Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Abılay xan (1711, Türkistan – 23 may 1781, Daşkənd) — Orta juzun, sonra isə bütün Qazax xanlığının qurultayda seçilmiş xanı, Qazaxıstanın azadlıq və müstəqillik simvolu (1711–1781)
| Abılay xan | |
|---|---|
 | |
dövlətinin xanı | |
| Əvvəlki | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | suveren[d] |
| Atası | Korkem Vali sultan |
| Ailəsi | Çingizlilər |
| Dini | sünni islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Əsl adı Əbilmənsur olan və sonralar babasının adı ilə Abılay xan kimi tanınan bu böyük və cəsur insan 1711-ci (1713) ildə o dövrün məşhur xanı Korkem Vali sultanın ailəsində anadan olub. Uşaq ikən cəsurluğu və döyüşkənliyi ilə seçilən Əbilmənsur dərhal ətrafındakıların diqqətini cəlb etmişdi. Oğlunun cəsurluğunu görən atası onun haqqında fəxrlə: "Onun gözlərində qorxu yoxdur. O, ölümündən qorxmur, ondan yaxşı sərkərdə çıxacaq",-demişdi.
Hələ gənc ikən Abılay həm də müdrik bir insan təsiri bağışlayırdı və o ən çətin vəziyyətlərdən belə çıxış yolu tapa bilirdi. Ona görə də ona "Aruvaq" (ataların ruhu) ləqəbini vermişdilər.
Abılay 13 yaşında olanda xanı Tsevan Rabdan Orta Cüzə hücum etdi. Bu hücum zamanı Abılayın atası qəhrəmancasına həlak oldu. Ancaq düşmən güclü idi və ona görə də Orta Cüzün əhalisi Səmərqəndə çəkilməyə məcbur oldu. Abılay xan isə qisas almaq üçün alışıb yanırdı və ona görə də bir neçə dəfə Cunquriya xanına qarşı yürüşdə iştirak etdi. Bu yürüşlərdə onun göstərdiyi qəhrəmanlıqlar qazaxların dilində dastana çevrilmişdi. Hər yerdə onu məşhur bir qəhrəman kimi tərifləyirdilər. 1739-cu ildə Orta Cüz xanı seçildi. Abılaya isə Cüzün hərbi qüvvələrinə başçılıq etmək (müdafiə naziri vəzifəsi) tapşırıldı. 1741-ci ildə Abılay xan Cunquriya ordusuna ağır zərbə vuraraq, onların məşhur əyanını öldürdü. Ancaq 1742-ci ildə Cunquriya xanının hücumu zamanı düşmən Abılay xanı mühasirəyə aldı. Qızğın döyüşlərdən sonra Abılay xan əsir alındı. Əsirlikdə Abılay xan monqol və mancur dillərini öyrəndi. Əsirlikdə o, məşhur Oyrot xanı Amırsanla dostlaşdı. 1743-cü ildə qohumları Abılay xanın yerinə digər bir girov verərək, onu əsirlikdən azad etdilər. Abılay xan azad edildikdən sonra düşmənə qarşı siyasi savaşı önə çıxartdı. O, Cunquriya və Çin imperiyası arasında olan düşmənçilikdən məharətlə istifadə etməyə başladı. Həmin dördə Rusiya da Qazaxıstan çöllərinə doğru irəliləməyə başlamışdı. Bunu görən Abılay xan Rusiya ilə Çin arasında manevr etməyə başladı və buna görə də Orta Cüzdə əmin-amanlıq bir müddət bərpa edildi. 1771-ci ildə Abulmambet xan öldü. Bununla bağlı Orta Cüzdə keçirilən yığıncaqda əyanlar Abılay xanı yeni xan seçdilər. Abılay xan bundan sonra qısa müddətdə dağınıq halda olan qazaxları və digər xalqları bir dövlətdə birləşdirdi və ona rəhbərlik etməyə başladı. Bu dövlətin sərhədləri indiki Ural ətrafını, Volqaboyui, Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistanın böyük hissəsini əhatə edirdi. Abılay xan Çin və Rusiya ilə isti münasibətlərə girərək, onların öz ərazilərinə hücum etməsinin qarşısını ala bildi. Onun olduqca incə siyasət yeritməsi və mahir bir strateq kimi düşmənlərini neytrallaşdıra bilməsi barədə Rusiya və Çin arxivlərində çoxlu sayda məlumat var. Abılay xan ölənə kimi dövlətinin müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Onun ən böyük xidmətlərindən biri də qazaxları öz ətrafında birləşdirməsi, onları milli ruh üzərində kökləyə bilməsi idi. Ona görə də qazaxlar arasında böyük hörmət və məhəbbət qazandı. Qazax xalqının bu böyük oğlu Abılay xan 1781-ci ildə indiki Daşkənddə vəfat etdi. Çox təəssüflər olsun ki, onun qurduğu bu dövlət ölümündən sonra dağıldı. Abılay xanın ölümündən illər sonra onun qurduğu dövlət ruslar tərəfindən işğal edildi. Ancaq məşhur siyasətçi və dövlət xadiminin birlik ideyaları hədər getmədi, Abılay xan tərəfindən əsası qoyulan qazax xalqının müstəqillik ideyası, müstəqil dövlət quruculuğu ruhu yaşamaqda davam edərək əsrlər sonra Qazaxıstanın öz müstəqilliyini əldə etməsinə gətirib çıxardı. Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev "Tarixin axarında" adlı kitabında Abılay xan haqqında belə yazır: "Qazax xalqını birləşdirən və onu müstəqillik üzərində kökləyən Abılay xan öz qəhrəmanlığı ilə gələcək nəsillər üçün azadlıq və müstəqillik nümunəsinə çevrildi. Qazax xalqı Abılay xanın azadlıq və qəhrəmanlığından ruhlanaraq, öz müstəqillikləri uğrunda mübarizəyə qalxdı və nəticədə istədiyinə nail oldu. Abılay xan mahir bir siyasətçi, dövlət xadimi və cəsur sərkərdə kimi qazax xalqının ürəyində sonsuzacan yaşamaqda davam edəcək".
Qazaxıstan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Abılay xanın adı əbədiləşdirildi. Bir çox küçələrə onun adı verildi. Almatıda onun at üzərində heykəli qoyulub. 100 təngə dəyəri olan ilk milli valyutanın üzərində Abılay xanın əksi var. Qazaxıstan Beynəlxalq Əlaqələr və Xarici Dillər Universitetinə Abılay xanın adı verilib. 2001-ci ildə Abılay xanın adına poçt markası buraxılıb. 2008-ci ilin avqust ayında Petropavlovsk şəhərində Abılay xanın iqamətgahı — muzey kompleksi açılıb. Muzeyin qabağında Abılay xanın at üzərində bürüncdən hazırlanmış abidəsi ucaldılıb. Bu il Qazaxıstanda Abılay xanın 300 illiyi böyük təntənə ilə qeyd ediləcək. Yubileylə bağlı ölkənin paytaxtı Astanada ona heykəl qoyulması, onun adına orden təsis edilməsi və şəhərinin Abılay xan adlandırılması gözlənilir.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
 | Siyasətçi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
- Abylaĭ // Faceted Application of Subject Terminology.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Abilay xan 1711 Turkistan 23 may 1781 Daskend Orta juzun sonra ise butun Qazax xanliginin qurultayda secilmis xani Qazaxistanin azadliq ve musteqillik simvolu 1711 1781 Abilay xandovletinin xaniEvvelkiSexsi melumatlarDogum tarixi 1711Dogum yeri TurkistanVefat tarixi 1781Vefat yeri DaskendDefn yeri Ehmed Yasevi turbesiFealiyyeti suveren d Atasi Korkem Vali sultanAilesi CingizlilerDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiEsl adi Ebilmensur olan ve sonralar babasinin adi ile Abilay xan kimi taninan bu boyuk ve cesur insan 1711 ci 1713 ilde o dovrun meshur xani Korkem Vali sultanin ailesinde anadan olub Usaq iken cesurlugu ve doyuskenliyi ile secilen Ebilmensur derhal etrafindakilarin diqqetini celb etmisdi Oglunun cesurlugunu goren atasi onun haqqinda fexrle Onun gozlerinde qorxu yoxdur O olumunden qorxmur ondan yaxsi serkerde cixacaq demisdi Hele genc iken Abilay hem de mudrik bir insan tesiri bagislayirdi ve o en cetin veziyyetlerden bele cixis yolu tapa bilirdi Ona gore de ona Aruvaq atalarin ruhu leqebini vermisdiler Abilay 13 yasinda olanda xani Tsevan Rabdan Orta Cuze hucum etdi Bu hucum zamani Abilayin atasi qehremancasina helak oldu Ancaq dusmen guclu idi ve ona gore de Orta Cuzun ehalisi Semerqende cekilmeye mecbur oldu Abilay xan ise qisas almaq ucun alisib yanirdi ve ona gore de bir nece defe Cunquriya xanina qarsi yurusde istirak etdi Bu yuruslerde onun gosterdiyi qehremanliqlar qazaxlarin dilinde dastana cevrilmisdi Her yerde onu meshur bir qehreman kimi terifleyirdiler 1739 cu ilde Orta Cuz xani secildi Abilaya ise Cuzun herbi quvvelerine basciliq etmek mudafie naziri vezifesi tapsirildi 1741 ci ilde Abilay xan Cunquriya ordusuna agir zerbe vuraraq onlarin meshur eyanini oldurdu Ancaq 1742 ci ilde Cunquriya xaninin hucumu zamani dusmen Abilay xani muhasireye aldi Qizgin doyuslerden sonra Abilay xan esir alindi Esirlikde Abilay xan monqol ve mancur dillerini oyrendi Esirlikde o meshur Oyrot xani Amirsanla dostlasdi 1743 cu ilde qohumlari Abilay xanin yerine diger bir girov vererek onu esirlikden azad etdiler Abilay xan azad edildikden sonra dusmene qarsi siyasi savasi one cixartdi O Cunquriya ve Cin imperiyasi arasinda olan dusmencilikden meharetle istifade etmeye basladi Hemin dorde Rusiya da Qazaxistan collerine dogru irelilemeye baslamisdi Bunu goren Abilay xan Rusiya ile Cin arasinda manevr etmeye basladi ve buna gore de Orta Cuzde emin amanliq bir muddet berpa edildi 1771 ci ilde Abulmambet xan oldu Bununla bagli Orta Cuzde kecirilen yigincaqda eyanlar Abilay xani yeni xan secdiler Abilay xan bundan sonra qisa muddetde daginiq halda olan qazaxlari ve diger xalqlari bir dovletde birlesdirdi ve ona rehberlik etmeye basladi Bu dovletin serhedleri indiki Ural etrafini Volqaboyui Qazaxistan Ozbekistan ve Turkmenistanin boyuk hissesini ehate edirdi Abilay xan Cin ve Rusiya ile isti munasibetlere girerek onlarin oz erazilerine hucum etmesinin qarsisini ala bildi Onun olduqca ince siyaset yeritmesi ve mahir bir strateq kimi dusmenlerini neytrallasdira bilmesi barede Rusiya ve Cin arxivlerinde coxlu sayda melumat var Abilay xan olene kimi dovletinin musteqilliyini qoruyub saxlaya bildi Onun en boyuk xidmetlerinden biri de qazaxlari oz etrafinda birlesdirmesi onlari milli ruh uzerinde kokleye bilmesi idi Ona gore de qazaxlar arasinda boyuk hormet ve mehebbet qazandi Qazax xalqinin bu boyuk oglu Abilay xan 1781 ci ilde indiki Daskendde vefat etdi Cox teessufler olsun ki onun qurdugu bu dovlet olumunden sonra dagildi Abilay xanin olumunden iller sonra onun qurdugu dovlet ruslar terefinden isgal edildi Ancaq meshur siyasetci ve dovlet xadiminin birlik ideyalari heder getmedi Abilay xan terefinden esasi qoyulan qazax xalqinin musteqillik ideyasi musteqil dovlet quruculugu ruhu yasamaqda davam ederek esrler sonra Qazaxistanin oz musteqilliyini elde etmesine getirib cixardi Qazaxistan Prezidenti Nursultan Nazarbayev Tarixin axarinda adli kitabinda Abilay xan haqqinda bele yazir Qazax xalqini birlesdiren ve onu musteqillik uzerinde kokleyen Abilay xan oz qehremanligi ile gelecek nesiller ucun azadliq ve musteqillik numunesine cevrildi Qazax xalqi Abilay xanin azadliq ve qehremanligindan ruhlanaraq oz musteqillikleri ugrunda mubarizeye qalxdi ve neticede istediyine nail oldu Abilay xan mahir bir siyasetci dovlet xadimi ve cesur serkerde kimi qazax xalqinin ureyinde sonsuzacan yasamaqda davam edecek Qazaxistan musteqilliyini elde etdikden sonra Abilay xanin adi ebedilesdirildi Bir cox kucelere onun adi verildi Almatida onun at uzerinde heykeli qoyulub 100 tenge deyeri olan ilk milli valyutanin uzerinde Abilay xanin eksi var Qazaxistan Beynelxalq Elaqeler ve Xarici Diller Universitetine Abilay xanin adi verilib 2001 ci ilde Abilay xanin adina poct markasi buraxilib 2008 ci ilin avqust ayinda Petropavlovsk seherinde Abilay xanin iqametgahi muzey kompleksi acilib Muzeyin qabaginda Abilay xanin at uzerinde buruncden hazirlanmis abidesi ucaldilib Bu il Qazaxistanda Abilay xanin 300 illiyi boyuk tentene ile qeyd edilecek Yubileyle bagli olkenin paytaxti Astanada ona heykel qoyulmasi onun adina orden tesis edilmesi ve seherinin Abilay xan adlandirilmasi gozlenilir IstinadlarHemcinin baxQazax xanligiXarici kecidler Siyasetci ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Abylaĭ Faceted Application of Subject Terminology