Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Patrona Xəlil üsyanı – 1730-cu ildə İstanbulda baş verən və III Əhmədin taxtdan endirilməsi ilə nəticələnən üsyan.
Üsyandan əvvəlki vəziyyət
Yeniçəri ocağına məsub olan və bir müddət donanmada ləvənd olaraq çalışdığı üçün Patrona ləqəbiylə anılan Xəlilin adıyla tarixə keçən üsyan, mənbələrdə Patrona Xəlil və ya qısaca Patrona üsyanı olaraq qeyd edilir. Üsyan 1718 tarixli Pojarevatsk sülhü ilə başlayan ardıcıl siyasi, iqtisadi və sosial inkişafa qarşı etirazların nəticəsidir. Dövrün sədrəzəmi Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşanın, Osmanlı ordusunun Avstriyaya qarşı məğlubiyyətindən sonra sülh tərəfdarı siyasət yeritməsi səbəbilə orduyla münasibətlərinin pisləşməsi, Belqrad və Temeşvar kimi önəmli mövqelərin itirilməsi, Nevşəhərli İbrahim Paşa sədrəzəm olduqdan sonra ordunu məmnun etmək üçün heç bir səbəb olmadan Səfəvilərə müharibə elan etməsi və bu mübarizədə Osmanlıların məğlub olması əhalinin müxtəlif təbəqələri arasında narazılıqlara səbəb olmuşdu. Digər tərəfdən uzun müddətdir ki, davam edən müharibələrin səbəb olduğu iqtisadi böhran, əvvəlcə müvəqqəti olaraq yığılsa da, sonralar daimi vergiyə çevrilən ağır “imdadiyyə” vergisi, önəmli dövlət vəzifələrinin ömürlük verilməsi kimi icra olunan bəzi tədbiqlər, xüsusilə aşağı təbəqənin vəziyyətini ağırlaşdırmışdı. Başda Sultan Əhməd və kürəkəni Nevşəhərli İbrahim Paşa olmaqla, dövlət adamlarının israfçılığa səbəb lüzumsuz məsrəfləri, boş qalan bəzi vəzifələrin qeyri-qanuni şəkildə guya doluymuş kimi göstərərək gəlirlərinin xəzinəyə yönləndirilməsi də xalqın etirazına və dövlət adamlarına olan nifrətə səbəb olmuşdu. XVII əsr boyunca böyük şəhərlərə köç hələ də davam edir, bu da əyalətlərin boşalmasına, istehsalın aşağı düşməsinə və gəlirlərin azalmasına səbəb olurdu.
Sonradan Lalə dövrü olaraq anılan Nevşəhərli İbrahim Paşanın sədarəti dövründə ilk türk mətbəəsinin açılması, tərcümə heyətinin qurulmasıyla şərq və qərb ədəbiyyatlarından tərcümələrin hazırlanması, kitabxanaların açılması, bir müddətdir diqqətlərdən yayınan çini sənətinin yenidən inkişaf etdirilməsi, kağız və parça emalatxanalarının qurulması, rəsmi yanğınsöndürmə qurumu olan Tulumbaçılar ocağının təşkili kimi işlər isə əhalinin yalnız müəyyən bir qismini təskin edirdi. Fransız memarlığının təsiri ilə hazırlanan köşk və qəsrlərin inşası və bununla bağlı olaraq dəbədəbəli həyat tərzi və israfın artması İstanbul əhalisinin etriazlarını alovlandırdı. Sarayın adət-ənənələrdən uzaqlaşması, hətta müqəddəs Ramazan ayında belə şənliklərin davam etməsi üləma zümrəsinin də əhalini dəstəkləməsinə səbəb olmuşdu. Bəzi saray qadınlarının ənənələrə zidd geyim və hərəkətləri, əyləncələrə qatılmalarının səbəbkarı isə məhz Nevşəhərli İbrahim Paşa göstərilirdi.
Digər yandan Nevşəhərli İbrahim Paşanın öz rəqiblərini mərkəzdən uzaqlaşdırması, qohumlarını və yaxın adamlarını yüksək vəzifələrə gətirməsi siyasi gərginliyə səbəb olurdu. Kürəkənləri kaptan-ı dərya Qaymaq Mustafa Paşa ilə sədarət kəndxudası Mehmed Paşa arasındakı rəqabət isə bu gərginliyin artmasına səbəb olurdu. Sədrəzəmin bu iki kürəkənini quda etməsi belə, bu rəqabətə son qoymadı. Mərzifonlu Mustafa Paşanın qızı Fatma xanımın oğlu olan Qaymaq Mustafa Paşanın gözü sədarətdə idi. Bu səbəblə Nevşəhərli İbrahim Paşa kiçik kürəkəni Mehmed Paşaya tərəfdarlıq edirdi. Səfər elan edildikdən sonra kaptan-ı dəryalığa əlavə olaraq İstanbul naibi də seçilən Qaymaq Mustafa Paşa bundan istifadə etdivə məqsədinə çatmaq üçün tərəfdar toplamağa başladı. Üsyan üçün şərait əlverişli idi. Belə ki, İstanbul əhalisi və qapıqulu əsgəri hazır vəziyyətdə gözləyirdilər. Qaymaq Mustafa Paşa bu üsyanın rəhbərliyini, əvvəlcədən tanış olduğu, edamdan xilas etdiyi yeniçəri ocağına üzv olan və əslən alban olan Patrona Xəlilə tapşırmışdı. Patrona Xəlil o vaxta qədər bəzi siyasi hadisələrə qarışmış, Niş və Vidin ayaqlanmalarında iştirak etmiş, iki dəfə edamdan xilas olmuşdu. İstanbula gələrək ticarətlə məşğul olmuş, hamamlarda işləməyə başlamışdı və əhalinin narazılıqlarından xəbərdar olmuşdu. Qaymaq Mustafa Paşa əhalinin dəstəyini almaq üçün Aya Sofya müəzzini İspirizadə Əhməd Əfəndidən istifadə etdi. Bu əsnada səbəbsiz yerə vəzifədən alınan və sədrəzəmlə şəxsi anlaşmazlığı olan İstanbul qazısı Zülali Həsən Əfəndi də üsyan “komitəsinə” daxil olmuşdu. Patrona Xəlil üləma zümrəsindən olan bu iki şəxsdən başqa, Zağarçı dəstəsindən Muslu Beşe və qəhvəçi Əmir Əli ilə birlikdə üsyan planını hazırladı. Plana görə, üsyana bütün İstanbul əhalisi, hətta şəhərin dilənçiləri belə qatılmalı idi.
Üsyanın birinci mərhələsi
Üsyançılar 25 sentyabr 1730-cu il tarixində Bəyazid məscidi önündə toplandı və Qapalı çarşıya girərək bütün dükanları bağladılar. Ayaqlanan əhalinin iştirakı ilə daha da artan üsyançılar silahlanaraq gəldilər. Qaymaq Mustafa Paşanın əmriylə, burada üsyana qatılmaq istəməyən yeniçərilər Patrona Xəlilin təkidiylə üsyançılara qoşuldular. O əsnada padşahla sədrəzəm Üsküdarda Xədicə Sultanın sarayında idi. Bir qrup üsyançı qayıqlarla Üsküdara keçdi və saraydan bəzi şəxsləri öldürüb padşaha və vəzirinə göz dağı verdi. İstanbulun təhlükəsizliyindən məsul olan Qaymaq Mustafa Paşa isə o sənada Çəngəlköydəki köşkündə idi. Qızının toy mərasimi səbəbilə Üsküdardan şəhərə gələn sədarət kəndxudası Mehmed Paşa vəziyyəti Qaymaq Mustafa Paşaya və yeniçəri ağası Həsən ağaya bildirsə də, üsyançılara qarşı heç bir tədbir görülmədi. Yanındakı 300 yeniçəri ilə şəhəri gəzən Həsən ağa isə üsyançıları yola gətirməyə çalışırdı ancaq yanındakı yeniçərilərin də üsyana qoşulması ilə öz köşkünə hücum edilməsindən qorxan Həsən ağa da Üsküdara qaçdı. Qaymaq Mustafa Paşa isə ikiüzlü siyasət yeridərək bir yandan köşkündə üsyan rəhbərləri ilə müzakirələr aparırı, digər yandan isə Sultan Əhmədin yanında yer alır, sədrəzəmlə sədarət kəndxudası Mehmed Paşanın üsyançılara təslim edilməsini təklif edirdi. Nevşəhərli İbrahim Paşanın bu üsyanı qanla yatırmaq təklifi isə Rumeli başqazısı Başmaqçızadə Abdullah Əfəndi və padşahın bacısı Xədicə Sultan tərəfindən etirazla qarşılandı. Xədicə Sultan isə qardaşına bu kimi hallarda vəzirlərini qurban verməyi təklif edirdi. Həmin gecə dövlət adamları ilə birlikdə saraya qayıdan Sultan Əhməd və sədrəzəminin heç bir tədbir görməməsi, ertəsi gün üsyançıların şəhərə hakim olmasına səbəb olmuşdu. O ana qədər yalnız bəzi dövlət damlarının evlərinə hücumlar edilmişdi. Bu səbəblə çıxan bu üsyan saray tərəfindən önəmsiz görülürdü. Ancaq üsyanın ikinci günü acemi oğlanların və yeniçəri ocağındakı nüfuzlu şəxslərin də ayaqlanması ilə üsyan hərbi ayaqlanmaya çevrildi. Üsyançılara üləmanın da qatılması və xüsusilə də, yeni təyin edilən İstanbul qazısı Dəli İbrahim Əfəndinin üsyançılara istədikləri fətvaları yazması üsyanın qanuni formaya gətirdi. Artıq üsyançıların sayı 4 minə çatmışdı.
Yeniçəri ocağının bəzi vəzifələrində dəyişiklik aparan Patrona Xəlil bu vəzifələrə öz tərəfdarlarını gətirdi. Hadisələrin təqsirkarı olaraq kürəkənini görən Nevşəhərli İbrahim Paşanın təkidiylə kaptan-ı dəryalıqdan alınan Qaymaq Mustafa Paşanın yerinə padşahın digər kürəkəni Abdi Paşa gətirildi və üsyançılara qarşı donanmanın hazırlanması əmrini aldı. Bu əsnada üsyançılarla razılığa gəlmək istəyən Sultan Əhməd saray ağalarından birini 25 bostançı ilə birlikdə göndərdi. Saray ağasının gətirdiyi xəbərə görə, üsyançılar başda sədrəzəm, şeyxülislam və sədarət naibi Mehmed Paşa olmaqla 37 nəfərin təslim edilməsini istəyirdilər. Tələb edilənlər arasında Qaymaq Mustafa Paşanın olmaması Nevşəhərli İbrahim Paşanın şübhələrini artırdı. Bəzi mənbələrə görə bu əsnada Qaymaq Mustafa Paşa həbs edilmiş və bir müddət sonra da öldürülmüşdür. Ancaq digər mənbələrdə üsyançıların sonradan verdikləri siyahıda Qaymaq Mustafa Paşanın da olduğu və bu siyahıya görə onun da qətlə yetirildiyi qeyd edilir.
Sultan Əhməd sancağ-ı şərifin çıxarılaraq Ortaqapıda asılmasını və hamının bunun altında toplanmasını istəsə də, bu da bir nəticə vermədi. Çünki xalq artıq saraydan üz döndərmişdi. Digər yandan tərsanəyə gedən kaptan-ı dərya Abdi Paşa üsyançıların buranı da ələ keçirdiyini gördü və onlara qatılmağa məcbur oldu. Bu əsnada illərdir şeyxülislamlıq vəzifəsini zəbt edən Abdullah Əfəndi sədrəzəmə qarşı müxalifətə başladı. Şeyxülislam fətvası ilə üsyançıların qətli qərarlaşdırılsa da, saray bostançıları üsyançılara qarşı hücuma keçməkdən çəkindi. Vəziyyətin gərginliyini anlayan Sultan Əhməd üsyançıların tələb etdiyi şəxslərdən kürəkəni Nevşəhərli İbrahim Paşanı, Qaymaq Mustafa Paşanı və kəndxuda Mehmed Paşanı 1 oktyabr 1730 tarixində gecə vaxtı edam etdirərək baş bostançıya təslim etdi. Üləma zümrəsindən tələb olunanlar isə sürgünə yollandı. Öküz arabası ilə saray qapısına çıxarılan cəsədlər üsyançılar tərəfindən parçalanaraq qədər sürükləndi.
Ancaq üsyançılar bu edam və sürgünlərlə kifayətlənmədi. Bu dəfə də can qorxusuna düşən üsyançılar Sultan Əhmədi taxtdan endirməyə qərar verdilər. Əslində üsyandan bir gün öncə şeyxülislama və Aya Sofya müəzzininə verilən sənədlərdə “Biz Mahmûdü’l-hısâl bir padişah isteriz” deyərək niyyətlərini bildirmişdilər. Yatırılan üsyanın yenidən alovlanması üçün təslim edilən cəsədin sünnətsiz olduğunu və cəsədin Nevşəhərli İbrahim Paşaya aid olmadığını bəhanə edənlər yenidən toplandı. Sultan Əhməd vəziyyəti öyrənmək üçün Zülali Həsən Əfəndini, İspirizadə Əhməd Əfəndini və baş qapıçı Dərviş Mehmedi göndərdi. Ancaq bu heyət üsyançılara sakitləşdirmək yerinə, padşahın taxtdan necə endirləcəyi barədə müzakirələr aparıb saraya qayıtdılar. Padşaha vəziyyəti izah etmək üçün İspirizadə Əhməd Əfəndi seçildi. Sultan Əhmədin hüzuruna çıxan İspirizadə olduqca sərt bir şəkildə səltənətinin sona çatdığını bildirdi. Ardından Sultan Əhməd özünün və övladlarının canına təminat aldı və qardaşı oğlu Şahzadə Mahmudu öz əlləri ilə taxta oturdaraq ona tabe olduğunu bildirdi (2 oktyabr 1730). Yeni padşah Alay köşkündə qəbul etdiyi Patrona Xəlilə hədiyyələr təqdim etdi.
Üsyanın ikinci mərhələsi
Üsyançılar əvvəlcə heç bir rəsmi vəzifəyə gətirilmədən dövlət məsələlərinə müdaxilə etməyə başladı. Patrona Xəlil Sultan Mahmuddan əhali üzərinə yüklənən ağır vergilərin ləğvini istədi. Padşahın ona üsyanın yatırılması vəziyyətində 100 min qızıl təklif etməsinə qarşılıq olaraq, bütün İstanbulun və onun sərvətinin özünə aid olduğunu bildirdi. Yeniçəri ağası Kəl Mehmed ağa isə İstanbulun təhlükəsizliyini və xalqın iaşə məsələlərini qismən də olsa, həll etmişdi. Ancaq bir müddət sonra Patrona Xəlil dövlət gəlirlərini və vəzifə yerlərini öz yandaşları arasında böüşdürməyə başladı. Sədarətdə Sultan Əhmədin kürəkəni Silahdar Mehmed Paşa qalsa da, şeyxülislamlığa Mirzəzadə Şeyx Mehmed Əfəndi, başqazılıqlara isə Başmaqçızadə Abdullah Əfəndi ilə Zülali Həsən Əfəndi təyin olundu. Rüşvət qarşılığında vəzifələri satmağa başlayan Patrona Xəlil, Boğdan hakimliyinə təyin etdiyi Yanakidən 500 qızıl almışdı. Təqsirli gördüyü hamını qurduğu məhkəmədə mühakimə edərək edam etdirirdi. Bir neçə həftə ərzində 3 min kisə qızıl sərvəti olmuşdu. 400 nəfərlik heyətilə əvvəlcə səmtindəki köşkdə, daha sonra isə dəftərdar İzzət Əli Paşanın köşkündə yaşamağa başlayan Patrona Xəlil qərargahından İstanbuldakı məsələləri həll edərkən, Sultan Mahmud əyalətlərdəki vəziyyəti yaxşılaşdırmağa başlamışdı. Validə Saliha Sultan tərəfindən “ikinci oğlum” olaraq anılan Patrona Xəlil şəhərdə terror əsdirirdi. Dükanlara, köşklərə basqınlar olur, İstanbul qazısı Dəli İbrahim Əfəndinin təşviqiylə Kağıthanə səmtindəki 120 köşk padşahın verdiyi fərmana zidd olaraq dağıdılmışdı. Bundan qəzəblənən Sultan Mahmud günahlarının bağışlanması şərtilə çadırlarını dağıdaraq üsyanını yatırılmasını əmr verdi. Nəhayət iki həftənin ardından İstanbulda dükanlar açıldı və sosial həyat bərpa olundu. Bu əsnada üsyançılar sədrəzəmlik, sədarət naibliyi, kaptan-ı dəryalıq kimi vəzifələrə namizəd olurdular. Ardından yeniçəri ağası Kəl Mehmed ağanın sədrəzəm, Patrona Xəlilin isə sədarət naibi olması təklif edildi. Tərəfdarları olan Zülali Həsən Əfəndi və Dəli İbrahim Əfəndi ilə birlikdə dövləti ələ alacaqlarını planlaşdıran üsyançılar 5 noyabrda bir yeniçərinin öldürülməsi ilə yenidən ayaqlandılar. Ancaq bu dəfə üləma və əhali üsyançılara dəstək vermədilər.
Üsyanın yatırılması
Nəhayət üsyançıların aradan qaldırılması üçün saray daxilində və xaricində iki ayrı heyət yaradıldı. Daxildəki heyətin rəhbərliyinə Hacı Bəşir ağa, saray xaricindəki heyətin başına isə o əsnada paytaxtda olan Krım xanı gətirildi. Daha sonra bu iki qrup kaptan-ı dərya Xoca Mehmed Paşanın əmrində birləşdi. Sərt tutumu ilə fərqlənən Qabaqulaq İbrahim ağa saraya rahat gəlib getməsi üçün kəndxudalığa gətirildi. Bu qrupa Muhsinzadə Abdullah Əfəndi də daxil edildi. Bu əsnada üsyançılara müxalif olan yeniçəri zabitlərinə 5 min qızıl bəxşiş paylandı. Üsyançılar isə aqibətlərini başa düşmüş, bu səbəblə paytaxtdan uzaqlaşmaq üçün səfər elan edilməsini tələb etdilər. 23 noyabrda səfər məsələsinin müzakirəsi üçün sədrəzəmin köşkündə məclis quruldu. Ancaq burada qərar qəbul edilmədi. O əsnada Zülali Həsən Əfəndi , üsyançıların sədrəzəmi, şeyxülislamı və Darüssəadə ağasını istəmədiklərini bildirmişdi. isə Patrona Xəlili və adamlarını saraya çağıraraq bu müzakirənin padşahla birlikdə aparılmasını təkklif etdi. 25 noyabr günü saraya (Sünnət otağında) aparılan ikinci məclis üçün bütün tədbirlər görüldü.
Bu məclisə Patrona Xəlil, Muslu Beşe, Kəl Mehmed ağa, Murtuz ağa, Zülali Həsən Əfəndi, İstanbul qazısı İbrahim Əfəndi kimi üsyançılar və üsyana dəstək verənlər qatıldı. Yanlarında gətirdikləri 25-30 nəfərlik mühafizə qrupu (sarayın birinci qapısında) saxlanıldı. (İkinci qapıda) isə 10 nəfər saxlanıldı və (üçüncü qapıdan) sadəcə 5-6 nəfərlik bir heyət saraya daxil oldu. İrəvan köşkündə aparılan müzakirədə Patrona Xəlilə Rumeli, Muslu Beşəyə Anadolu bəylərbəyliyi, Kəl Mehmed ağaya isə vəzirlik verilərək Səfəvilər üzərinə hazırlanacaq səfərə hazırlaşmaları əmr edildi. Üsyançılara xələt geyindiriləcəyi əsnada əvvəlcədən köşkün zirzəmisinə gizlədilən Pəhləvan Xəlil ağa idarəsindəki 32 silahlı şəxs sədrəzəmin verdiyi işarəylə hərəkətə keçdi. Patrona Xəlil, Kəl Mehmed ağa və Muslu Beşə qətlə yetirildi və digərləri təsim oldu. Ardından ikinci qapıda saxlanılanalar öldürüldü. Hadisələri eşidən birinci qapıdakılar isə qaçdılar. Anadoluya qaçanların ələ keçirilmələri üçün fərmanlar yazıldı. Üsyan rəhbərlərinin öldürülməsiylə şəhərdə nibi sükunət təmin edilsə də, ixtişaşlar bir müddət davam etdi. Yeni sədrəzəm İbrahim Paşanın əmriylə sancağ-ı şərif çıxarıldı və əhalinin sancağın altında toplanması əmr edildi. əvvəlki üsyandan böyük zərər görən əhali əllərinə aldıqları balta və odunlarla getdi və buradakı üsyançıları zərərsiləşdirdi. Beləliklə, çıxan ikinci üsyan da yatırıldı.
Mənbə
- Hammer, HEO, XIV, 219-249;
- Danişmend, Kronoloji, IV, 17-21;
- Ahmed Refik Altınay, Lâle Devri, İstanbul 1973, tür.yer.;
- a.mlf., Onikinci Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı (1689-1785), İstanbul 1988, s. 109-112, 123-125;
- a.mlf., “Patrona Halil”, Şehbâl, IV/73, İstanbul 1329, s. 4-6;
- Necati Kotan, Patrona Halil ve İsyanı, Adana 1973;
- Songül Çolak, “Patrona Halil Ayaklanmasını Hazırlayan Şartlar ve İsyanın Payitahttaki Etkileri”, Türkler (nşr. Hasan Celal Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XII, 525-529;
- Bekir Sıtkı Baykal, “Patrona Halil Ayaklanması ile İlgili Kaynaklar Hakkında”, TTK Bildiriler, IV (1952), s. 177-182;
- R. W. Olson, “The Esnaf and the Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman Politics”, JESHO, XVII (1974), s. 329-344;
- A. Matkovski, “l’Insurrection de Patrona Halil à Istanbul 28 September 1730 et sa repercussion en Macedonie”, Balcanica, sy. 13-14, Belgrad 1982-83, s. 105-115;
- İsmet Parmaksızoğlu, “Patrona İhtilâli”, TA, XXVI, 438-441;
- A. H. de Groot, “Patrona Khalīl”, EI² (Fr.), VIII, 296.
İstinadlar
- Destârî Sâlih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962
- 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr. Faik Reşit Unat), Ankara 1943
- N. Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (trc. Nilüfer Epçeli), İstanbul 2005, IV, 337-340
- Münir Aktepe, Patrona İsyanı 1730, İstanbul 1958
- Reşat Ekrem Koçu, Patrona Halil, İstanbul 1967
- Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 199-218
- Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 6-20
- Ferâizîzâde Mehmed Said, Gülşen-i Maârif, İstanbul 1252, II, 1248-1261
- Mustafa Nûri Paşa, Netâyicü’l-vukūât (nşr. Mehmed Gālib Bey), İstanbul 1327, III, 30-32
- K. Mikes, Türkiye Mektupları (trc. Sadettin Karatay), Ankara 1945, II, 44
- Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul 1282, s. 611, 615 vd., ayrıca bk. tür.yer.
- Marsigli, Osmanlı İmparatorluğunun Askeri Vaziyeti, s. 295-359
- Subhî, Târih, vr. 6a-11b, 16a-23a, 25a vd.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Patrona Xelil usyani 1730 cu ilde Istanbulda bas veren ve III Ehmedin taxtdan endirilmesi ile neticelenen usyan Patrona Xelil usyanini tesvir eden resm eseri Jean Baptiste VanmourUsyandan evvelki veziyyetYeniceri ocagina mesub olan ve bir muddet donanmada levend olaraq calisdigi ucun Patrona leqebiyle anilan Xelilin adiyla tarixe kecen usyan menbelerde Patrona Xelil ve ya qisaca Patrona usyani olaraq qeyd edilir Usyan 1718 tarixli Pojarevatsk sulhu ile baslayan ardicil siyasi iqtisadi ve sosial inkisafa qarsi etirazlarin neticesidir Dovrun sedrezemi Nevseherli Kureken Ibrahim Pasanin Osmanli ordusunun Avstriyaya qarsi meglubiyyetinden sonra sulh terefdari siyaset yeritmesi sebebile orduyla munasibetlerinin pislesmesi Belqrad ve Temesvar kimi onemli movqelerin itirilmesi Nevseherli Ibrahim Pasa sedrezem olduqdan sonra ordunu memnun etmek ucun hec bir sebeb olmadan Sefevilere muharibe elan etmesi ve bu mubarizede Osmanlilarin meglub olmasi ehalinin muxtelif tebeqeleri arasinda naraziliqlara sebeb olmusdu Diger terefden uzun muddetdir ki davam eden muharibelerin sebeb oldugu iqtisadi bohran evvelce muveqqeti olaraq yigilsa da sonralar daimi vergiye cevrilen agir imdadiyye vergisi onemli dovlet vezifelerinin omurluk verilmesi kimi icra olunan bezi tedbiqler xususile asagi tebeqenin veziyyetini agirlasdirmisdi Basda Sultan Ehmed ve kurekeni Nevseherli Ibrahim Pasa olmaqla dovlet adamlarinin israfciliga sebeb luzumsuz mesrefleri bos qalan bezi vezifelerin qeyri qanuni sekilde guya doluymus kimi gostererek gelirlerinin xezineye yonlendirilmesi de xalqin etirazina ve dovlet adamlarina olan nifrete sebeb olmusdu XVII esr boyunca boyuk seherlere koc hele de davam edir bu da eyaletlerin bosalmasina istehsalin asagi dusmesine ve gelirlerin azalmasina sebeb olurdu Sonradan Lale dovru olaraq anilan Nevseherli Ibrahim Pasanin sedareti dovrunde ilk turk metbeesinin acilmasi tercume heyetinin qurulmasiyla serq ve qerb edebiyyatlarindan tercumelerin hazirlanmasi kitabxanalarin acilmasi bir muddetdir diqqetlerden yayinan cini senetinin yeniden inkisaf etdirilmesi kagiz ve parca emalatxanalarinin qurulmasi resmi yanginsondurme qurumu olan Tulumbacilar ocaginin teskili kimi isler ise ehalinin yalniz mueyyen bir qismini teskin edirdi Fransiz memarliginin tesiri ile hazirlanan kosk ve qesrlerin insasi ve bununla bagli olaraq debedebeli heyat terzi ve israfin artmasi Istanbul ehalisinin etriazlarini alovlandirdi Sarayin adet enenelerden uzaqlasmasi hetta muqeddes Ramazan ayinda bele senliklerin davam etmesi ulema zumresinin de ehalini desteklemesine sebeb olmusdu Bezi saray qadinlarinin enenelere zidd geyim ve hereketleri eylencelere qatilmalarinin sebebkari ise mehz Nevseherli Ibrahim Pasa gosterilirdi Diger yandan Nevseherli Ibrahim Pasanin oz reqiblerini merkezden uzaqlasdirmasi qohumlarini ve yaxin adamlarini yuksek vezifelere getirmesi siyasi gerginliye sebeb olurdu Kurekenleri kaptan i derya Qaymaq Mustafa Pasa ile sedaret kendxudasi Mehmed Pasa arasindaki reqabet ise bu gerginliyin artmasina sebeb olurdu Sedrezemin bu iki kurekenini quda etmesi bele bu reqabete son qoymadi Merzifonlu Mustafa Pasanin qizi Fatma xanimin oglu olan Qaymaq Mustafa Pasanin gozu sedaretde idi Bu sebeble Nevseherli Ibrahim Pasa kicik kurekeni Mehmed Pasaya terefdarliq edirdi Sefer elan edildikden sonra kaptan i deryaliga elave olaraq Istanbul naibi de secilen Qaymaq Mustafa Pasa bundan istifade etdive meqsedine catmaq ucun terefdar toplamaga basladi Usyan ucun serait elverisli idi Bele ki Istanbul ehalisi ve qapiqulu esgeri hazir veziyyetde gozleyirdiler Qaymaq Mustafa Pasa bu usyanin rehberliyini evvelceden tanis oldugu edamdan xilas etdiyi yeniceri ocagina uzv olan ve eslen alban olan Patrona Xelile tapsirmisdi Patrona Xelil o vaxta qeder bezi siyasi hadiselere qarismis Nis ve Vidin ayaqlanmalarinda istirak etmis iki defe edamdan xilas olmusdu Istanbula gelerek ticaretle mesgul olmus hamamlarda islemeye baslamisdi ve ehalinin naraziliqlarindan xeberdar olmusdu Qaymaq Mustafa Pasa ehalinin desteyini almaq ucun Aya Sofya muezzini Ispirizade Ehmed Efendiden istifade etdi Bu esnada sebebsiz yere vezifeden alinan ve sedrezemle sexsi anlasmazligi olan Istanbul qazisi Zulali Hesen Efendi de usyan komitesine daxil olmusdu Patrona Xelil ulema zumresinden olan bu iki sexsden basqa Zagarci destesinden Muslu Bese ve qehveci Emir Eli ile birlikde usyan planini hazirladi Plana gore usyana butun Istanbul ehalisi hetta seherin dilencileri bele qatilmali idi Usyanin birinci merhelesiUsyancilar 25 sentyabr 1730 cu il tarixinde Beyazid mescidi onunde toplandi ve Qapali carsiya girerek butun dukanlari bagladilar Ayaqlanan ehalinin istiraki ile daha da artan usyancilar silahlanaraq geldiler Qaymaq Mustafa Pasanin emriyle burada usyana qatilmaq istemeyen yeniceriler Patrona Xelilin tekidiyle usyancilara qosuldular O esnada padsahla sedrezem Uskudarda Xedice Sultanin sarayinda idi Bir qrup usyanci qayiqlarla Uskudara kecdi ve saraydan bezi sexsleri oldurub padsaha ve vezirine goz dagi verdi Istanbulun tehlukesizliyinden mesul olan Qaymaq Mustafa Pasa ise o senada Cengelkoydeki koskunde idi Qizinin toy merasimi sebebile Uskudardan sehere gelen sedaret kendxudasi Mehmed Pasa veziyyeti Qaymaq Mustafa Pasaya ve yeniceri agasi Hesen agaya bildirse de usyancilara qarsi hec bir tedbir gorulmedi Yanindaki 300 yeniceri ile seheri gezen Hesen aga ise usyancilari yola getirmeye calisirdi ancaq yanindaki yenicerilerin de usyana qosulmasi ile oz koskune hucum edilmesinden qorxan Hesen aga da Uskudara qacdi Qaymaq Mustafa Pasa ise ikiuzlu siyaset yeriderek bir yandan koskunde usyan rehberleri ile muzakireler apariri diger yandan ise Sultan Ehmedin yaninda yer alir sedrezemle sedaret kendxudasi Mehmed Pasanin usyancilara teslim edilmesini teklif edirdi Nevseherli Ibrahim Pasanin bu usyani qanla yatirmaq teklifi ise Rumeli basqazisi Basmaqcizade Abdullah Efendi ve padsahin bacisi Xedice Sultan terefinden etirazla qarsilandi Xedice Sultan ise qardasina bu kimi hallarda vezirlerini qurban vermeyi teklif edirdi Hemin gece dovlet adamlari ile birlikde saraya qayidan Sultan Ehmed ve sedrezeminin hec bir tedbir gormemesi ertesi gun usyancilarin sehere hakim olmasina sebeb olmusdu O ana qeder yalniz bezi dovlet damlarinin evlerine hucumlar edilmisdi Bu sebeble cixan bu usyan saray terefinden onemsiz gorulurdu Ancaq usyanin ikinci gunu acemi oglanlarin ve yeniceri ocagindaki nufuzlu sexslerin de ayaqlanmasi ile usyan herbi ayaqlanmaya cevrildi Usyancilara ulemanin da qatilmasi ve xususile de yeni teyin edilen Istanbul qazisi Deli Ibrahim Efendinin usyancilara istedikleri fetvalari yazmasi usyanin qanuni formaya getirdi Artiq usyancilarin sayi 4 mine catmisdi Yeniceri ocaginin bezi vezifelerinde deyisiklik aparan Patrona Xelil bu vezifelere oz terefdarlarini getirdi Hadiselerin teqsirkari olaraq kurekenini goren Nevseherli Ibrahim Pasanin tekidiyle kaptan i deryaliqdan alinan Qaymaq Mustafa Pasanin yerine padsahin diger kurekeni Abdi Pasa getirildi ve usyancilara qarsi donanmanin hazirlanmasi emrini aldi Bu esnada usyancilarla raziliga gelmek isteyen Sultan Ehmed saray agalarindan birini 25 bostanci ile birlikde gonderdi Saray agasinin getirdiyi xebere gore usyancilar basda sedrezem seyxulislam ve sedaret naibi Mehmed Pasa olmaqla 37 neferin teslim edilmesini isteyirdiler Teleb edilenler arasinda Qaymaq Mustafa Pasanin olmamasi Nevseherli Ibrahim Pasanin subhelerini artirdi Bezi menbelere gore bu esnada Qaymaq Mustafa Pasa hebs edilmis ve bir muddet sonra da oldurulmusdur Ancaq diger menbelerde usyancilarin sonradan verdikleri siyahida Qaymaq Mustafa Pasanin da oldugu ve bu siyahiya gore onun da qetle yetirildiyi qeyd edilir Sultan Ehmed sancag i serifin cixarilaraq Ortaqapida asilmasini ve haminin bunun altinda toplanmasini istese de bu da bir netice vermedi Cunki xalq artiq saraydan uz dondermisdi Diger yandan tersaneye geden kaptan i derya Abdi Pasa usyancilarin burani da ele kecirdiyini gordu ve onlara qatilmaga mecbur oldu Bu esnada illerdir seyxulislamliq vezifesini zebt eden Abdullah Efendi sedrezeme qarsi muxalifete basladi Seyxulislam fetvasi ile usyancilarin qetli qerarlasdirilsa da saray bostancilari usyancilara qarsi hucuma kecmekden cekindi Veziyyetin gerginliyini anlayan Sultan Ehmed usyancilarin teleb etdiyi sexslerden kurekeni Nevseherli Ibrahim Pasani Qaymaq Mustafa Pasani ve kendxuda Mehmed Pasani 1 oktyabr 1730 tarixinde gece vaxti edam etdirerek bas bostanciya teslim etdi Ulema zumresinden teleb olunanlar ise surgune yollandi Okuz arabasi ile saray qapisina cixarilan cesedler usyancilar terefinden parcalanaraq qeder suruklendi Ancaq usyancilar bu edam ve surgunlerle kifayetlenmedi Bu defe de can qorxusuna dusen usyancilar Sultan Ehmedi taxtdan endirmeye qerar verdiler Eslinde usyandan bir gun once seyxulislama ve Aya Sofya muezzinine verilen senedlerde Biz Mahmudu l hisal bir padisah isteriz deyerek niyyetlerini bildirmisdiler Yatirilan usyanin yeniden alovlanmasi ucun teslim edilen cesedin sunnetsiz oldugunu ve cesedin Nevseherli Ibrahim Pasaya aid olmadigini behane edenler yeniden toplandi Sultan Ehmed veziyyeti oyrenmek ucun Zulali Hesen Efendini Ispirizade Ehmed Efendini ve bas qapici Dervis Mehmedi gonderdi Ancaq bu heyet usyancilara sakitlesdirmek yerine padsahin taxtdan nece endirleceyi barede muzakireler aparib saraya qayitdilar Padsaha veziyyeti izah etmek ucun Ispirizade Ehmed Efendi secildi Sultan Ehmedin huzuruna cixan Ispirizade olduqca sert bir sekilde seltenetinin sona catdigini bildirdi Ardindan Sultan Ehmed ozunun ve ovladlarinin canina teminat aldi ve qardasi oglu Sahzade Mahmudu oz elleri ile taxta oturdaraq ona tabe oldugunu bildirdi 2 oktyabr 1730 Yeni padsah Alay koskunde qebul etdiyi Patrona Xelile hediyyeler teqdim etdi Usyanin ikinci merhelesiUsyancilar evvelce hec bir resmi vezifeye getirilmeden dovlet meselelerine mudaxile etmeye basladi Patrona Xelil Sultan Mahmuddan ehali uzerine yuklenen agir vergilerin legvini istedi Padsahin ona usyanin yatirilmasi veziyyetinde 100 min qizil teklif etmesine qarsiliq olaraq butun Istanbulun ve onun servetinin ozune aid oldugunu bildirdi Yeniceri agasi Kel Mehmed aga ise Istanbulun tehlukesizliyini ve xalqin iase meselelerini qismen de olsa hell etmisdi Ancaq bir muddet sonra Patrona Xelil dovlet gelirlerini ve vezife yerlerini oz yandaslari arasinda bousdurmeye basladi Sedaretde Sultan Ehmedin kurekeni Silahdar Mehmed Pasa qalsa da seyxulislamliga Mirzezade Seyx Mehmed Efendi basqaziliqlara ise Basmaqcizade Abdullah Efendi ile Zulali Hesen Efendi teyin olundu Rusvet qarsiliginda vezifeleri satmaga baslayan Patrona Xelil Bogdan hakimliyine teyin etdiyi Yanakiden 500 qizil almisdi Teqsirli gorduyu hamini qurdugu mehkemede muhakime ederek edam etdirirdi Bir nece hefte erzinde 3 min kise qizil serveti olmusdu 400 neferlik heyetile evvelce semtindeki koskde daha sonra ise defterdar Izzet Eli Pasanin koskunde yasamaga baslayan Patrona Xelil qerargahindan Istanbuldaki meseleleri hell ederken Sultan Mahmud eyaletlerdeki veziyyeti yaxsilasdirmaga baslamisdi Valide Saliha Sultan terefinden ikinci oglum olaraq anilan Patrona Xelil seherde terror esdirirdi Dukanlara kosklere basqinlar olur Istanbul qazisi Deli Ibrahim Efendinin tesviqiyle Kagithane semtindeki 120 kosk padsahin verdiyi fermana zidd olaraq dagidilmisdi Bundan qezeblenen Sultan Mahmud gunahlarinin bagislanmasi sertile cadirlarini dagidaraq usyanini yatirilmasini emr verdi Nehayet iki heftenin ardindan Istanbulda dukanlar acildi ve sosial heyat berpa olundu Bu esnada usyancilar sedrezemlik sedaret naibliyi kaptan i deryaliq kimi vezifelere namized olurdular Ardindan yeniceri agasi Kel Mehmed aganin sedrezem Patrona Xelilin ise sedaret naibi olmasi teklif edildi Terefdarlari olan Zulali Hesen Efendi ve Deli Ibrahim Efendi ile birlikde dovleti ele alacaqlarini planlasdiran usyancilar 5 noyabrda bir yenicerinin oldurulmesi ile yeniden ayaqlandilar Ancaq bu defe ulema ve ehali usyancilara destek vermediler Usyanin yatirilmasiNehayet usyancilarin aradan qaldirilmasi ucun saray daxilinde ve xaricinde iki ayri heyet yaradildi Daxildeki heyetin rehberliyine Haci Besir aga saray xaricindeki heyetin basina ise o esnada paytaxtda olan Krim xani getirildi Daha sonra bu iki qrup kaptan i derya Xoca Mehmed Pasanin emrinde birlesdi Sert tutumu ile ferqlenen Qabaqulaq Ibrahim aga saraya rahat gelib getmesi ucun kendxudaliga getirildi Bu qrupa Muhsinzade Abdullah Efendi de daxil edildi Bu esnada usyancilara muxalif olan yeniceri zabitlerine 5 min qizil bexsis paylandi Usyancilar ise aqibetlerini basa dusmus bu sebeble paytaxtdan uzaqlasmaq ucun sefer elan edilmesini teleb etdiler 23 noyabrda sefer meselesinin muzakiresi ucun sedrezemin koskunde meclis quruldu Ancaq burada qerar qebul edilmedi O esnada Zulali Hesen Efendi usyancilarin sedrezemi seyxulislami ve Darusseade agasini istemediklerini bildirmisdi ise Patrona Xelili ve adamlarini saraya cagiraraq bu muzakirenin padsahla birlikde aparilmasini tekklif etdi 25 noyabr gunu saraya Sunnet otaginda aparilan ikinci meclis ucun butun tedbirler goruldu Bu meclise Patrona Xelil Muslu Bese Kel Mehmed aga Murtuz aga Zulali Hesen Efendi Istanbul qazisi Ibrahim Efendi kimi usyancilar ve usyana destek verenler qatildi Yanlarinda getirdikleri 25 30 neferlik muhafize qrupu sarayin birinci qapisinda saxlanildi Ikinci qapida ise 10 nefer saxlanildi ve ucuncu qapidan sadece 5 6 neferlik bir heyet saraya daxil oldu Irevan koskunde aparilan muzakirede Patrona Xelile Rumeli Muslu Beseye Anadolu beylerbeyliyi Kel Mehmed agaya ise vezirlik verilerek Sefeviler uzerine hazirlanacaq sefere hazirlasmalari emr edildi Usyancilara xelet geyindirileceyi esnada evvelceden koskun zirzemisine gizledilen Pehlevan Xelil aga idaresindeki 32 silahli sexs sedrezemin verdiyi isareyle herekete kecdi Patrona Xelil Kel Mehmed aga ve Muslu Bese qetle yetirildi ve digerleri tesim oldu Ardindan ikinci qapida saxlanilanalar olduruldu Hadiseleri esiden birinci qapidakilar ise qacdilar Anadoluya qacanlarin ele kecirilmeleri ucun fermanlar yazildi Usyan rehberlerinin oldurulmesiyle seherde nibi sukunet temin edilse de ixtisaslar bir muddet davam etdi Yeni sedrezem Ibrahim Pasanin emriyle sancag i serif cixarildi ve ehalinin sancagin altinda toplanmasi emr edildi evvelki usyandan boyuk zerer goren ehali ellerine aldiqlari balta ve odunlarla getdi ve buradaki usyancilari zerersilesdirdi Belelikle cixan ikinci usyan da yatirildi MenbeHammer HEO XIV 219 249 Danismend Kronoloji IV 17 21 Ahmed Refik Altinay Lale Devri Istanbul 1973 tur yer a mlf Onikinci Asr i Hicride Istanbul Hayati 1689 1785 Istanbul 1988 s 109 112 123 125 a mlf Patrona Halil Sehbal IV 73 Istanbul 1329 s 4 6 Necati Kotan Patrona Halil ve Isyani Adana 1973 Songul Colak Patrona Halil Ayaklanmasini Hazirlayan Sartlar ve Isyanin Payitahttaki Etkileri Turkler nsr Hasan Celal Guzel v dgr Ankara 2002 XII 525 529 Bekir Sitki Baykal Patrona Halil Ayaklanmasi ile Ilgili Kaynaklar Hakkinda TTK Bildiriler IV 1952 s 177 182 R W Olson The Esnaf and the Patrona Halil Rebellion of 1730 A Realignment in Ottoman Politics JESHO XVII 1974 s 329 344 A Matkovski l Insurrection de Patrona Halil a Istanbul 28 September 1730 et sa repercussion en Macedonie Balcanica sy 13 14 Belgrad 1982 83 s 105 115 Ismet Parmaksizoglu Patrona Ihtilali TA XXVI 438 441 A H de Groot Patrona Khalil EI Fr VIII 296 IstinadlarDestari Salih Tarihi Patrona Halil Ayaklanmasi Hakkinda Bir Kaynak nsr Bekir Sitki Baykal Ankara 1962 1730 Patrona Ihtilali Hakkinda Bir Eser Abdi Tarihi nsr Faik Resit Unat Ankara 1943 N Jorga Osmanli Imparatorlugu Tarihi trc Nilufer Epceli Istanbul 2005 IV 337 340 Munir Aktepe Patrona Isyani 1730 Istanbul 1958 Resat Ekrem Kocu Patrona Halil Istanbul 1967 Uzuncarsili Osmanli Tarihi IV 1 s 199 218 Sem danizade Muri t tevarih Aktepe I 6 20 Feraizizade Mehmed Said Gulsen i Maarif Istanbul 1252 II 1248 1261 Mustafa Nuri Pasa Netayicu l vukuat nsr Mehmed Galib Bey Istanbul 1327 III 30 32 K Mikes Turkiye Mektuplari trc Sadettin Karatay Ankara 1945 II 44 Celebizade Asim Tarih Istanbul 1282 s 611 615 vd ayrica bk tur yer Marsigli Osmanli Imparatorlugunun Askeri Vaziyeti s 295 359 Subhi Tarih vr 6a 11b 16a 23a 25a vd