 1759 cu illerde Cunqariyanin hakim elitasindaki daxili cekismeler neticesinde hemin dovlet suquta ugradi Bundan sonra umumi saylari bir million nefer olan iki mancur ordusu erazisini muhasireye aldi O vaxtki Cunqariyanin ehalisinin 90 esasen qadin qoca ve usaqlar olduruldu Bu soyqirim idi Bir ulus zunqar derbet xoytlarin on min cadiri aile Zeren noyonun basciligi ile Volqaya Kalmik xanligina teref cixa bildi Cunqarlarin bezi uluslari Efqanistan Bedexsan Buxaraya cixa bildiler orada onlari yerli hakimler herbi qulluga qebul edildiler sonralar islami qebul etdiler Menbehttp www vostlit info Texts Dokumenty China Bicurin Oirat primtext1 htm 63 http www vostlit info Texts Dokumenty China Bicurin bicurin htm Moiseev V A Dzhungarskoe hanstvo i kazahi XVII XVIII vv 2013 09 30 at the Wayback Machine Dzhungarskogo hanstva