Plastik çirklənmə

Plastik çirklənmə — vəhşi təbiətə, vəhşi heyvanların və insanların yaşayış mühitinə mənfi təsir göstərən plastik məmulatların ətraf mühitdə toplanması prosesi. Böyük miqdarda plastik tullantı ətraf mühitə daxil olur; məsələn tədqiqatlar göstərir ki, dəniz quşlarının 90%-nin bədənlərində plastik var.

Hindistanda çimərlikdə plastik çirklənmə

Plastik çirklənmənin bir çox növləri və formaları var. Plastik çirklənmə yer səthinə, su yollarına və okeanlara mənfi təsir göstərir. Müxtəlif bölgələrdə plastik çirklənməni azaltmaq üçün səylər edilir. Birdəfəlik plastiklərin istehlakını azaltmaq, onların təkrar emalını təşviq etmək cəhdləri vardır.

Plastik çirklənmənin yayılması plastiklərin aşağı qiyməti və davamlılığı, eləcə də bu materialın hazırda bəzi ərazilərdə əvəzolunmazlığı ilə əlaqələndirilir ki, bu da insanlar tərəfindən istifadənin yüksək səviyyəsini müəyyənləşdirir. 2018-ci ildə dünyada hər il təxminən 380 milyon ton plastik istehsal olunmuşdur. Ümumilikdə 1950-ci ildən 2018-ci ilə qədər təxminən 6,3 milyard ton plastik istehsal edilmişdir ki, bunun da təxminən 9%-i təkrar emal edilmiş, 12%-i isə yandırılmışdır. Planetin plastik çirklənməsi üzrə dünya liderləri Coca-Cola, PepsiCo və Nestledir.

Növləri

Bitkilərin üzərindəki plastik zibil

Plastik çirklənmə bir çox formada, o cümlədən su obyektlərinin tıxanması (tullantıların çaylara, göllərə, dənizlərə, okeanlara atılması), suyun plastik hissəciklərlə, plastik torlarla çirklənməsi və s. halda özünü göstərir. Hər il istehsal olunan çoxlu sayda plastik məhsullar birdəfəlik istifadə olunur: birdəfəlik qablaşdırma əşyaları və ya adətən bir il ərzində həmişə atılan məhsullar. Çox vaxt müxtəlif növ plastik məmulatların istehlakçıları onları bir dəfə istifadə edir və sonra atırlar və ya dəyişdirirlər.

Mikroplastik toz çanta və butulkaların parçalanması nəticəsində, yuyulma zamanı, sintetik paltarın lifləri soyularaq ətrafa səpələndikdə və ya kanalizasiyaya düşdükdə meydana çıxır, sonra mikroplastiklər kənd təsərrüfatı sahələrinə düşür, dənizlərə yayılır. Mikrohissəciklər bir həftə havada uça bilir, buna görə də qitələri və okeanları keçərək böyük məsafələrə daşınırlar.

Tədqiqat göstərdi ki, havadakı mikroplastiklərin 84%-i şəhərlərarası və magistral yollardan qaldırılır - bu təkərlərin təbii aşınmasının nəticəsidir. Digər 11% isə okeanın səthindən qalxır. Belə ki, ABŞ-nin qərb hissəsində 1100 ton mikroplastik daim havada uçur, bu da çökərək sivilizasiyadan uzaq əraziləri belə zəhərləyir.

Plastik çirklənmə bəzən plastik yağışlara - yeni növ turşu yağışına səbəb olur (belə zəhərli yağıntılar təkcə ABŞ-da deyil, digər ölkələrdə də var).

Həcmi

ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyinin məlumatına görə, 2011-ci ildə plastik məişətdəki bərk tullantılarının 12%-dən çoxunu təşkil edirdi (1960-cı illərdə plastik məişətdəki bərk tullantılarının 1%-dən azını təşkil edirdi).

Plastik çirklənmə dünyada böyük tullantıların idarə olunması probleminin bir hissəsidir. Müqayisə üçün: analitik hesabatlara görə, dünyada hər il 2 milyard ton bərk məişət tullantıları atılır ki, bunun da demək olar ki, yarısı - 44%-i üzvi və qida tullantıları, 17%-i kağız və karton, plastik tullantılar isə təqribən 12%-dir. Şotlandiya ətraf mühit təşkilatı Zero Waste Scotland tərəfindən aparılan hesablamalara görə, istehsal olunan qida tullantılarının karbon izi plastikdən daha yüksək ola bilər.

Ətraf mühitə təsir

Yer

Müxtəlif texnologiyalardan istifadə etməklə hazırlanmış plastik məmulatların orta parçalanma müddəti 400 ilə 700 il arasında dəyişir. İnsanların hər gün istifadə etdiyi plastik torbalar təbiətdə 100 ildən 200 ilə qədər parçalanır. Bu plastik məhsulların gücü və dayanıqlığının əks tərəfidir. Eyni zamanda, bir şüşə butulka 1 milyon ilə qədər parçalana bilər.

Əsas narahatlıq odur ki, yerə düşən plastik kiçik hissəciklərə parçalanır və istehsal zamanı onlara əlavə olunan kimyəvi maddələri ətraf mühitə yayılır. Bu xlor, müxtəlif kimyəvi maddələr, zəhərli və ya kanserogen alov gecikdiriciləri ola bilər. Bu kimyəvi maddələr yeraltı sulara və ya yaxınlıqdakı digər su mənbələrinə sıza bilər. Hansı ki, bu suyu içənlərə ciddi zərər verə bilər.

Bundan əlavə, bioloji parçalana bilən plastik parçalanan kimi, qlobal istiləşməyə əhəmiyyətli töhfə verən çox güclü istixana qazı olan metan buraxa bilər.

Poliqonlara daxil olduqda, plastik potensial olaraq heç bir təhlükə yaratmır, çünki poliqon ətraf mühiti və insan sağlamlığını qorumaq üçün yaradılmış, torpaq və qrunt suları da daxil olmaqla çirklənmənin qarşısını alan xüsusi mühəndislik strukturudur.

Zərərlərin çoxu insanın özünün nəzərdə tutulmayan yerlərə atdığı və ya kortəbii zibilliklərə atdığı plastikdən qaynaqlanır.

Okean

Ümumdünya Vəhşi Təbiət Fondunun (WWF) məlumatına görə, hər il okeanlara 5 ilə 12 milyon tona qədər plastik axır. 2012-ci ildə okeanlarda təxminən 165 milyon ton plastik tullantı olduğu təxmin edilirdi. 2014-cü ilin hesablamalarına görə, okeanın səthində 268.940 ton plastik var və ayrı-ayrı plastik qalıqlarının ümumi sayı 5,25 trilyondur.

Corciya Universitetindən Cenna Cembekin 2015-ci ildə apardığı araşdırmaya görə, plastik tullantılar çaylar vasitəsilə okeanlara daşınır və ya tullantıların düzgün atılmaması səbəbindən (əsasən Asiya ölkələrində) qurudan daxil olur - ildə orta hesabla 9 milyon ton.

Cembek hesab edir ki, 2010-cu ildə okeana yuyulan plastik tullantıların yarısı yalnız beş Asiya ölkəsindən gəlib: Çin, İndoneziya, Filippin, Vyetnam və Şri-Lanka.

Okeana düşdükdən sonra plastik günəşin, küləyin təsiri və davamlı olaraq bir-biri ilə toqquşması nəticəsində milyonlarla xırda hissəciklərə parçalanır. Bu şərtlər altında plastik məhsullar biodeqradasiyaya məruz qalmır, plastik polimer strukturunu qoruyaraq yalnız daha kiçik bir hissəyə parçalanır. Nəticədə bir neçə millimetr ölçüdə ən kiçik hissəciklər əmələ gəlir və onlar okeanın səth qatında nəhəng ərazilərdə üzürlər. Dəniz həyatı planktonla səhv salaraq bu qırıntı ilə qidalanır və plastik heyvanların qida zəncirinə daxildir. Hazırda okeanın zibil yamaqları zonasında plastik antropogen tullantıların kütləsi orada yerləşən zooplanktonun kütləsindən yeddi dəfə çoxdur; mütəxəssislər belə yerləri “plastik şorba” adlandırırlar. Bu gözəgörünməz, xırda-xırdalanmış zibil minlərlə mil su altında üzür, kosmosdan görünməz, yalnız su altından və ya gəminin göyərtəsindən görünə bilər. Problem o qədər qlobaldır ki, onunla mübarizə çox çətindir - məsələn, Okean Təmizləmə layihəsinin bumları okeanda plastikə qarşı təsirsizdir.

2017-ci ildə doktor Cennifer Lavers Sakit okeandakı ucqar, yaşayış olmayan çimərliklərinin böyük miqdarda plastik tullantılarla dolu olduğunu, çirklənmənin hər kvadrat metrə 671 obyektə çatdığını aşkar edir. Bu rəsmi olaraq indiyə qədər qeydə alınmış ən yüksək zibillik olmayan tullantı sıxlığıdır. Bunun səbəbi adanın Cənubi Sakit Okean dövrü adlanan okean cərəyanının mərkəzində olması və nəticədə Cənubi Amerikadan üzən və ya balıqçı qayıqlarından atılan tullantılar üçün mərkəzə çevrilməsidir.

Plastikin 90%-i yalnız 10 çay vasitəsilə dünya okeanlarına daşınır: Asiyada Yanszı, Hind, Xuanxe, Amur, Mekonq, Qanq, Çjuzyanq və Hayhe, Afrikada Nigeri və Nil.

Heyvanlara təsiri

Plastik çirklənmə heyvanları zəhərləyə bilər, bu da öz növbəsində insanların qida təminatına mənfi təsir göstərə bilər.

Plastik çirklənmənin böyük dəniz məməlilərinə çox zərərli təsir göstərdiyi və “Introduction to Marine Biology” kitabında onlar üçün “ən böyük təhlükə” adlandırılmışdır. Dəniz tısbağaları kimi bəzi dəniz növlərinin mədələrində əhəmiyyətli miqdarda plastik aşkar edilmişdir. Bu baş verdikdə, heyvan adətən ac qalır, çünki plastiklər heyvanın mədə-bağırsaq traktını bağlayır. Dəniz məməliləri bəzən tor kimi plastik əşyalara qarışa bilər ki, bu da onlara zərər verə və ya öldürə bilər.

Onurğasızlar da daxil olmaqla 260-dan çox heyvan növünün ya təsadüfən plastiki udduğu və ya plastikə qarışdığı bildirilmişdir. Bir canlı plastikə qarışdıqda, onun hərəkəti ciddi şəkildə məhdudlaşır, bu da onun yemək tapmasını çox çətinləşdirir. Dolaşma adətən ölüm və ya ağır itkilər və xoralarla nəticələnir. Hər il 400.000-dən çox dəniz məməlisinin okeanların plastik çirklənməsi nəticəsində öldüyü təxmin edilir. 2004-cü ildə Şimal dənizindəki qağayıların mədələrində orta hesabla otuz plastik parçası olduğu təxmin edilmişdir.

İnsan üçün nəticələri

Plastiklərin tərkibində plastikin növündən asılı olaraq bir çox müxtəlif növ kimyəvi maddələr var. Kimyəvi maddələrin əlavə edilməsi bu plastiklərin çox yönlü olmasının əsas səbəbidir, lakin bu onunla bağlı problemlər yaradır. Plastiklərin istehsalında istifadə edilən bəzi kimyəvi maddələr dəri udma yolu ilə insanlar tərəfindən udulma riskini daşıyır. Hal-hazırda, insanların bu kimyəvi maddələrin fiziki cəhətdən nə qədər zərər verə biləcəyi barədə çox şey məlum deyil. Plastiklərin istehsalında istifadə edilən bəzi kimyəvi maddələr insan dərisi ilə təmasda olduqda dermatitə səbəb ola bilər. Bir çox plastiklərdə bu zəhərli kimyəvi maddələr yalnız kiçik miqdarda istifadə olunur, lakin inert materialda və ya polimerdə plastikdə olan zəhərli elementlərin mövcudluğunu müəyyən etmək üçün çoxlu sayda sınaq tələb olunur.

ÜST mikroplastiklərin insanlar üçün təhlükəsinin sübut olunmadığını elan edir. Cəmi 52 mikrohissəcik nəşri nəzərdən keçirilmiş və yalnız dördünün keyfiyyət meyarlarına cavab verdiyi müəyyən edilmişdir. Mütəxəssislər bu gün içməli suda mikroplastiklərin konsentrasiyasının insanlar üçün təhlükəli olmadığını qeyd etsələr də, bu məsələ ilə bağlı biliklərin hələ də məhdud olduğunu etiraf ediblər. Yəni təşkilat hesab edir ki, daha dəqiq qiymətləndirmə üçün daha keyfiyyətli araşdırma lazımdır.

Plastik çirklənmə insanlara estetik cəhətdən də təsir edərək, təbii mühitdən həzz almağa mane olan göz yarası yarada bilər.

Klinik əhəmiyyəti

Son illərdə bəzi plastiklərin müəyyən şərtlər altında insan sağlamlığına zərər verə biləcəyinə dair sübutlar artır. Məsələn, polikarbonat plastiklərin tərkibində 150 °C-dən yuxarı qızdırıldıqda sərbəst buraxıla bilən bisfenol A (BPA) bioaktiv kimyəvi maddəsi var.

ABŞ-da böyüklərin 95%-nin sidiklərində bisfenol A var. Plastikləşdiricilər məhsuldarlığın itirilməsi, cinsi yetkinliyin pozulması, çoxalma və digər sağlamlıq nəticələri ilə əlaqələndirilmişdir. Bəzi ftalatlar da oxşar təsirlərə səbəb olur.

Bununla belə, plastik əşyaların sağlamlığa kompleks təsirini ölçmək problemlidir.

Əksər hallarda plastik məhsullar istehsalçıdan sertifikatlara malik olduqda təhlükəsiz hesab edilə bilər. Qida ilə təmasda olan tibbi, uşaq məhsulları və plastik məhsullara xüsusilə sərt tələblər qoyulur. Buna görə də, plastikin etiketlənməsinin malın təyinatına uyğun olduğundan əmin olmağa dəyər. Əgər sertifikatlar yoxdursa, bu məhsul saxtadır, yəni onun istehsalçıları keyfiyyətsiz xammaldan istifadə edə bilərlər. "Yanlış" plastikin mümkün göstəricilərindən biri kəskin xoşagəlməz qoxudur. Bu məhsullar tövsiyə edilmir.

Plastik istehsalını azaltmaq üçün səylər

Plastikdən hazırlanmış məhsulların nümunələri

Plastik çirklənmə problemi son vaxtlar çox diqqət çəkir və onun həlli üçün xeyli səy göstərilir.

Bu yaxınlarda Keniya, plastik torbaları qadağan edən, yüksək cərimələr tətbiq edən və qanunu pozanları həbsə qədər cəzalandıran getdikcə artan sayda ölkələrə qoşulmuşdur. Tayland Cənub-Şərqi Asiyada birdəfəlik plastik torbaları qadağan edən ilk ölkələrdən biridir və dünyada altıncı ən böyük təkrar emalçı ölkədir.

Avropada 2021-ci ildən başlayaraq, plastikin əvəz olunduğu yerlərdə bütün plastik məhsulların deyil, yalnız birdəfəlik istifadənin tədricən dayandırılması planlaşdırılır. Bir sıra seqmentlərdə birdəfəlik plastikin xüsusiyyətlərinə görə müqayisə edilə bilən alternativi yoxdur: içməli su üçün şüşələr, uşaq bezləri.

Aİ-də 2030-cu ilə qədər bütün plastik qablaşdırmalar təkrar emala və təkrar istifadə edilə bilən olmalıdır. Təkrar emalı təşviq edən təşkilatlar və birliklər də var. Məsələn, Pledging Campaign sənayedə istifadə olunan təkrar emal edilmiş polimerlərin həcmini üç dəfə artırmaq üçün Avropa Komissiyasının kampaniyasıdır.

Bəzi təşkilatlar və müəssisələr plastik butulkalar və çantalar kimi tez-tez istifadə edilən bəzi plastik məhsulları qadağan etsə də, böyük şirkətlərin əksəriyyəti dairəvi iqtisadiyyat yolunu qəbul etmişlər. Coca-Cola şirkəti “2030-cu ilə qədər qablaşdırmanın 100%-ni toplamaq və təkrar emal etmək” məqsədini bəyan edib. PepsiCo, Amcor və Unilever 2025-ci ilə qədər təkrar istifadə oluna bilən, təkrar emal edilə bilən və kompostlana bilən qablaşdırmanın 100%-ni təkrar emal etməyi öhdəsinə götürmüşdür. Johnson & Johnson indi kağız əsaslı pambıq çubuqlar istehsal edir.

Kosmetikada pilinq effekti üçün mikroplastiklərin istifadəsinə qoyulan qadağa ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya və daha dörd ölkədə qüvvəyə minmişdir. Gözəllik şirkətləri mikroplastiklərə ekoloji cəhətdən təmiz alternativlər axtarmalı olacaqlar ki, bu da hər il 12 milyard avro itkiyə səbəb ola bilər.

Bioloji parçalana bilən qablaşdırmanın mif olduğuna dair ekspert rəyi də var. İstehsalçıların bunun üçün verdiyi şey, əksər hallarda, istehlakçıların təmin etdiyi kimi, 1-2 il ərzində parçalanmayan, ancaq təbii mühitdə artan miqrasiya qabiliyyətinə malik olan incə hissəciklərə parçalanan bio-parçalanan polimer materiallardır. Onlar poliqonlardan küləklə uçurulur, kanalizasiya suları ilə yuyulur. Onlar adi polimerlərdən daha çox təbiətə zərər vuraraq, utilizasiya yerlərindən kənara çıxırlar. Yalançı bioloji parçalana bilən plastik qablaşdırmanın vicdansız istehsalçıları ekoloji məsuliyyət hissi ilə oynayaraq istehlakçıları kütləvi şəkildə çaşdırırlar. “Bio-” prefiksinin köməyi ilə istehlakçıların aldadılması genişmiqyaslı dönüşlər alır.

İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Cəmiyyəti psevdo-bioloji parçalana bilən qablaşdırma ilə bağlı davada qalib gəlmişdir. Məhkəmə etiraf edib ki, zibil bioloji torbaları istehsalçısı Greenpack MMC (Ecoway ticarət markası) onun məhsulu haqqında bilərəkdən yalan məlumat yayıb. Xüsusilə, zibil biotorbalarının təsvirində istehsalçı aşağıdakıları göstərib: “İstifadə edildikdən sonra biotorba təbii şəraitdə 3 il ərzində, adi plastik torba isə təbiətdə 200 ilə qədər parçalanır”.

Utilizasiya və təkrar emal

2017-ci ildə Science Advances araşdırması göstərdi ki, 2015-ci ilə qədər təxminən 6,3 milyard ton plastik tullantı istehsal edilib və bunun yalnız 9%-i təkrar emala çevrilib.

Mütəxəssislər plastikin təkrar emalının üç əsas yolunu müəyyən edirlər: poliqon, yandırma və ya istehsalda təkrar istifadə üçün təkrar emal.

Eyni zamanda, poliqonlarda və xüsusi qurğularda çirkab suların mühafizəsi sistemi mövcuddur, onlar ətraf mühit üçün təhlükəsizdir, lakin iqtisadi baxımdan səmərəli deyildir.

Mütəxəssislər plastik tullantıların yandırılmasının poliqonlara atılması ilə müqayisədə bir sıra üstünlüklərini qeyd edirlər, çünki bunun üçün böyük ərazilər tələb olunmur və yanma enerjisi təkrar emal edilmiş materialların dəyərinin bir hissəsini qaytara bilən elektrik enerjisi istehsal etmək üçün istifadə edilə bilər.

Bununla belə, ekoloqlar plastiklərin daha ekoloji cəhətdən təmiz və səmərəli utilizasiya üsulu kimi təkrar emalını xüsusilə müdafiə edirlər.

Hər bir plastik növü üçün təkrar emal dərəcələri fərqlidir, buna görə də 2011-ci ildə ABŞ-da ümumi plastik təkrar emal dərəcəsi təxminən 8% təşkil etmişdir (təxminən 2,7 milyon ton plastik təkrar emal edilmişdir). Bəzi plastiklər digərlərindən daha çox təkrar emal olunur; 2011-ci ildə “PET şüşələrin 29%-i və PET şüşə və qutuların 29%-i təkrar emal edilib.”

İstinadlar

1. Почему с неба падает пластик и откуда он берется // BB.LV, 19 апреля, 2021
2. "Plastics". . 2015-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-09-03.
3. "Why some plastic packaging is necessary to prevent food waste and protect the environment". 2020-06-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
4. "How Long Does It Take Garbage to Decompose?" (PDF). 2020-05-30 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-04-30.
5. Aggarwal,Poonam; (et al.) Interactive Environmental Education Book VIII 2017-12-22 at the Wayback Machine. Pitambar Publishing. p. 86.
6. Biello, David. "Are Biodegradeable Plastics Doing More Harm Than Good?". Scientific American. 2011-06-05. 2013-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-08-01.
7. "Химическая жизнь мусора". 2020-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
8. "В WWF заявили, что до 12 млн тонн пластика ежегодно оказывается в мировом океане". 2019-12-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
9. WE MADE PLASTIC. WE DEPEND ON IT. NOW WE’RE DROWNING IN IT. 2018-05-27 at the Wayback Machine (türk.)
10. "Пластиковый суп. Как в океане возникли мусорные континенты". 2020-08-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
11. Марина Попова. "Боновые заграждения проекта The Ocean Cleanup оказались неэффективны против пластика в океане". nplus1.ru. 2020-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-06.
12. "18 тонн мусора на самом отдаленном и необитаемом острове в мире". 2017-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
13. "Названы неожиданные источники загрязнения океана пластиком". 2021-11-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
14. Daniel D. Chiras (2004). Environmental Science: Creating a Sustainable Future 2022-04-19 at the Wayback Machine. Jones & Bartlett Learning. pp. 517—518.
15. Knight 2012, p. 5.
16. Karleskint, George; (et al.) (2009).Introduction to Marine Biology 2017-04-02 at the Wayback Machine. Cengage Learning. p. 536.
17. Hill, Marquita K. (1997). Understanding Environmental Pollution 2022-04-19 at the Wayback Machine. Cambridge University Press. p. 257.
18. Brydson, J. A. (1999). Plastics Materials 2017-04-11 at the Wayback Machine. Butterworth-Heinemann. pp. 103—104.
19. "ВОЗ признала микропластик неопасным для человека". 2019-08-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
20. "Микропластик: Как крошечные частицы вредят природе и человеку". 2020-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
21. (1973). Polyvinyl Chloride Liquor Bottles: Environmental Impact Statement 2018-03-30 at the Wayback Machine. United States. Department of the Treasury (contributor).
22. The problem with all the plastic that’s leaching into your food 2020-05-07 at the Wayback Machine (türk.)
23. "Насколько вреден пластик? Нужно ли от него отказаться? И куда его сдать?". 2020-06-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
24. Что скрывается за маркировкой пластика
25. ТАИЛАНД ОБЪЯВИЛ ВОЙНУ ПЛАСТИКУ^{[ölü keçid]}
26. Malkin, Bonnie. "Australian town bans bottled water". The Daily Telegraph (ingilis). 2009-07-08. 2009-07-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-08-01.
27. "Почему запрет пластика в Европе стал трагедией для рынка косметики". 2021-04-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.
28. "Биоразлагаемая упаковка из пластика сегодня является мифом и вводит в заблуждение потребителей". OZPP.RU (rus). МОО «Общество защиты прав потребителей „Общественный контроль“». 2014-09-10. 2018-08-14 tarixində .
29. "ОЗПП поймало на лжи производителя псевдо-биоразлагаемых пакетов". OZPP.RU (rus). МОО «Общество защиты прав потребителей „Общественный контроль“». 2015-03-24. 2018-06-18 tarixində .
30. "Production, use, and fate of all plastics ever made". 2020-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-30.

Ədəbiyyat

• Knight, Geof (2012). Plastic Pollution. Capstone.
• Colette, Wabnitz & Wallace J. Nichols. Editorial: Plastic Pollution: An Ocean Emergency. 3 March 2010. 28 January 2013.

Mənbə

• д/ф «Пластиковый мир» (Первый канал, 2018)
• // PlanetArk.org, 1 December 2011 /вебархив/ (29 January 2013)
• Jessica, A. Knoblauch. Environmental Health News. 2 July 2009 /вебархив/ (29 January 2013)
• // ecogeek.org, 10 June 2011 /вебархив/ (29 January 2013)
• Tina, L. Plastic Pollution and Wastefulness. 20 February 2011 (29 January 2013)
• How the oceans can clean themselves (TED Talk на YouTube)