Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Monqolların Yaponiya yürüşləri (yapon元寇 Genkō) 1274 və 1281 — Xubilay xanın Yaponiyaya təşkil etdiyi yürüşləri.
| Monqolların Yaponiya yürüşləri | |||
|---|---|---|---|
| Monqol istilaları | |||
 XIII əsr yapon əlyazmasından təsvir | |||
| Tarix | 1274 - 1281 | ||
| Yeri | Kyuşu, Yaponiya | ||
| Səbəbi | Monqolların işğalçılıq siyasəti | ||
| Nəticəsi | Yaponların qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Ümumi məlumat
XIII əsrdə bir çox ölkələr kimi Yaponiya da monqol hücumuna məruz qaldı. Ölkənin adada yerləşməsi monqolların istila niyyətlərini dayandıra bilmədi. Onlar iki dəfə, 1274 və 1281-ci illərdə Yapon adalarına genişmiqyaslı yürüş cəhdi etdilər. Birinci dəfə idi adət etdikləri atlı qoşunla deyil hərbi-dəniz donanması qüvvələri ilə buna nail olmaq istəyirdilər ki, bu da onların Çin və Koreya kimi istila etdikləri ölkələrin dəniz təcrübəsinə arxalanmadan mümkün deyildi. Monqollar həmçin müsəlman dənizçilərini də bu işə cəlb etmişdilər.
Bunlardan biri monqolların dənizdə çinli Sun imperiyasına qarşı üstünlüyünü təmin etmiş, Zuançjoudan olan ərəb ya da iranlı əsilli - müsəlman Pu Şouqen idi.
Yaponiyaya yürüş planı barədə Xubilay xana yaxın olan italyan-venesiyalı Marko Polo da xəbərdar idi. “Siyuy” (Çindən qərbdəki ölkədən) dan olanlar, o cümlədən qeyd edilən avropalı, ərəb və iranlı, eləcə də türklər – qarluqlar, , qıpçaqlar, uyğurlar, bir sıra tətqiqatçılar tərəfindən türklərə aid edilən – cəlairlər və naymanlar, semu(çin dilindən tərcümədə “rəngligözlülər”, çinlilərin özlərindən seçilən Mərkəzi və Qərbi Asiya və Avropa sakinlərinə verdikləri ad), Çingiz xanın nəvəsi və Çinin Yuan sülaləsinin ilk imperatoru Xubilayın ordusunun mühüm hissəsini təşkil edirdilər. Yaponiyaya yürüş məhz onun adı ilə bağlı idi.
Diplomatik qarşıdurma
Əvvəlcə Xubilay–xan Yaponiyanı, bunun üçün monqollara həm mədəni həm də coğrafi cəhətdən yaxın Koreyadan yararlanaraq diplomatik yolla tabe etmək istəyirdi. Koreyalılar yaponların adətlərini və dillərini başqalarından daha yaxşı bilirdilər. Həm də koreyalı hakimlərin, hələ Koreyanın monqollara tabe edilməsindən əvvəl Kyuşu, Tsusima və İki adalarından Koreyaya quldurlar () hücumları edən yaponlara qarşı öz iddiaları vardı. Bu quldur hücumlara ancaq monqol Yuan hökuməti tərəfindən 1263-cü ildə ciddi tədbirlər görüləndən sonra son qoyulmuşdu. Koreyalılar monqolların dilmancları və bələdçiləri idi, bəzən isə Koreya hakiminin özü yapon-monqol münasibətlərində vasitəçi idi.
1266-cı ildə koreyalı müşayəti ilə monqol elçisi Yaponiyaya gəlir və yapon imperatoru ilə görüş tələb edir.
Monqol elçiliyini paytaxt Kiotoya buraxmırlar, imperator görüşdən imtina edir. Lakin Xubilay xanın məktubunu ona çatdırırlar.
Bu məktubda monqol xaqanı yaponlardan dərhal tabe olmağı, onun vassalı olmağı və xəracla birlikdə elçilərin onun sarayına göndərilməsini tələb edirdi. Əks halda Xubilay xan imperatoru müharibə ilə hədələyirdi. Yapon imperatoru Kameyama, yarım il ərzində monqol elçiliyini gecikdirərək ama cavab verməyərək danışıqları uzatmaq taktikasını seçir.
Xubilay xanın məktubu ilə eyni vaxtı Koreya hakimi də yapon imperatoruna məktub göndərərək, ona monqollara tabe olmağı məsləhət görür. Lakin bunun da xeyri olmur.
Onda Xubilay xan danışıqları dayandırmayaraq, Yapon adalarına hərbi yürüşə hazırlaşmağa başlayır. 1268-ci ildə, tərkibində koreyalı diplomatların da olduğu monqolların ikinci elçiliyi Yaponiya sahillərinə çatır, lakin onları da eyni cürə qarşılayırlar.
Yaponiyada real hakimiyət şoqun Xodzö Tokimunenin hökuməti(“bakufunun”) əlində olduğuna görə, imperator ancaq şahlıq edirdi idarə etmirdi.
İmperator sarayı Kiotoda, şoqunun qərargahı isə Kamakurada yerləşirdi, və, əgər söhbət uzlaşmadan gedirsə, bu hal da dərhal cavab üçün əlverişli şərait yaratmırdı, xüsusi ilə əgər süründürməçilik taktikası yaponlara əl verirdisə. Şoqun , monqollara tabe olmaq istəməyən qəti və sərt siyasətçi idi. Onun dayağı samuray döyüşçü zümrəsi idi.
Xubilayın ikinci məktubu da cavabsız qaldı, elçilik isə ölkədən çıxarıldı. Bundan sonra daha iki yuanlı elçiliyin yapon sarayına, baxmayaraq ki koreyalılar yaponları monqolların müharibə hazırıqları barədə xəbərdar etmişdilər, eyni rədd cavabı alan, səfəri oldu 1271 və1272-ci illərdə. 1272-ci ildə yapon Kyuşu adasında olmuş Xubilay xanın emisarı Çao Lənpi, iki ay ərzində ultimativ cavab şərti ilə Xubilay xanın yaponlara məktubunu verdi.
Qayıdanda Çao Lənpi Xubilay xana Yaponiya barədə, onun adətləri, qaydaları və müdafiəsi barədə məlumatlar verdi. Bu vaxta qədər monqollar Sanyan yanında çinli Sun sülaləsinin qoşunları üzərində qələbə çaldılar, və yuanlı qoşunların bir hissəsi Yponiyaya yürüş üçün ayrılmışdı.
Monqolların ilk Yaponiya yürüşü yardımçı tədbir idi və cənubi Çinin işğalı üçün arxanı təmin etmək üçün lazım idi. Yapon ticarət gəmiləri Sun sülaləsini dənizdən təmin edirdilər.
Bununla belə Marko Polo monqolların yürüşünü şərtləndirən başqa səbəblərdən də xəbər verir: ”Yaponiya zəngin adadır və tükənməzdir. Və böyük xaqan(Xubilay xan) bunlar barədə rəvayət ediləndən sonra, o bu adanı tutmaq istədi”.
Birinci yürüş
Yapon adalarına uğurlu müdaxilə üçün Xubilay xanın əmri ilə koreyalılar nəqliyat gəmiləri tikdilər. 1274-cü ilin noyabrında 7 min koreyalı dənizçi və 21 minlik monqol, türk, çinli, cürcen, koreyalı, kidan, müsəlman – iranlı və ərəbdən ibarət desant tərkibində yapon sahillərinə yönəldilər.
Koreyalı desantçılar 6 min idi, əsas hissəsi isə çinli və cürcenlərin payına düşürdü, onlar monqolların yardımçı qoşunlarında idi, hərçənd ki yürüşdə Yuan imperator qvardiyasının çinli hissələri də iştirak edirdi. Zərbə qüvvəsini sayları çox olmayan, ama yüksək döyüş qabiliyəti ilə seçilən, monqol yürüşlərinin veteranları, monqol və türk döyüşçüləri idi. Bu yürüşdə onlar adət etmədikləri, əsasən dəniz piyadaları kimi hərəkət etməliydilər. Bununla belə monqollar məhdud olsa da, əsasən çaylarda və dəniz sahilinə yaxın məsafədə, dənizdə döyüş bacarıqları vardı. Məsələn Tayvanın alınması, Yanszı və Xuanxedə döyüşlər, daha öncə isə Amu Dərya, Xəzər və Volqada. Lakin Yaponiayaya yürüş kimi genişmiqyaslı donanma əməliyatına monqollar ilk dəfə idi cəhd edirdilər.
Tarix Yuan imperiyasının türk əsilli çox donanma admiralı barədə xəbər verir. Onların arasında monqol Xindu, cəlair Alaxan, naymanlar Kudukas və Nantszyatən, türk –karluq Karatay, kanqllar Yesuday və Yesudar, ali tümənbaşı qıpçaq Bəyteymur(çincə Botemur -A.k) Yaponiya üzərinə yürüşlərdə iştirak etmişdilər.
“Yuan-şi” bu barədə yazır:
“...Nantszyatəy...strateji düşüncə tərzinə malik idi....Yanszını forsaj edəndə Sun imperiyasının qoşunlarını məğlub etdi...”böyük sərkərdə” titulunu və daruqaçı(əyalət canişini) aldı, Tayvanın alınmasında iştirak edirdi....Tümənbaşına(tümən komandanı) qədər xidmət etdi....Qızıl qaplan kəmər paytzasını(döyüşdə igidliyə görə xüsusi mükafat) aldı. Yaponiya üzərinə yürüşdə iştirak etmişdi. “Monqollarin böyük ordusu Sanyanı və Fançeni mühasirəyə alandan sonra, Alaxan bu şəhərləri cənubda blokadaya aldı. Fançen dağıdıldı, Sanyan isə təslim oldu...Alaxan “tümənbaşına” qədər qulluq etdi....yapon yürüşündə iştirak etdi....” “...Kudukas yapon yürüşündə həlak oldu...” .
“Xalunay(Karatay) monqolların hökumət qoşunları tərkibində Yaponiyaya yürüşdə iştirak edirdi, lakin dənizdə tufanla dayandırıldı və (ona tapşırılan gəmilər) geriyə dönməli oldu.... “Yesuday Yaponiyaya yürüşdə iştirak etmək əmri aldı. Oxlu yayla, “uzaqa gedəcək böyük sərkərdə” titulu və(Yapon yürüşündəki igidliyə görə) tümənbaşı rütbəsi ilə təltif edildi. “Yesudar Tszənxuayda(Xuanxe ilə Yanszının arası -A.K) yüz gəmiyə başçılıq edirdi və Yaponiyaya yürüşdə iştirak edirdi. Qoşunlarını qoruyaraq yürüşdən qayıtmışdır və buna görə imperatorun sərəncamı ilə 100 rəyyət həyəti mükafat almışdı”
— Yuan-şi "Yuan sülaləsinin tarixi"
Yuanlıların ağır daş atan maşınlarının topçuları müsəlmanlar-iranlılar və ərəblər idi, eləcə də çinlilər. Monqol sapan artilleriyası artıq o zaman, müxtəlif yürüşlərdə uğurla tətbiq edilən, içi barıtla doldurulan dəmir mərmilərə malik idi. 300 böyük və 400 – 500 arası kiçik gəmi yuanlı qoşunlarını Tsusima, İki və Kyuşu adalarına daşıdılar. Əgər Tsusima və İkidə yapon müqaviməti dərhal dəf edildisə, Kyuşuda gərgin döyüşlər qızışdı.
Yaponlar monqolların yürüş hazırlıqları barədə bilsələr də, gərəkincə adanın müdafiəsini hazılaya bilmədilər, baxmayaraq ki hücum qüvvələri mütləq say üstünlüyünə malik deyildilər.
Lakin istər sərkərdə, istər sıravi döyüşçülər səviyəsində döyüş hazırlıqları və təcrübədə baxımından monqol qoşunlarının üstünlüyü aydın idi. Üstəlik ada müdafiəçilərinin üzərinə “müsəlman” və çinli daş atan maşınların bütün qüvvəsi yönəldilmişdi. Onlar cəsarətlə müdafiə olunurdular, lakin birdən düşmən onlara, əl topu boyda çincə te pao yaponca teppo adlandırılan barıtlı mərmilər atmağa başladı.
Bir neçə min belə mərminin partlayışı, ətrafı silkələyən böyük gurultu yaradırdı. Şahidlərin dediklərinə görə, əvvəlcə heç vaxt buna bənzər şey görməyən yapon döyüşçüləri, arxada xeyli ölü buraxıb təşviş içində qaçırdılar.
Artıq monqolların Kyuşu adasının şərq sahillərinə ilk desant dalğasından sonra yaponların müdafiəsi sarsıldı. Birinci sutkanın axırına yaponlar canlı qüvvədə və hərbi sursatda böyük itki verdilər, və ancaq gecə qaranlığı yaponları tam məğlubiyətdən qurtardı. Qurtuluş gözlənilmədən gəldi, tufan və boran monqol donanmasının böyük hissəsini batırdı. 13 min adam itirən monqollar geriyə çəkilməli oldular.
1275-ci ildə Xubilay xan Yaponiyaya Tu Şiçunun və Xo Vençunun başçılığı altında yeni elçilik göndərdi, lakin qələbədən ruhlanan yaponlar Xubilayın elçilərini edam etdilər. Monqollar üçün bundan artıq təhqir düşünmək mümlün deyildi və əlbəttə ki Xubilay bunu cavabsız qoya bilməzdi.
Lakin o Yaponiyaya, Sun imperiyasını 1279-cu ildə tamamilə məğlub edənə və bütün Çini tabe edənə qədər dərhal hücum edə bilməzdi. Bütün bu vaxtı, Yaponiyanın müdafiəsinə başçılıq edən Xodzö Tokimune boş oturmurdu.
Monqolların ehtimal olunan hücum istiqaməti Kyuşuda, samuray qüvvələri, onların yarağ, sursat və azuqə eytiyatları cəmləşdirilmişdi.
Beş il ərzində dənizkənarı Xakozaki şəhərindən, Xakatadan keçməklə İmazuya qədər daş hasar hörülmüşdü. Sərkərdələrə döyüşçüləri lazımı istiqamətdə cəmləşdirmək imkanı verən mobil yapon qoşun hissələri yaradılmışdı.
İkinci yürüş
1280-ci ildə Yaponiyaya yeni yürüş üçün Xubilay xan yeni qoşun toplamağa başladı. Bundan bir il öncə Yaponiyaya daha bir eilçilik göndərilmişdi, lakin şoqun eilçiləri casusluqda suçladı və onların boyunlarını vurdurdu. Yaponların ikinci monqol elçiliyini edam etdirməsi, Xubilay xana acıq –aşkar müharibə çağırışı idi. Müharibə qaçılmaz oldu, və 1280-ci ilin yazında adaların işğal əməliyatı başladı. Müdaxilə qoşunlarının başına Xubilay xan üç sərkərdəni təyin etdi – monqol Hindu, çinli – Fan Venhu və koreyalı Xon Taqu. Hindunun və Fan Venhunun komandası altında 100 min desant və yardımçı qoşun hissələri vardı, Xon Taqu donanmaya başçılıq edirdi.
Əlavə olaraq Koreya hakimi daha 10 min əskər, 15 min dənizçi, 900 kiçik gəmi və azuqə təmin etmişdi. Zuançjou və Quançjou tərsanələrində başçılığı altında daha 50 gəmi tikilmişdi. Daş və “” atan maşınlara və katapultalara xüsusi diqqət ayrılmışdı.
Fan Venhu Xubilaydan əlavə süvarilər dəstəsi və sapan silahlar üçün ustalar istədi. Dərhal olmasa da, ancaq 1281-ci ilin yanvarına qədər imperator sarayının icazəsi gəldi. Fan Venhu lazım olan ustaları aldı, və onları gəmilərə yerləşdirməyə başladı.
1281-ci il üçün Xubilay xanın qoşunları Yaponiyaya yürüş üçün hazır idi. Yuan qoşunları dənizlə 4 400 gəmidə iki istiqamətdə hərəkətə başladılar -40 min döyüşçü koreyalı gəmilərdə şimali Çindən, 100 min isə, cənubdan Züançjoudan.
Göyərtəsində desant olan iki eskadra ilk hücum obyekti kimi İki adası yanında birləşməli idi. Lakin ola bilər uzlaşmama, yaxud, Marko Polonun düşündüyü kimi, eskadralar arasındakı rəqabət ucbatından, əməliyat artıq ilk mərhələsində sürünməyə başladı.
Monqollar ’’“çoxlu düzənlik və kənd alsalar da, şəhər və qəsrləri almaqa imkan tapa bilmədilər, paxıllıq onların arasını vurdu, və bir birilərinə kömək etmək istəmədilər...”’’.
Şimal eskadrası birinci İkiyə yaxınlaşdı, və cənubdan yaxınlaşan donanmanı gözləmədən 10 iyun 1281 ildə onu zəbt etdilər. Hücumda monqollar yenə, atəşindən yapon sərkərdəsi Seni Suke öldürülən, “te-pao” mərmilərindən yararlandılar. İki həftə ərzində şimal əskadrası Kyuşu adasının şimal hissəsini ələ keçirdi və müdafiə divarının şimalında Manakata rayonunda yerə endilər.
Cənub eskadrası istiqamətdən yayındı və, şimala hərəkət edib şimal eskadrası ilə birləşmək niyyəti ilə, Kyuşunun cənubuna desant çıxardı.
Yaponların gözlənilməz inadlı müqavimətinə rast gələn monqollar te-pao mərmilərini işə saldılar. Onların hərəkəti və təsiri monqollara qarşı bütün kampaniyaların iştirakçısı XIII əsr yapon rəssamı tərəfindən təsvir edilib .
Tərəflərin döyüş xüsusiyətləri
Monqollar sözsüz ki, dünyada ən qabaqcıl hərbi texnikaya malik idilər. Onların yayları yapon ’’yumi’’ yaylarından ikiqat uzaqvuran idi, yüngül qılınclar monqollara daha çevik hərəkət etmək imkanı verirdi.
Onların atlı hücumları , saysız yürüşlərdə təfərrüatlarına qədər təkmilləşdirilmişdi. Samuraylar isə fərdi döyüş ustaları idi, monqolların döyüş tərzi onlar üçün əsl mənada şok idi. Monqollar ümumiyətlə döyüşçünün səviyəsinə, rəqiblərin sosial bərabərliyinə fikir vermirdilər, yaponlarda isə əksinə hər döyüşçü öz səviyəsinə uyğun rəqib seçirdi və bu səviyyə heç də həmişə döyüş bacarığı ilə müəyyən olunmurdu. Daha çox döyüşçünün feodal nərdivanda tutduqları yerdən asılı idi. Monqollar isə belə ciddi iyererxiya gözləmirdilər. Bu yapon və monqol cəmiyyətlərinin obyektiv inkişaf fərqlərindən irəli gəlirdi. Bundan başqa yaponlar üçün monqolların qoşun növlərinin uzlaşması taktikası tamamilə gözlənilməz idi..
Lakin bütün fərqlərə baxmayaraq hər iki cəmiyyət eyni feodalizm quruluşunun fərqli formaları idi.
İki ay gərgin döyüşlərdən sonra yaponlar çox ağır vəziyətə düşdülər. Və bu vaxt 1516 avqustda Kyuşu adasının sahillərində Şərqi Asiyada yayın axırı üçün tipik uraqan baş verdi. Marko Polonun dediklərinə görə " ...şimaldan güclü külək əsdi, və döyüşçülər geri çəkilmək barədə danışmağa başladılar, yoxsa bütün gəmilər batacaq, bəziləri gəmilərə mindilər, dənizə çıxdılar və dörd mil üzmədən, kiçik bir adaya yan aldılar, adaya enə bilənlər qurtuldu, bilməyənlə isə elə oradaca batdı" (3, с.156).
Koreyalı dənizçilər, açıq dənizə çıxaraq gəmiləri xilas etməyə çalışdılar, lakin onların cəhdləri boşa çıxdı. Şimal eskadrasından olan 40 min döyüşçüdən 1/3 həlak oldu, cənub donanmasının 100 minindən isə yarısı. Qalanları yaponlara əsir düşdülər.(11, p. 211-212).
İstinadlar
- Крюков М.В., Малявин В.В., Софронов М.В. Китайский этнос в средние века (VII-XIII). Москва, 1984.,s.47
- Rossabi M. Khubilai Khan. His life and Times. University of California press, Berkeley-Los Angeles-London,1988., p.99; 2, с.103–104).
- Чулууны Далай. Монголия в XIII-XIV веках. Москва, 1983.6, с. 78)
- Rossabi M. Khubilai Khan. His life and Times. University of California press, Berkeley-Los Angeles-London,1988.11, p. 101-102).
- Книга Марко Поло о разнообразии мира, записанная пизанцем Рустикано в 1298 г. от Р.Х., Алма-Ата, 1990., с. 156
- Rossabi M. Khubilai Khan. His life and Times. University of California press, Berkeley-Los Angeles-London,1988., p. 44-47.
- Юань-ши («История династии Юань»). Шанхай-Пекин, 1958., цз. 133, s. 27514.
- (Юань-ши («История династии Юань»). Шанхай-Пекин, 1958., цз.129, s.27445–27446)
- Юань-ши («История династии Юань»). Шанхай-Пекин, 1958., цз. 123, s. 27394.
- Юань-ши («История династии Юань»). Шанхай-Пекин, 1958., цз. 132, s. 27481.
- Юань-ши («История династии Юань»). Шанхай-Пекин, 1958., цз. 134, s. 27502.
- Юань-ши («История династии Юань»). Шанхай-Пекин, 1958., цз. 133, s. 27490.
- Школяр С.А. Китайская доогнестрельная артиллерия (Материалы и исследования). Москва , 1980., с.196.
- Rossabi M. Khubilai Khan. His life and Times. University of California press, Berkeley-Los Angeles-London,1988., p.103, 207-212.
- Книга Марко Поло о разнообразии мира, записанная пизанцем Рустикано в 1298 г. от Р.Х., Алма-Ата, 1990. с. 156-157).
- Школяр С.А. Китайская доогнестрельная артиллерия (Материалы и исследования). Москва , 1980.,с.196
- Долин А.А., Попов Г.В. Кэмпо - традиция воинских искусств. Москва, 1990. с.182-183.
- Спеваковский А.А. Самураи - военное сословие Японии. Москва, 1981 s.15
Xarici keçidlər
- -Монгольские вторжения на японские острова в XIII веке(по материалам китайских династийных историй -tərc.
- -Звездный час самураев
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Monqollarin Yaponiya yurusleri yapon元寇 Genkō 1274 ve 1281 Xubilay xanin Yaponiyaya teskil etdiyi yurusleri Monqollarin Yaponiya yurusleriMonqol istilalariXIII esr yapon elyazmasindan tesvirTarix 1274 1281Yeri Kyusu YaponiyaSebebi Monqollarin isgalciliq siyasetiNeticesi Yaponlarin qelebesiMunaqise terefleriMonqol Imperiyasi YaponiyaKomandan lar Xubilay xanTereflerin quvvesi1274 23 min monqol cinli ve koreyali esker 1281 100 min monqol ve cinli 40 min koreyali esker 1274 10 min 1281 40 minItkiler1274 22 min esker doyusde oldu veya firtinada boguldu 1281 130 min esker doyusde oldu veya firtinada boguldu Nisbeten cox az Vikianbarda elaqeli mediafayllarUmumi melumatXIII esrde bir cox olkeler kimi Yaponiya da monqol hucumuna meruz qaldi Olkenin adada yerlesmesi monqollarin istila niyyetlerini dayandira bilmedi Onlar iki defe 1274 ve 1281 ci illerde Yapon adalarina genismiqyasli yurus cehdi etdiler Birinci defe idi adet etdikleri atli qosunla deyil herbi deniz donanmasi quvveleri ile buna nail olmaq isteyirdiler ki bu da onlarin Cin ve Koreya kimi istila etdikleri olkelerin deniz tecrubesine arxalanmadan mumkun deyildi Monqollar hemcin muselman denizcilerini de bu ise celb etmisdiler Bunlardan biri monqollarin denizde cinli Sun imperiyasina qarsi ustunluyunu temin etmis Zuancjoudan olan ereb ya da iranli esilli muselman Pu Souqen idi Yaponiyaya yurus plani barede Xubilay xana yaxin olan italyan venesiyali Marko Polo da xeberdar idi Siyuy Cinden qerbdeki olkeden dan olanlar o cumleden qeyd edilen avropali ereb ve iranli elece de turkler qarluqlar qipcaqlar uygurlar bir sira tetqiqatcilar terefinden turklere aid edilen celairler ve naymanlar semu cin dilinden tercumede rengligozluler cinlilerin ozlerinden secilen Merkezi ve Qerbi Asiya ve Avropa sakinlerine verdikleri ad Cingiz xanin nevesi ve Cinin Yuan sulalesinin ilk imperatoru Xubilayin ordusunun muhum hissesini teskil edirdiler Yaponiyaya yurus mehz onun adi ile bagli idi Diplomatik qarsidurmaXubilay xanin yapon imperatoruna yazdigi mektub 1266 avqust Evvelce Xubilay xan Yaponiyani bunun ucun monqollara hem medeni hem de cografi cehetden yaxin Koreyadan yararlanaraq diplomatik yolla tabe etmek isteyirdi Koreyalilar yaponlarin adetlerini ve dillerini basqalarindan daha yaxsi bilirdiler Hem de koreyali hakimlerin hele Koreyanin monqollara tabe edilmesinden evvel Kyusu Tsusima ve Iki adalarindan Koreyaya quldurlar hucumlari eden yaponlara qarsi oz iddialari vardi Bu quldur hucumlara ancaq monqol Yuan hokumeti terefinden 1263 cu ilde ciddi tedbirler gorulenden sonra son qoyulmusdu Koreyalilar monqollarin dilmanclari ve beledcileri idi bezen ise Koreya hakiminin ozu yapon monqol munasibetlerinde vasiteci idi 1266 ci ilde koreyali musayeti ile monqol elcisi Yaponiyaya gelir ve yapon imperatoru ile gorus teleb edir Monqol elciliyini paytaxt Kiotoya buraxmirlar imperator gorusden imtina edir Lakin Xubilay xanin mektubunu ona catdirirlar Bu mektubda monqol xaqani yaponlardan derhal tabe olmagi onun vassali olmagi ve xeracla birlikde elcilerin onun sarayina gonderilmesini teleb edirdi Eks halda Xubilay xan imperatoru muharibe ile hedeleyirdi Yapon imperatoru Kameyama yarim il erzinde monqol elciliyini gecikdirerek ama cavab vermeyerek danisiqlari uzatmaq taktikasini secir Xubilay xanin mektubu ile eyni vaxti Koreya hakimi de yapon imperatoruna mektub gondererek ona monqollara tabe olmagi meslehet gorur Lakin bunun da xeyri olmur Onda Xubilay xan danisiqlari dayandirmayaraq Yapon adalarina herbi yuruse hazirlasmaga baslayir 1268 ci ilde terkibinde koreyali diplomatlarin da oldugu monqollarin ikinci elciliyi Yaponiya sahillerine catir lakin onlari da eyni cure qarsilayirlar Yaponiyada real hakimiyet soqun Xodzo Tokimunenin hokumeti bakufunun elinde olduguna gore imperator ancaq sahliq edirdi idare etmirdi Imperator sarayi Kiotoda soqunun qerargahi ise Kamakurada yerlesirdi ve eger sohbet uzlasmadan gedirse bu hal da derhal cavab ucun elverisli serait yaratmirdi xususi ile eger surundurmecilik taktikasi yaponlara el verirdise Soqun monqollara tabe olmaq istemeyen qeti ve sert siyasetci idi Onun dayagi samuray doyuscu zumresi idi Xubilayin ikinci mektubu da cavabsiz qaldi elcilik ise olkeden cixarildi Bundan sonra daha iki yuanli elciliyin yapon sarayina baxmayaraq ki koreyalilar yaponlari monqollarin muharibe haziriqlari barede xeberdar etmisdiler eyni redd cavabi alan seferi oldu 1271 ve1272 ci illerde 1272 ci ilde yapon Kyusu adasinda olmus Xubilay xanin emisari Cao Lenpi iki ay erzinde ultimativ cavab serti ile Xubilay xanin yaponlara mektubunu verdi Qayidanda Cao Lenpi Xubilay xana Yaponiya barede onun adetleri qaydalari ve mudafiesi barede melumatlar verdi Bu vaxta qeder monqollar Sanyan yaninda cinli Sun sulalesinin qosunlari uzerinde qelebe caldilar ve yuanli qosunlarin bir hissesi Yponiyaya yurus ucun ayrilmisdi Monqollarin ilk Yaponiya yurusu yardimci tedbir idi ve cenubi Cinin isgali ucun arxani temin etmek ucun lazim idi Yapon ticaret gemileri Sun sulalesini denizden temin edirdiler Bununla bele Marko Polo monqollarin yurusunu sertlendiren basqa sebeblerden de xeber verir Yaponiya zengin adadir ve tukenmezdir Ve boyuk xaqan Xubilay xan bunlar barede revayet edilenden sonra o bu adani tutmaq istedi Birinci yurusMonqol donanmasinin tufana dusmesi ve mehv olmasi tus Kikuti Yosai 1847 Yapon adalarina ugurlu mudaxile ucun Xubilay xanin emri ile koreyalilar neqliyat gemileri tikdiler 1274 cu ilin noyabrinda 7 min koreyali denizci ve 21 minlik monqol turk cinli curcen koreyali kidan muselman iranli ve erebden ibaret desant terkibinde yapon sahillerine yoneldiler Koreyali desantcilar 6 min idi esas hissesi ise cinli ve curcenlerin payina dusurdu onlar monqollarin yardimci qosunlarinda idi hercend ki yurusde Yuan imperator qvardiyasinin cinli hisseleri de istirak edirdi Zerbe quvvesini saylari cox olmayan ama yuksek doyus qabiliyeti ile secilen monqol yuruslerinin veteranlari monqol ve turk doyusculeri idi Bu yurusde onlar adet etmedikleri esasen deniz piyadalari kimi hereket etmeliydiler Bununla bele monqollar mehdud olsa da esasen caylarda ve deniz sahiline yaxin mesafede denizde doyus bacariqlari vardi Meselen Tayvanin alinmasi Yanszi ve Xuanxede doyusler daha once ise Amu Derya Xezer ve Volqada Lakin Yaponiayaya yurus kimi genismiqyasli donanma emeliyatina monqollar ilk defe idi cehd edirdiler Tarix Yuan imperiyasinin turk esilli cox donanma admirali barede xeber verir Onlarin arasinda monqol Xindu celair Alaxan naymanlar Kudukas ve Nantszyaten turk karluq Karatay kanqllar Yesuday ve Yesudar ali tumenbasi qipcaq Beyteymur cince Botemur A k Yaponiya uzerine yuruslerde istirak etmisdiler Yuan si bu barede yazir Nantszyatey strateji dusunce terzine malik idi Yanszini forsaj edende Sun imperiyasinin qosunlarini meglub etdi boyuk serkerde titulunu ve daruqaci eyalet canisini aldi Tayvanin alinmasinda istirak edirdi Tumenbasina tumen komandani qeder xidmet etdi Qizil qaplan kemer paytzasini doyusde igidliye gore xususi mukafat aldi Yaponiya uzerine yurusde istirak etmisdi Monqollarin boyuk ordusu Sanyani ve Fanceni muhasireye alandan sonra Alaxan bu seherleri cenubda blokadaya aldi Fancen dagidildi Sanyan ise teslim oldu Alaxan tumenbasina qeder qulluq etdi yapon yurusunde istirak etdi Kudukas yapon yurusunde helak oldu Xalunay Karatay monqollarin hokumet qosunlari terkibinde Yaponiyaya yurusde istirak edirdi lakin denizde tufanla dayandirildi ve ona tapsirilan gemiler geriye donmeli oldu Yesuday Yaponiyaya yurusde istirak etmek emri aldi Oxlu yayla uzaqa gedecek boyuk serkerde titulu ve Yapon yurusundeki igidliye gore tumenbasi rutbesi ile teltif edildi Yesudar Tszenxuayda Xuanxe ile Yanszinin arasi A K yuz gemiye basciliq edirdi ve Yaponiyaya yurusde istirak edirdi Qosunlarini qoruyaraq yurusden qayitmisdir ve buna gore imperatorun serencami ile 100 reyyet heyeti mukafat almisdi Yuan si Yuan sulalesinin tarixi Yuanlilarin agir das atan masinlarinin topculari muselmanlar iranlilar ve erebler idi elece de cinliler Monqol sapan artilleriyasi artiq o zaman muxtelif yuruslerde ugurla tetbiq edilen ici baritla doldurulan demir mermilere malik idi 300 boyuk ve 400 500 arasi kicik gemi yuanli qosunlarini Tsusima Iki ve Kyusu adalarina dasidilar Eger Tsusima ve Ikide yapon muqavimeti derhal def edildise Kyusuda gergin doyusler qizisdi Yaponlar monqollarin yurus hazirliqlari barede bilseler de gerekince adanin mudafiesini hazilaya bilmediler baxmayaraq ki hucum quvveleri mutleq say ustunluyune malik deyildiler Lakin ister serkerde ister siravi doyusculer seviyesinde doyus hazirliqlari ve tecrubede baximindan monqol qosunlarinin ustunluyu aydin idi Ustelik ada mudafiecilerinin uzerine muselman ve cinli das atan masinlarin butun quvvesi yoneldilmisdi Onlar cesaretle mudafie olunurdular lakin birden dusmen onlara el topu boyda cince te pao yaponca teppo adlandirilan baritli mermiler atmaga basladi Bir nece min bele merminin partlayisi etrafi silkeleyen boyuk gurultu yaradirdi Sahidlerin dediklerine gore evvelce hec vaxt buna benzer sey gormeyen yapon doyusculeri arxada xeyli olu buraxib tesvis icinde qacirdilar Artiq monqollarin Kyusu adasinin serq sahillerine ilk desant dalgasindan sonra yaponlarin mudafiesi sarsildi Birinci sutkanin axirina yaponlar canli quvvede ve herbi sursatda boyuk itki verdiler ve ancaq gece qaranligi yaponlari tam meglubiyetden qurtardi Qurtulus gozlenilmeden geldi tufan ve boran monqol donanmasinin boyuk hissesini batirdi 13 min adam itiren monqollar geriye cekilmeli oldular 1275 ci ilde Xubilay xan Yaponiyaya Tu Sicunun ve Xo Vencunun basciligi altinda yeni elcilik gonderdi lakin qelebeden ruhlanan yaponlar Xubilayin elcilerini edam etdiler Monqollar ucun bundan artiq tehqir dusunmek mumlun deyildi ve elbette ki Xubilay bunu cavabsiz qoya bilmezdi Lakin o Yaponiyaya Sun imperiyasini 1279 cu ilde tamamile meglub edene ve butun Cini tabe edene qeder derhal hucum ede bilmezdi Butun bu vaxti Yaponiyanin mudafiesine basciliq eden Xodzo Tokimune bos oturmurdu Xakatada ki mudafie divari Monqollarin ehtimal olunan hucum istiqameti Kyusuda samuray quvveleri onlarin yarag sursat ve azuqe eytiyatlari cemlesdirilmisdi Bes il erzinde denizkenari Xakozaki seherinden Xakatadan kecmekle Imazuya qeder das hasar horulmusdu Serkerdelere doyusculeri lazimi istiqametde cemlesdirmek imkani veren mobil yapon qosun hisseleri yaradilmisdi Ikinci yurus1280 ci ilde Yaponiyaya yeni yurus ucun Xubilay xan yeni qosun toplamaga basladi Bundan bir il once Yaponiyaya daha bir eilcilik gonderilmisdi lakin soqun eilcileri casusluqda sucladi ve onlarin boyunlarini vurdurdu Yaponlarin ikinci monqol elciliyini edam etdirmesi Xubilay xana aciq askar muharibe cagirisi idi Muharibe qacilmaz oldu ve 1280 ci ilin yazinda adalarin isgal emeliyati basladi Mudaxile qosunlarinin basina Xubilay xan uc serkerdeni teyin etdi monqol Hindu cinli Fan Venhu ve koreyali Xon Taqu Hindunun ve Fan Venhunun komandasi altinda 100 min desant ve yardimci qosun hisseleri vardi Xon Taqu donanmaya basciliq edirdi Elave olaraq Koreya hakimi daha 10 min esker 15 min denizci 900 kicik gemi ve azuqe temin etmisdi Zuancjou ve Quancjou tersanelerinde basciligi altinda daha 50 gemi tikilmisdi Das ve atan masinlara ve katapultalara xususi diqqet ayrilmisdi Fan Venhu Xubilaydan elave suvariler destesi ve sapan silahlar ucun ustalar istedi Derhal olmasa da ancaq 1281 ci ilin yanvarina qeder imperator sarayinin icazesi geldi Fan Venhu lazim olan ustalari aldi ve onlari gemilere yerlesdirmeye basladi 1281 ci il ucun Xubilay xanin qosunlari Yaponiyaya yurus ucun hazir idi Yuan qosunlari denizle 4 400 gemide iki istiqametde herekete basladilar 40 min doyuscu koreyali gemilerde simali Cinden 100 min ise cenubdan Zuancjoudan Goyertesinde desant olan iki eskadra ilk hucum obyekti kimi Iki adasi yaninda birlesmeli idi Lakin ola biler uzlasmama yaxud Marko Polonun dusunduyu kimi eskadralar arasindaki reqabet ucbatindan emeliyat artiq ilk merhelesinde surunmeye basladi Monqollar coxlu duzenlik ve kend alsalar da seher ve qesrleri almaqa imkan tapa bilmediler paxilliq onlarin arasini vurdu ve bir birilerine komek etmek istemediler Simal eskadrasi birinci Ikiye yaxinlasdi ve cenubdan yaxinlasan donanmani gozlemeden 10 iyun 1281 ilde onu zebt etdiler Hucumda monqollar yene atesinden yapon serkerdesi Seni Suke oldurulen te pao mermilerinden yararlandilar Iki hefte erzinde simal eskadrasi Kyusu adasinin simal hissesini ele kecirdi ve mudafie divarinin simalinda Manakata rayonunda yere endiler Cenub eskadrasi istiqametden yayindi ve simala hereket edib simal eskadrasi ile birlesmek niyyeti ile Kyusunun cenubuna desant cixardi Yaponlarin gozlenilmez inadli muqavimetine rast gelen monqollar te pao mermilerini ise saldilar Onlarin hereketi ve tesiri monqollara qarsi butun kampaniyalarin istirakcisi XIII esr yapon ressami terefinden tesvir edilib Tereflerin doyus xususiyetleri Monqollar sozsuz ki dunyada en qabaqcil herbi texnikaya malik idiler Onlarin yaylari yapon yumi yaylarindan ikiqat uzaqvuran idi yungul qilinclar monqollara daha cevik hereket etmek imkani verirdi Onlarin atli hucumlari saysiz yuruslerde teferruatlarina qeder tekmillesdirilmisdi Samuraylar ise ferdi doyus ustalari idi monqollarin doyus terzi onlar ucun esl menada sok idi Monqollar umumiyetle doyuscunun seviyesine reqiblerin sosial beraberliyine fikir vermirdiler yaponlarda ise eksine her doyuscu oz seviyesine uygun reqib secirdi ve bu seviyye hec de hemise doyus bacarigi ile mueyyen olunmurdu Daha cox doyuscunun feodal nerdivanda tutduqlari yerden asili idi Monqollar ise bele ciddi iyererxiya gozlemirdiler Bu yapon ve monqol cemiyyetlerinin obyektiv inkisaf ferqlerinden ireli gelirdi Bundan basqa yaponlar ucun monqollarin qosun novlerinin uzlasmasi taktikasi tamamile gozlenilmez idi Lakin butun ferqlere baxmayaraq her iki cemiyyet eyni feodalizm qurulusunun ferqli formalari idi Iki ay gergin doyuslerden sonra yaponlar cox agir veziyete dusduler Ve bu vaxt 1516 avqustda Kyusu adasinin sahillerinde Serqi Asiyada yayin axiri ucun tipik uraqan bas verdi Marko Polonun dediklerine gore simaldan guclu kulek esdi ve doyusculer geri cekilmek barede danismaga basladilar yoxsa butun gemiler batacaq bezileri gemilere mindiler denize cixdilar ve dord mil uzmeden kicik bir adaya yan aldilar adaya ene bilenler qurtuldu bilmeyenle ise ele oradaca batdi 3 s 156 Koreyali denizciler aciq denize cixaraq gemileri xilas etmeye calisdilar lakin onlarin cehdleri bosa cixdi Simal eskadrasindan olan 40 min doyuscuden 1 3 helak oldu cenub donanmasinin 100 mininden ise yarisi Qalanlari yaponlara esir dusduler 11 p 211 212 IstinadlarKryukov M V Malyavin V V Sofronov M V Kitajskij etnos v srednie veka VII XIII Moskva 1984 s 47 Rossabi M Khubilai Khan His life and Times University of California press Berkeley Los Angeles London 1988 p 99 2 s 103 104 Chuluuny Dalaj Mongoliya v XIII XIV vekah Moskva 1983 6 s 78 Rossabi M Khubilai Khan His life and Times University of California press Berkeley Los Angeles London 1988 11 p 101 102 Kniga Marko Polo o raznoobrazii mira zapisannaya pizancem Rustikano v 1298 g ot R H Alma Ata 1990 s 156 Rossabi M Khubilai Khan His life and Times University of California press Berkeley Los Angeles London 1988 p 44 47 Yuan shi Istoriya dinastii Yuan Shanhaj Pekin 1958 cz 133 s 27514 Yuan shi Istoriya dinastii Yuan Shanhaj Pekin 1958 cz 129 s 27445 27446 Yuan shi Istoriya dinastii Yuan Shanhaj Pekin 1958 cz 123 s 27394 Yuan shi Istoriya dinastii Yuan Shanhaj Pekin 1958 cz 132 s 27481 Yuan shi Istoriya dinastii Yuan Shanhaj Pekin 1958 cz 134 s 27502 Yuan shi Istoriya dinastii Yuan Shanhaj Pekin 1958 cz 133 s 27490 Shkolyar S A Kitajskaya doognestrelnaya artilleriya Materialy i issledovaniya Moskva 1980 s 196 Rossabi M Khubilai Khan His life and Times University of California press Berkeley Los Angeles London 1988 p 103 207 212 Kniga Marko Polo o raznoobrazii mira zapisannaya pizancem Rustikano v 1298 g ot R H Alma Ata 1990 s 156 157 Shkolyar S A Kitajskaya doognestrelnaya artilleriya Materialy i issledovaniya Moskva 1980 s 196 Dolin A A Popov G V Kempo tradiciya voinskih iskusstv Moskva 1990 s 182 183 Spevakovskij A A Samurai voennoe soslovie Yaponii Moskva 1981 s 15Xarici kecidler Mongolskie vtorzheniya na yaponskie ostrova v XIII veke po materialam kitajskih dinastijnyh istorij terc Zvezdnyj chas samuraev