Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lipidlər — bütün canlıların tərkibində olan orqanik birləşmələrdən biridir. Lipidlər iki yerə ayrılır: doymuşlar və doymamışlar. Doymamış yağlar otaq temperaturunda maye halda olan lipidlər. Doymuş yağlar isə yenə otaq temperaturunda qatı halda olurlar. Bioloji önəmi olan lipidlər üçün yağ oksidləri, neytral lipidlər, və stereolipidlər misal göstərilə bilər. Lipidlər insan və heyvanların təməl qidaları arasında yer alır.
Quruluşu
Bitki və heyvan mənşəli yağlar və yağabənzər maddələr lipidlərə aiddir. Lipid-yunanca "lipoz"-sözündən götürülüb, mənası piy deməkdir. Adətən lipidləri iki yerə bölürlər:
- Sadə lipidlər. Bura yağlar, sabunlar və mumlar aiddir;
- Mürəkkəb lipidlər.
Bu qrup maddələrə isə fosfatidlər, serebrozidlər və fosfosfinqozidlər aiddir. Bəzən lipidlərə azad uzunzəncirli yağ turşularını, sterinləri və mumları da aid edirlər.Yağların oksidləşərək parçalanması həyat fəaliyyəti üçün zəruri olan, bütün canlı orqanizmlərdə baş verən və onları enerji ilə təmin edən universal biokimyəvi reaksiyadır. Son zamanlar lipidlərin hüceyrə membranını funksiyalaşdıran olduqca mühüm rolu aşkar edilmişdir. Hüceyrə membranının tərkibi zülal və polisaxaridlərdən başqa, 20–75%-ə qədər polyar, qeyri-polyar və neytral lipidlərdən (fosfolipidlər, sfinqolipidlər, xolesterin və yağ turşuları) təşkil olunmuşdur. Lipidlər hüceyrə membranında qalınlığı 5 mm olan polyar bimolekulyar təbəqə əmələ gətirir.
Yağlar və yağ turşuları
Təbii bitki mənşəli və heyvani yağlara əsasən qliserinin C10-C18 karbon atomu olan turşularla əmələ gətirdiyi mürəkkəb efirləri (qliseridlər) daxildir. Yağların tərkibində əsasən üç turşu palmitin, stearin, olein və az miqdarda digər turşular olur. Təbii yağlar normal zəncirli, cüt sayda karbon atomları olan turşulardan təşkil olunmuşdur. Çox nadir hallarda bəzi yağların tərkibində izovalerian və bir sıra halqavı turşular da olur. Doymamış turşulardan təbii yağların tərkibində ən çox yayılanı olein turşusudur. Bu turşu turşuların ümumi kütləsinin 50%-dən çoxunu təşkil edir. Bəzi hallarda isə bu rəqəm 10% olur. Digər iki linol və linolen turşuları da yağlarda çox rast gəlinən turşulardır. Lakin onların miqdarı olein turşusuna nisbətən azdır. Linol və linolen turşuları bitki yağlarında hiss ediləcək dərəcədə rast gəlinir. Heyvan orqanizmlərində isə bu yağlar əvəzedilməz yağ hesab edilir. Təbiətdə doymamış turşular sis-formada mövcuddur. Doymuş turşular içərisində palmitin turşusunun yağlarda yayılması təxminən olein turşusuna bərabərdir. Palmitin turşusu bütün yağlarda geniş yayılaraq, yağ turşularının 15–50%-ni təşkil edir. Stearin və miristin (C13H27COOH) turşuları da yağlarda geniş yayılmışdır. Qoyun quyruğunda (ehtiyat yağ) və eləcə də kakao yağında stearin turşusunun faizlə miqdarı 25% və ya daha çox olur.
Yağların fiziki xassələri
Yağları, hətta aşağı təzyiqdə vakuumda distillə etdikdə belə parçalanırlar. Doymuş karbon turşularının əmələ gətirdiyi yağlar bərk haldadır və müəyyən ərimə temperaturuna malikdir. Doymamış turşulara uyğun gələn yağlar isə maye haldadır (məsələn, kokos və balıq yağı). Əksər qliseridlər iki ərimə temperaturuna malikdir. Məsələn, təmiz tristearin yağı 71 °C-də əriyir. Lakin tristearin yağını əritsək və tez dondursaq, 55 °C-də əriyir. Sonradan yenidən dondursaq 71 °C-də əriyəcək. Müəyyən edilmişdir ki, tristearin üç poliamorf kristallik formada əriyir: β-forma 71,5 °C, β'-forma 65 °C və α-forma 54,5 °C-də. Yağlar efirdə, polihalogenli törəmələrdə, karbon 2-sulfiddə, benzolda, toluolda və benzində həll olur. Yağlar suda həll olmur. Lakin su ilə emulsiya əmələ gətirirlər. Əsasən bitki mənşəli yağlar maye, heyvan mənşəli yağlar isə bərk halda olurlar. Lakin istisna olaraq balıq yağını və hindqozu yağını misal çəkmək olar.
Kimyəvi xassələri
Hidroliz
Yağlar turşuların və qələvilərin iştirakı ilə hidrolizə və ya sabunlaşmaya məruz qalır. Yağların hidrolizi mərhələlərlə gedir. Məsələn, tristearin əvvəlcə distearinə, sonra monostearinə və axırda stearin turşusu və qliserinə hidroliz edir. Hidrolizin aparılmasında ən səmərəli katalizator sulfoturşular hesab olunur. Yağların hidrolizində gənəgərçək bitkisindən alınan lipaza fermentindən də istifadə olunur.
- Birləşmə reaksiyası. Maye yağların tərkibində doymamış turşular olduğuna görə hidrogeni, brom və yodu özünə birləşdirir. Maye fazada, 160–200 °C-də 2–15 atmosfer təzyiqində, nikel katalizatorunun iştirakı ilə yağlar hidrogenləşir. Hidrogenləşmədən alınan marqarini uzun zaman saxlamaq üçün təbii emulqatorlardan – yumurta sarısı və ya lesitindən istifadə edilir.
- Yağların qaxsıması. Yağlar havada qaldıqda qaxsıyır və pis iy verir. Eyni zamanda acı dadı olur. İki cür qaxsıma mövcuddur: hidrolitik və oksidləşmə. Hidrolitik qaxsınma fermentlərin və ya mikroorqanizmləin təsiri ilə baş verir və sərbəst turşuların əmələ gəlməsinə səbəb olur. İnək yağı qaxsımaya uğrayanda kiçik zəncirli yağ turşuları əmələ gəlir, yağın dadı acı olur və pis iy verir. Oksidləşmə qaxsımasında yağ molekulu kiçik zəncirli aldehidlərə və ketonlara çevrilir. Yağların oksidləşməsi temperaturun, işığın, nəmin artması ilə sürətlənir. Bunun qarşısını almaqdan ötrü antioksidantlardan (polifenollar, ionol) istifadə edilir.
- Yağların polimerləşməsi. Yağların polimerləşməsi və avtooksidləşməsi çox mühüm reaksiyalardan biridir. Bu nöqteyi-nəzərdən bitki yağları quruyan, yarımquruyan və qurumayan yağlara bölünür. Quruyan yağlar havada qaldıqda üzvi həlledicilərdə həllolmayan nazik örtük əmələ gətirir. Onların bu xüsusiyyətlərindən lakların və boyaların alınmasında istifadə edilir. Quruyan yağlara kətan yağını, yarımquruyanlara günəbaxan və pambıq yağını, qurumayanlara zeytun və badam yağını misal göstərmək olar.
Mürəkkəb lipidlər
Baş və onurğa beyinin toxumalarında zülal, xolesterin və fosfolipidlər−fosfatidlər olur. Fosfatidləri hidroliz etdikdə qliserin, ali karbon turşuları, fosfat turşusu, aminspirtlər və ya digər birləşmələr alınır. Tərkibində qliserinin iki hidroksil qrupunun müxtəlif turşularla (stearin və olein), digər birinin isə fosfoxolin qrupu ilə əmələ gətirdiyi mürəkkəb efirlərə lesitinlər deyilir. Qliserinin digər mürəkkəb efirləri kefalinlərdir. Kefalinlər (kephale-yunanca baş deməkdir) baş beynin toxumalarında olur. Kefalinlərin tərkibinə palmitin, stearin, olein turşuları və etanolamin daxil olur.
Mumlar
Mumlar əsasən ali doymuş və doymamış birəsaslı turşuların biratomlu spirtlər ilə (C16-C36) əmələ gətirdiyi mürəkkəb efirləridir. Mumların tərkibində sərbəst turşular, sərbəst spirtlər və karbohidrogenlərə rast. Öz tərkibinə və təbiətdə yayılmasına görə mumlar bitki və heyvani mənşəli olur. Bitkilərdə mumlar qoruyucu vasitə rolunu oynayır. Yarpaqlar, meyvələr mumlar ilə örtüldüyünə görə onlar xarici zərərverici-lərdən qorunur. Bitki mumlarına palma yarpağından alınan karnaib və kandelil mumunu misal göstərmək olar. Spermasit heyvani muma aiddir. Onu kaşalotun (dişli balina) beynindən alırlar. Spermasitin tərkibi əsasən palmitin turşusunun efirindən ibarətdir:C15H31COOC16H33. Arı mumunun tərkibini C24-C34 spirtlərinin palmitin və serotin turşuları ilə əmələ gətirdiyi efirlər təşkil edir:
- C15H31COOC31H63
- C25H51COOC31H63
Çin mumu isə serotin turşusunun seril efirindən ibarətdir:
- C25H51COOC26H53
Mumlar litoqrafiyada, qalvanoplastikada və müxtəlif kremlərin, məlhəmlərin, eləcə də pomada və sabunların hazırlanmasında istifadə edilir.
Steroidlər
Molekullarında tsiklopentanfenantren skeletinin tam hidrogenləşmiş məhsulunun mövcudluğu təbii birləşmələrin geniş yayılmış sinfi olan steroidlərin əsasını təşkil edir. Bu sinif birləşmələrə öd turşuları, cinsiyyət və böyrəküstü vəzilərinin hormonları, sterinlər, müxtəlif strofant növləri və digər maddələr daxildir.
Sterinlər
Tərkibində üç altıüzvlü və bir beşüzvlü halqadan ibarət olan dörd kondensləşmiş (A,B,C,D) tsikl saxlayan biratomlu spirtlərə sterinlər deyilir. Heyvanlar və bitkilər aləmində sterinlər geniş yayılmışdır. Sterinlər içərisində ən tez elmə məlum olanı xolesterindir. Xoleste-rin yunan sözü olub, mənaca xole öd, stereo isə bərk deməkdir. Onun brutto formulu C27H45OH şəklindədir. İnsan orqanizminin bütün üzvlərin də xolesterinə efir şəklində rast gəlinir. Xüsusilə, əsəb hüceyrələrinin və beynin tərkibində çoxlu miqdarda xolesterin vardır. Onun quruluş formulundan görünür ki, B halqasında bir ikiqat əlaqə, A halqasında isə hidroksil qrupu yerləşir:
Mənbə
A.M. Məhərrəmov, M.Ə.Allahverdiyev. Həyat fəaliyyətinin kimyəvi əsasları, Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı: "Bakı Universiteti" nəşriyyatı, 2009, 288 s.
- Prof. Dr. Halit Keskin; Qida Kimyası (I–II), İ.Ü. Yayınları, (İstanbul, 1987)
- H.D. Belitz, W. Grosch; Food Chemistry, Springer Verlag (Berlin, , Nyu York, Paris, London, Tokio, 1987)
- Richard A. Larson; Naturally Occuring Antioxidants, Boca Raton (Lewis Publishers, 1997)
- Fereidoon Shahidi; Natural Antioxidant: Chemistry, Health Effects and Applications, Champaigh, III (AOCS Press, 1997)
- Andreas M. Papas; Antioxidant STATUS, Diet, Nutrition and Health, Boca Raton (CRC Press, 1999)
- Özgür Mahmure; Türev Spektrofotometrik Yöntem ile Askorbik Asit Tayini, Yıldız T. Üniv. (İstanbul, 1992)
- Association of Official Analytical Chemists, sayfa:1076 (Fifteenth edition, 1990, , Virciniya 22201 ABŞ)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lipidler butun canlilarin terkibinde olan orqanik birlesmelerden biridir Lipidler iki yere ayrilir doymuslar ve doymamislar Doymamis yaglar otaq temperaturunda maye halda olan lipidler Doymus yaglar ise yene otaq temperaturunda qati halda olurlar Bioloji onemi olan lipidler ucun yag oksidleri neytral lipidler ve stereolipidler misal gosterile biler Lipidler insan ve heyvanlarin temel qidalari arasinda yer alir QurulusuBitki ve heyvan menseli yaglar ve yagabenzer maddeler lipidlere aiddir Lipid yunanca lipoz sozunden goturulub menasi piy demekdir Adeten lipidleri iki yere bolurler Sade lipidler Bura yaglar sabunlar ve mumlar aiddir Murekkeb lipidler Bu qrup maddelere ise fosfatidler serebrozidler ve fosfosfinqozidler aiddir Bezen lipidlere azad uzunzencirli yag tursularini sterinleri ve mumlari da aid edirler Yaglarin oksidleserek parcalanmasi heyat fealiyyeti ucun zeruri olan butun canli orqanizmlerde bas veren ve onlari enerji ile temin eden universal biokimyevi reaksiyadir Son zamanlar lipidlerin huceyre membranini funksiyalasdiran olduqca muhum rolu askar edilmisdir Huceyre membraninin terkibi zulal ve polisaxaridlerden basqa 20 75 e qeder polyar qeyri polyar ve neytral lipidlerden fosfolipidler sfinqolipidler xolesterin ve yag tursulari teskil olunmusdur Lipidler huceyre membraninda qalinligi 5 mm olan polyar bimolekulyar tebeqe emele getirir Yaglar ve yag tursulariTebii bitki menseli ve heyvani yaglara esasen qliserinin C10 C18 karbon atomu olan tursularla emele getirdiyi murekkeb efirleri qliseridler daxildir Yaglarin terkibinde esasen uc tursu palmitin stearin olein ve az miqdarda diger tursular olur Tebii yaglar normal zencirli cut sayda karbon atomlari olan tursulardan teskil olunmusdur Cox nadir hallarda bezi yaglarin terkibinde izovalerian ve bir sira halqavi tursular da olur Doymamis tursulardan tebii yaglarin terkibinde en cox yayilani olein tursusudur Bu tursu tursularin umumi kutlesinin 50 den coxunu teskil edir Bezi hallarda ise bu reqem 10 olur Diger iki linol ve linolen tursulari da yaglarda cox rast gelinen tursulardir Lakin onlarin miqdari olein tursusuna nisbeten azdir Linol ve linolen tursulari bitki yaglarinda hiss edilecek derecede rast gelinir Heyvan orqanizmlerinde ise bu yaglar evezedilmez yag hesab edilir Tebietde doymamis tursular sis formada movcuddur Doymus tursular icerisinde palmitin tursusunun yaglarda yayilmasi texminen olein tursusuna beraberdir Palmitin tursusu butun yaglarda genis yayilaraq yag tursularinin 15 50 ni teskil edir Stearin ve miristin C13H27COOH tursulari da yaglarda genis yayilmisdir Qoyun quyrugunda ehtiyat yag ve elece de kakao yaginda stearin tursusunun faizle miqdari 25 ve ya daha cox olur Yaglarin fiziki xasseleriYaglari hetta asagi tezyiqde vakuumda distille etdikde bele parcalanirlar Doymus karbon tursularinin emele getirdiyi yaglar berk haldadir ve mueyyen erime temperaturuna malikdir Doymamis tursulara uygun gelen yaglar ise maye haldadir meselen kokos ve baliq yagi Ekser qliseridler iki erime temperaturuna malikdir Meselen temiz tristearin yagi 71 C de eriyir Lakin tristearin yagini eritsek ve tez dondursaq 55 C de eriyir Sonradan yeniden dondursaq 71 C de eriyecek Mueyyen edilmisdir ki tristearin uc poliamorf kristallik formada eriyir b forma 71 5 C b forma 65 C ve a forma 54 5 C de Yaglar efirde polihalogenli toremelerde karbon 2 sulfidde benzolda toluolda ve benzinde hell olur Yaglar suda hell olmur Lakin su ile emulsiya emele getirirler Esasen bitki menseli yaglar maye heyvan menseli yaglar ise berk halda olurlar Lakin istisna olaraq baliq yagini ve hindqozu yagini misal cekmek olar Kimyevi xasseleriHidrolizYaglar tursularin ve qelevilerin istiraki ile hidrolize ve ya sabunlasmaya meruz qalir Yaglarin hidrolizi merhelelerle gedir Meselen tristearin evvelce distearine sonra monostearine ve axirda stearin tursusu ve qliserine hidroliz edir Hidrolizin aparilmasinda en semereli katalizator sulfotursular hesab olunur Yaglarin hidrolizinde genegercek bitkisinden alinan lipaza fermentinden de istifade olunur Lipidlerin hidroliziBirlesme reaksiyasi Maye yaglarin terkibinde doymamis tursular olduguna gore hidrogeni brom ve yodu ozune birlesdirir Maye fazada 160 200 C de 2 15 atmosfer tezyiqinde nikel katalizatorunun istiraki ile yaglar hidrogenlesir Hidrogenlesmeden alinan marqarini uzun zaman saxlamaq ucun tebii emulqatorlardan yumurta sarisi ve ya lesitinden istifade edilir Yaglarin qaxsimasi Yaglar havada qaldiqda qaxsiyir ve pis iy verir Eyni zamanda aci dadi olur Iki cur qaxsima movcuddur hidrolitik ve oksidlesme Hidrolitik qaxsinma fermentlerin ve ya mikroorqanizmlein tesiri ile bas verir ve serbest tursularin emele gelmesine sebeb olur Inek yagi qaxsimaya ugrayanda kicik zencirli yag tursulari emele gelir yagin dadi aci olur ve pis iy verir Oksidlesme qaxsimasinda yag molekulu kicik zencirli aldehidlere ve ketonlara cevrilir Yaglarin oksidlesmesi temperaturun isigin nemin artmasi ile suretlenir Bunun qarsisini almaqdan otru antioksidantlardan polifenollar ionol istifade edilir Yaglarin polimerlesmesi Yaglarin polimerlesmesi ve avtooksidlesmesi cox muhum reaksiyalardan biridir Bu noqteyi nezerden bitki yaglari quruyan yarimquruyan ve qurumayan yaglara bolunur Quruyan yaglar havada qaldiqda uzvi helledicilerde hellolmayan nazik ortuk emele getirir Onlarin bu xususiyyetlerinden laklarin ve boyalarin alinmasinda istifade edilir Quruyan yaglara ketan yagini yarimquruyanlara gunebaxan ve pambiq yagini qurumayanlara zeytun ve badam yagini misal gostermek olar Murekkeb lipidlermurekkeb efirler fosfatidixolin Bas ve onurga beyinin toxumalarinda zulal xolesterin ve fosfolipidler fosfatidler olur Fosfatidleri hidroliz etdikde qliserin ali karbon tursulari fosfat tursusu aminspirtler ve ya diger birlesmeler alinir Terkibinde qliserinin iki hidroksil qrupunun muxtelif tursularla stearin ve olein diger birinin ise fosfoxolin qrupu ile emele getirdiyi murekkeb efirlere lesitinler deyilir Qliserinin diger murekkeb efirleri kefalinlerdir Kefalinler kephale yunanca bas demekdir bas beynin toxumalarinda olur Kefalinlerin terkibine palmitin stearin olein tursulari ve etanolamin daxil olur MumlarSabunlasma prosesi Mumlar esasen ali doymus ve doymamis biresasli tursularin biratomlu spirtler ile C16 C36 emele getirdiyi murekkeb efirleridir Mumlarin terkibinde serbest tursular serbest spirtler ve karbohidrogenlere rast Oz terkibine ve tebietde yayilmasina gore mumlar bitki ve heyvani menseli olur Bitkilerde mumlar qoruyucu vasite rolunu oynayir Yarpaqlar meyveler mumlar ile ortulduyune gore onlar xarici zererverici lerden qorunur Bitki mumlarina palma yarpagindan alinan karnaib ve kandelil mumunu misal gostermek olar Spermasit heyvani muma aiddir Onu kasalotun disli balina beyninden alirlar Spermasitin terkibi esasen palmitin tursusunun efirinden ibaretdir C15H31COOC16H33 Ari mumunun terkibini C24 C34 spirtlerinin palmitin ve serotin tursulari ile emele getirdiyi efirler teskil edir C15H31COOC31H63 C25H51COOC31H63 Cin mumu ise serotin tursusunun seril efirinden ibaretdir C25H51COOC26H53 Mumlar litoqrafiyada qalvanoplastikada ve muxtelif kremlerin melhemlerin elece de pomada ve sabunlarin hazirlanmasinda istifade edilir Steroidlersteroidler Molekullarinda tsiklopentanfenantren skeletinin tam hidrogenlesmis mehsulunun movcudlugu tebii birlesmelerin genis yayilmis sinfi olan steroidlerin esasini teskil edir Bu sinif birlesmelere od tursulari cinsiyyet ve boyrekustu vezilerinin hormonlari sterinler muxtelif strofant novleri ve diger maddeler daxildir SterinlerTerkibinde uc altiuzvlu ve bir besuzvlu halqadan ibaret olan dord kondenslesmis A B C D tsikl saxlayan biratomlu spirtlere sterinler deyilir Heyvanlar ve bitkiler aleminde sterinler genis yayilmisdir Sterinler icerisinde en tez elme melum olani xolesterindir Xoleste rin yunan sozu olub menaca xole od stereo ise berk demekdir Onun brutto formulu C27H45OH seklindedir Insan orqanizminin butun uzvlerin de xolesterine efir seklinde rast gelinir Xususile eseb huceyrelerinin ve beynin terkibinde coxlu miqdarda xolesterin vardir Onun qurulus formulundan gorunur ki B halqasinda bir ikiqat elaqe A halqasinda ise hidroksil qrupu yerlesir xolesterinMenbeA M Meherremov M E Allahverdiyev Heyat fealiyyetinin kimyevi esaslari Ali mektebler ucun derslik Baki Baki Universiteti nesriyyati 2009 288 s Prof Dr Halit Keskin Qida Kimyasi I II I U Yayinlari Istanbul 1987 H D Belitz W Grosch Food Chemistry Springer Verlag Berlin Nyu York Paris London Tokio 1987 Richard A Larson Naturally Occuring Antioxidants Boca Raton Lewis Publishers 1997 Fereidoon Shahidi Natural Antioxidant Chemistry Health Effects and Applications Champaigh III AOCS Press 1997 Andreas M Papas Antioxidant STATUS Diet Nutrition and Health Boca Raton CRC Press 1999 Ozgur Mahmure Turev Spektrofotometrik Yontem ile Askorbik Asit Tayini Yildiz T Univ Istanbul 1992 Association of Official Analytical Chemists sayfa 1076 Fifteenth edition 1990 Virciniya 22201 ABS