Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Puma (lat. Puma concolor) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin puma cinsinə aid heyvan növü. Nəsli kəsilmək üzrədir, pərakəndə yayılmış yarımnövdür.
| Puma | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Qranddəstə: Mirdəstə: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Yarımdəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Puma | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Şimali və Cənubi Amerikada yaşayan puma həmçinin dağ aslanı kimi də tanınır. Yalqız həyat tərzi keçirən bu böyük pişiyin yayılma arealı şimalda Kanadanın Yukon bölgəsindən cənubda And dağlarının cənubuna qədər olduqca geniş bir ərazini əhatə edir. Yaşadığı mühitə uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olan Puma Amerika qitəsindəki müəyyən başlı hər habitatta iştirak edər. İnsanlar tərəfindən həddindən artıq ovlanma və təbii həyat sahələrində insanların məskunlaşması ilə əlaqədar olaraq tarixi yaşayış bölgələrində onların sayı kəskin azalmışdır. Ancaq bəzi ərazilərdə son zamanlarda qorunması ilə əlaqədar populasiyalarda artma müşahidə edilmişdir.
Çox geniş bir sahəyə yayılan puma dəyişik habitatlarda çox müxtəlif rənglərə və gövdə quruluşuna malikdir. Amerika qitəsində yaquardan sonra ikinci ən böyük pişik olan puma, pələng, şir və yaquardan sonra dünyanın dördüncü ən böyük pişiyidir. Puma bəbirdən daha böyük olsa da, kükrəyə bilmədiyi üçün böyük pişiklər nəslinə aid edilməyərək panter (Panthera) cinsinə deyil, puma cinsinə təsnif edilir.
Həm pusqu həm də təqib ovunu edə bilən pumanın ovları da olduqca müxtəlifdir. Onların əsas qidası maraldır, amma eyni zamanda böcək, siçan, dovşan, ev pişiyi, it, və sürü heyvanlarını da ovlayırlar. Davamlı olaraq saxlanan bir pişik olan puma insanlardan uzaq gəzər, amma çox nadir də olsa insanlara hücum etdiyi məlumdur.
Təsnifatı
Puma adı Cənubi Amerikanın yerli dillərindən olan dilinə söykənir. Olduğu bölgələrdə çox vaxt başqa adla da xatırlanar. dilində miztli, dilində də suçuarana deyilir. İngiliscə cougar olan və bu dildə qırxa yaxın fərqli ad verilən pumanın, yerli adlarının bir qisimi belə tərcümə edilə bilər: panter, Amerikan şiri, Meksika şiri, Florida panteri, gümüş şir, qırmızı şir, qırmızı panter, qırmızı pələng, qəhvəyi pələng, maral pələngi, qarabasma pişik, dağ qışqırıqçısı, yerli şeytan, hiyləgər pişik, kral pişik və boyalı pişik.
Şimali Amerikada xüsusilə Amerika Birləşmiş Ştatlarında mövzu içində yerli növlərdən danışıldığında panter puma mənasında istifadə edilər. Cənubi Amerikada isə panter, yaquarın xallı və qara növləri üçün istifadə edilər.
Xüsusiyyətləri
Puma əslində şir, pələng kimi böyük pişiklər ilə yaxın qohum olmayıb daha çox kiçik pişiklər sinifinə girsə də, ən böyük pişiklərdən biridir. Çiyin yüksəkliyi 70 santimetr ətrafındadır. Boyu erkəklərdə 130, dişilərdə 110 santimetrə çatır və bunlara 66 ilə 78 santimetr arası uzunluğunda olan bir quyruq əlavə olunur. Erkəkləri 100 kiloqram ağırlığına çatırlar, dişilərinin çəkisi isə istisna hallarda 50 kiloqramdan çox olmur. Ekvator ətrafında yaşayan pumalar, növlərinin ən kiçikləri olub, qütblərə doğru getdikcə ölçüləri artır.
Dəri qatı nazik, tük örtüyü sıx, rəngi isə dəyişkəndir. Sıxlıqla sarımtıl qəhvə rəngi və ya gümüş-boz olurlar. Boyun hissəsi və və sinəsi çox vaxt ağ rəngə çalır. Alt hissədəki tükləri daha açıq rənglidir. Qulaqları kiçikdir və ucları qara tüklərlə örtülmüşdür. Qulaqlarının kiçik olmasına baxmayaraq yaxşı eşidir. Burnu isə qara rəngdədir. Yeni doğulanda ləkəli olub, bu ləkələr puma bir yaşına çatmadan itir. bəbir dəstəsinin nümayəndələrində olduğu kimi melanizm əlaməti göstərmir.
Pumanın ön pəncələrində dörd, arxada isə üç barmağı vardır. Pəncələrinin böyük olması, yerə möhkəm basmasını təmin edir. Buna görə yaxınlaşdığını hiss etmək çətindir . Pəncə dırnaqlarını içəri çəkə bilər. Çox çevikdir və qüvvətli şəkildə sıçraya bilir. Dörd metr yüksəyə və on metrə qədər uzaqlığa sıçraya bilir.
Bu heyvanlar çox geniş şəkildə, cinsiyyətlər arasında fərqlənən səslər çıxararlar. Bununla birlikdə həqiqi böyük pişiklərdən fərqli olaraq bu səslər arasında kükrəmə səsi yoxdur. kimi Şimal Amerikalı tədqiqatçılar Puma qışqırığını insanın səsinə bənzər olaraq tərif etmişlər.
Pumalar vəhşi həyatda 18-20 il yaşadığı halda, onlar nəzarət altında 25 yaşına çata bilərlər.
Məskunlaşdığı sahələr
Pumalar əvvəllər bütün Şimali və Cənubi Amerikada yayılmışdır. Hər iki qitəyə dağılmış olan digər heç bir məməli heyvan ilə müqayisə edilə bilməyəcək geniş bir sahəyə yayılan, yaşayış bölgəsinə sahib idilər. Sahələri, şimalda Kanadadan, Mərkəzi Amerika üzərindən cənubuna qədər uzanırdı. Bu gün varlıqları zəifləmiş və insanların az yaşadıqları bölgələrə enmişlər. Pumalar ABŞda hara olmasından asılı olmayaraq məhv edilmə dalğaları nəticəsində, , cənub-qərbin çöl və yarı çöllərində, Floridaın bataqlıqları ətrafında qalmışdılar. Qoruma tədbirləri nəticəsində yayılma sahələrini təkrar genişlənən pumalar, ABŞ-nin qərbindəki bəzi bölgələrdə, şəhərlərə yaxınlaşmaqdan da artıq çəkinmirlər.
Bozqırlar və tropik meşələr, yarı çöllər və yüksək dağlar bu pişiklər üçün habitat meydana gətirər.
Həyat tərzi
Pumalar gündüzlər görünsələr də ümumiyyətlə gecə hərəkət edirlər. İsti ya da soyuq hər cür iqlimdə yaşaya bilirlər. Erkək puma dişiyə nisbətən daha uzun məsafə yol gedə bilir. Dişilər 20 mili keçə bilməsələrdə, erkəklər 30 mili qət edə bilər. Ovlanma sahəsi isə geniş olub 100 mil2 qədər çata bilər..
Qidalanma
Pumalar ölçülərindən asılı olmayaraq bütün məməli heyvanları ovlayırlar. Maral, ceyran kimi iri heyvanlar ilə birlikdə siçan, sincab, , yenot, samur kimi kiçik heyvanlar menyularını daxil olur. Ayrıca qoyun və gənc inək kimi ev heyvanlarını da ovlaya bilərlər. Bununla birlikdə , vaşaq kimi yırtıcı heyvanlar da pumalar tərəfindən ovlana bilərlər. Məməli heyvanlardan əlavə quş və bəzi bölgələrdə balıq da yeyirlər. Qətiyyən yeməyən pumalar, sürünənlərə də toxunmazlar.
Böyük bir heyvanı ovlamaq üçün puma əvvəl yavaşca atılar. Qısa məsafədənsə ovunun kürəyinə atılar. Boyunu qüvvətli bir dişləməklə qıraraq öldürər.
Çoxalması
Pumalar tək gəzən heyvanlardır. Yalnız noyabr ilə iyun arasında olan cütləşmə zamanında, ən çox 6 gün üçün bir araya gəlirlər. Dişini, balaları doğmaqdan bir neçə həftə əvvəl erkək tərk edir. Hamiləlik təxminən 3 ay davam edir və bir dəfəyə 1-6 arası bala dünyaya gəlir. Çox vaxt isə bu rəqəm iki ilə üç arasında dəyişir. Balaların ağırlığı 230 ilə 450 qram arasında olub, boyları 20- 30 sm qədərdir. Balalar 6-7 həftə sonra bərk qidalar qəbul etməyə başlayırlar və təxminən 20 aydan sonra analarını tərk edirlər.
Düşmənləri
Pumaların insanlardan başqa çox düşməni yoxdur. Yalnız qurdlar və ayılar zaman-zaman bala və ya xəstə pumaları ovlaya bilərlər. Növ qoruması altında olmasına baxmayaraq bəzi fermerlər sahib olduqları heyvanları qorumaq məqsədiylə pumaları ovlayırlar. Buna baxmayaraq növün bütövlüyü təhlükə altında deyil.
Əlavə oxumalar
- D. E. Brown, H. G. Shaw: Soul Among Lions: The Cougar As Peaceful Adversary, Univ. of Arizona Press, 2000,
- R. H. Busch: The Cougar Almanac, Lyons & Burford, 1996,
- H. P. Danz: Cougar!, Ohio Univ. Press, 1999,
- J. Kobalenko: T. Kitchin, W. Hurst, Forest Cats of North America, Firefly Books, 1997,
- R. M. Nowak: Walker's Mammals of the World, Vol. 1, Johns Hopkins University Press, 1999, S. 818f
- M. Culver, W. E. Johnson, J. Pecon-Slattery, S. J. O'Brien: Genomic ancestry of the American puma (Puma concolor)
İstinadlar
Xarici keçidlər
- IUCN Qırmızı Siyahıda Puma concolor 2007-05-17 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Puma lat Puma concolor heyvanlar aleminin xordalilar tipinin memeliler sinfinin yirticilar destesinin pisikler fesilesinin puma cinsine aid heyvan novu Nesli kesilmek uzredir perakende yayilmis yarimnovdur PumaElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu LavrazioterilerKlad Qranddeste Mirdeste FeraeKlad Klad Klad YirticikimilerDeste YirticilarYarimdeste PisikkimilerFesile PisiklerYarimfesile Kicik pisiklerCins PumalarNov PumaBeynelxalq elmi adiPuma concolor L 1771Sekil axtarisiITIS 552479NCBI 9696EOL 311910FW 51265 Simali ve Cenubi Amerikada yasayan puma hemcinin dag aslani kimi de taninir Yalqiz heyat terzi keciren bu boyuk pisiyin yayilma areali simalda Kanadanin Yukon bolgesinden cenubda And daglarinin cenubuna qeder olduqca genis bir erazini ehate edir Yasadigi muhite uygunlasma qabiliyyetine malik olan Puma Amerika qitesindeki mueyyen basli her habitatta istirak eder Insanlar terefinden heddinden artiq ovlanma ve tebii heyat sahelerinde insanlarin meskunlasmasi ile elaqedar olaraq tarixi yasayis bolgelerinde onlarin sayi keskin azalmisdir Ancaq bezi erazilerde son zamanlarda qorunmasi ile elaqedar populasiyalarda artma musahide edilmisdir Cox genis bir saheye yayilan puma deyisik habitatlarda cox muxtelif renglere ve govde qurulusuna malikdir Amerika qitesinde yaquardan sonra ikinci en boyuk pisik olan puma peleng sir ve yaquardan sonra dunyanin dorduncu en boyuk pisiyidir Puma bebirden daha boyuk olsa da kukreye bilmediyi ucun boyuk pisikler nesline aid edilmeyerek panter Panthera cinsine deyil puma cinsine tesnif edilir Hem pusqu hem de teqib ovunu ede bilen pumanin ovlari da olduqca muxtelifdir Onlarin esas qidasi maraldir amma eyni zamanda bocek sican dovsan ev pisiyi it ve suru heyvanlarini da ovlayirlar Davamli olaraq saxlanan bir pisik olan puma insanlardan uzaq gezer amma cox nadir de olsa insanlara hucum etdiyi melumdur TesnifatiPuma adi Cenubi Amerikanin yerli dillerinden olan diline soykenir Oldugu bolgelerde cox vaxt basqa adla da xatirlanar dilinde miztli dilinde de sucuarana deyilir Ingilisce cougar olan ve bu dilde qirxa yaxin ferqli ad verilen pumanin yerli adlarinin bir qisimi bele tercume edile biler panter Amerikan siri Meksika siri Florida panteri gumus sir qirmizi sir qirmizi panter qirmizi peleng qehveyi peleng maral pelengi qarabasma pisik dag qisqiriqcisi yerli seytan hiyleger pisik kral pisik ve boyali pisik Simali Amerikada xususile Amerika Birlesmis Statlarinda movzu icinde yerli novlerden danisildiginda panter puma menasinda istifade ediler Cenubi Amerikada ise panter yaquarin xalli ve qara novleri ucun istifade ediler Xususiyyetleri Puma eslinde sir peleng kimi boyuk pisikler ile yaxin qohum olmayib daha cox kicik pisikler sinifine girse de en boyuk pisiklerden biridir Ciyin yuksekliyi 70 santimetr etrafindadir Boyu erkeklerde 130 disilerde 110 santimetre catir ve bunlara 66 ile 78 santimetr arasi uzunlugunda olan bir quyruq elave olunur Erkekleri 100 kiloqram agirligina catirlar disilerinin cekisi ise istisna hallarda 50 kiloqramdan cox olmur Ekvator etrafinda yasayan pumalar novlerinin en kicikleri olub qutblere dogru getdikce olculeri artir Deri qati nazik tuk ortuyu six rengi ise deyiskendir Sixliqla sarimtil qehve rengi ve ya gumus boz olurlar Boyun hissesi ve ve sinesi cox vaxt ag renge calir Alt hissedeki tukleri daha aciq renglidir Qulaqlari kicikdir ve uclari qara tuklerle ortulmusdur Qulaqlarinin kicik olmasina baxmayaraq yaxsi esidir Burnu ise qara rengdedir Yeni dogulanda lekeli olub bu lekeler puma bir yasina catmadan itir bebir destesinin numayendelerinde oldugu kimi melanizm elameti gostermir Pumanin on pencelerinde dord arxada ise uc barmagi vardir Pencelerinin boyuk olmasi yere mohkem basmasini temin edir Buna gore yaxinlasdigini hiss etmek cetindir Pence dirnaqlarini iceri ceke biler Cox cevikdir ve quvvetli sekilde sicraya bilir Dord metr yukseye ve on metre qeder uzaqliga sicraya bilir Bu heyvanlar cox genis sekilde cinsiyyetler arasinda ferqlenen sesler cixararlar Bununla birlikde heqiqi boyuk pisiklerden ferqli olaraq bu sesler arasinda kukreme sesi yoxdur kimi Simal Amerikali tedqiqatcilar Puma qisqirigini insanin sesine benzer olaraq terif etmisler Pumalar vehsi heyatda 18 20 il yasadigi halda onlar nezaret altinda 25 yasina cata bilerler Meskunlasdigi sahelerPumalar evveller butun Simali ve Cenubi Amerikada yayilmisdir Her iki qiteye dagilmis olan diger hec bir memeli heyvan ile muqayise edile bilmeyecek genis bir saheye yayilan yasayis bolgesine sahib idiler Saheleri simalda Kanadadan Merkezi Amerika uzerinden cenubuna qeder uzanirdi Bu gun varliqlari zeiflemis ve insanlarin az yasadiqlari bolgelere enmisler Pumalar ABSda hara olmasindan asili olmayaraq mehv edilme dalgalari neticesinde cenub qerbin col ve yari collerinde Floridain bataqliqlari etrafinda qalmisdilar Qoruma tedbirleri neticesinde yayilma sahelerini tekrar genislenen pumalar ABS nin qerbindeki bezi bolgelerde seherlere yaxinlasmaqdan da artiq cekinmirler Bozqirlar ve tropik meseler yari coller ve yuksek daglar bu pisikler ucun habitat meydana getirer Heyat terziDag siri Pumalar gunduzler gorunseler de umumiyyetle gece hereket edirler Isti ya da soyuq her cur iqlimde yasaya bilirler Erkek puma disiye nisbeten daha uzun mesafe yol gede bilir Disiler 20 mili kece bilmeselerde erkekler 30 mili qet ede biler Ovlanma sahesi ise genis olub 100 mil2 qeder cata biler Qidalanma Pumalar olculerinden asili olmayaraq butun memeli heyvanlari ovlayirlar Maral ceyran kimi iri heyvanlar ile birlikde sican sincab yenot samur kimi kicik heyvanlar menyularini daxil olur Ayrica qoyun ve genc inek kimi ev heyvanlarini da ovlaya bilerler Bununla birlikde vasaq kimi yirtici heyvanlar da pumalar terefinden ovlana bilerler Memeli heyvanlardan elave qus ve bezi bolgelerde baliq da yeyirler Qetiyyen yemeyen pumalar surunenlere de toxunmazlar Boyuk bir heyvani ovlamaq ucun puma evvel yavasca atilar Qisa mesafedense ovunun kureyine atilar Boyunu quvvetli bir dislemekle qiraraq oldurer Coxalmasi Bala pumalar Pumalar tek gezen heyvanlardir Yalniz noyabr ile iyun arasinda olan cutlesme zamaninda en cox 6 gun ucun bir araya gelirler Disini balalari dogmaqdan bir nece hefte evvel erkek terk edir Hamilelik texminen 3 ay davam edir ve bir defeye 1 6 arasi bala dunyaya gelir Cox vaxt ise bu reqem iki ile uc arasinda deyisir Balalarin agirligi 230 ile 450 qram arasinda olub boylari 20 30 sm qederdir Balalar 6 7 hefte sonra berk qidalar qebul etmeye baslayirlar ve texminen 20 aydan sonra analarini terk edirler Dusmenleri Pumalarin insanlardan basqa cox dusmeni yoxdur Yalniz qurdlar ve ayilar zaman zaman bala ve ya xeste pumalari ovlaya bilerler Nov qorumasi altinda olmasina baxmayaraq bezi fermerler sahib olduqlari heyvanlari qorumaq meqsediyle pumalari ovlayirlar Buna baxmayaraq novun butovluyu tehluke altinda deyil Elave oxumalarD E Brown H G Shaw Soul Among Lions The Cougar As Peaceful Adversary Univ of Arizona Press 2000 ISBN 0 8165 2084 4 R H Busch The Cougar Almanac Lyons amp Burford 1996 ISBN 1 55821 403 8 H P Danz Cougar Ohio Univ Press 1999 ISBN 0 8040 1014 5 J Kobalenko T Kitchin W Hurst Forest Cats of North America Firefly Books 1997 ISBN 1 55209 172 4 R M Nowak Walker s Mammals of the World Vol 1 Johns Hopkins University Press 1999 S 818f M Culver W E Johnson J Pecon Slattery S J O Brien Genomic ancestry of the American puma Puma concolor IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1998 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0 2007 08 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 01 04 Xarici kecidlerIUCN Qirmizi Siyahida Puma concolor 2007 05 17 at the Wayback MachineHemcinin bax