Kollektivləşmə (rus. Коллективизация) — İosif Stalinin hakimiyyətə gəlişindən sonra Sovet İttifaqında 1928–1940-cı illər ərzində kənd təsərrüfatı sahəsində kollektivləşdirmə siyasəti həyata keçirilirdi. Kollektivləşdirmə ilk dəfə Birinci beşillik planın tərkib hissəsi kimi başladı. Bu siyasətin əsasında şəxsi torpaq mülkiyyətçiliyini, işçiliyini nominal olaraq kollektiv idarəetməyə, açıq və ya qapalı bir şəkildə dövlət nəzarətində fəaliyyət göstərən təsərrüfatlara — Kolxozlar and Sovxozlara — çevirmək idi. Sovet rəhbərliyi düşünürdü ki, şəxsi kəndli təsərrüfatlarının kollektiv idarəçiliklə əvəzlənməsi qısa bir müddət ərzində şəhər əhalisi üçün tədarük edilən ərzaq məhsullarının, emal sənayesi üçün xammalın artmasına yol açacaq. Həmçinin kolxozlarda işləyən şəxslərə dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş kvotalar vasitəsilə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının da artacağı gözlənilirdi. Bu layihəni hazırlayanlar onu kənd təsərrüfatı mallarında yaranmış, xüsusən 1927-ci ildən daha ağır bir şəkildə hiss edilən taxıl tədarükündəki problemlərin həlli olacağını gözləyirdilər. Bu problem Sovet İttifaqının ambisiyalı sənayeləşmə proqramına başlamasından sonra daha ağır bir şəkildə hiss edilməyə başlandı. Bu o demək idi ki, böyüyən şəhərli tələbini qarşılaya bilmək üçün daha çox kənd təsərrüfatı mallarına ehtiyac var idi.
1929-cu ilin oktyabrında kəndli ailələrinin təxminən 7.5 faizi kollektiv fermalarda cəmlənmişdi, 1930-cu ilin fevralında bu göstərici 52.7 faizə qədər yüksəldi. Bu proses həyata keçirilən zaman çox saylı aclıqlar meydana çıxdı, eyni zamanda kəndlilərin kollektivləşdirməyə güclü müqaviməti də yaşandı.
Zəmin
1861-ci ildə təhkimçiliyin ləğv edilməsindən sonra tədricən kəndlilər torpaqların yarısına olan nəzarətlərini qurmağı bacardılar və bütün torpaqların paylaşdırılmasını tələb etməyə başladılar.Stolipin tərəfindən həyata keçirilmiş kənd təsərrüfatı islahatı 1904–1914-cü illərdə həyata keçirilib böyük təsərrüfatların meydana çıxmasına yol açsa da, Birinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə bu proses də dayandırıldı. Fevral inqilabından sonra formalaşan Müvəqqəti Hökumət ağır müharibə şərtlərinə görə bu məsələdə o qədər də aktiv rol oynaya bilməsə də, imkan yarandığı təqdirdə torpaqların paylaşdırılmasını həyata keçirəcəyinə söz verirdi. Beləliklə, kəndlilər Müvəqqəti Hökumətə qarşı dönməyə başladılar və özlərini ənənəvi kəndli kommunaları ilə güclü bir forma alan torpaq komitələrində birləşdilər. Vladimir Lenin 16 aprel 1917-ci ildə Rusiyaya döndükdən sonra insanlara "Sülh, Torpaq və Çörək" sözü verdi. Bu şüardakı son iki tələb kəndlilərə müsadirə edilmiş torpaqların bölüşdürüləcəyi və hər bir işçiyə ədalətli pay veriləcəyi kimi qəbul edilirdi.
Müharibə kommunizmi dövründə Prodrazvyorstka siyasəti həyata keçirilirdi. Bu siyasət əsasında kəndlilərdən onlar üçün çox hesab edilən məhsul dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş qiymətə əlindən alınırdı. Rusiya Vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra iqtisadiyyat sahəsində Yeni İqtisadi Siyasətə (YİS) keçildi. Xüsusən də ərzaq vergisi olan "prodnalog" da dəyişiklik həyata keçirildi. Yeni siyasətin əsasında kəndlilərin işləmə həvəsini yenidən yüksəltmək və onları daha çox məhsul istehsal etməyə təşviq etmək idi.
Torpaqları vaxtaşırı yenidən bölüşdürən əvvəllər mövcud olan kommunalar texnikanın təkmilləşdirilməsinə çox az kömək etdi və Sovet hökumətinin nəzarətindən kənarda bir güc mənbəyi formalaşdırdı. YİS altında kənddə varlılarla kəndlilər arasındakı fərq böyüdü, bu fərq kiçik olaraq qalsa da, bolşeviklər özlərinin QULAQ yanaşmalarına başladılar. Bu yanaşmanın əsas hədəfində özünə bəs edəcək qədər torpağı, bir neçə işçi işlədib, bir neçə heyvan ala biləcək vəziyyətdə olan kəndlilər idi. QULAQ-a məruz qalan və qolçomaq adlandırılanlar izafi kənd təsərrüfatı məhsullarını gizlədib saxlamaqda ittiham edilirdilər. Bununla belə, bu qrupu aydın şəkildə müəyyən etmək çətin idi, çünki kəndlilərin yalnız 1%-i fəhlə işləyirdi (kapitalistin əsas marksist tərifinə əsasən) və ölkə əhalisinin 82%-i kəndli idi. Robert Conquestə görə, qolçomaq ifadəsi həmçinin onu işlədənə gərə də fərqlilik göstərməkdə idi, Stalinin ilk beşillik planı dövründə "qonşlarından daha çox bir neçə inəyə və ya 2 hektar torpağa sahib olan kəndlilər də qolçomaq olaraq yarlıqlanırdılar".
Kəndlilərin əksəriyyətinin kiçik payları şəhərlərdə ərzaq çatışmazlığı ilə nəticələndi. Taxıl, demək olar ki, müharibədən əvvəlki istehsal səviyyəsinə qayıtsa da, onu şəhər bazarları üçün istehsal edən böyük mülklər bölünmüşdü. Baha qiymətə istehsal olunan malları almaq üçün pul qazanmaqda maraqlı olmayan kəndlilər məhsullarını satmaqdansa, istehlak etməyi üstün tutdular. Nəticədə, şəhər sakinləri müharibədən əvvəl mövcud olan taxılın yalnız yarısını gördülər. İnqilabdan əvvəl kəndlilər 16 milyon təsərrüfata bölünmüş yalnız 2.100.000 km² əraziyə nəzarət edirdilər, Rusiyada yetişdirilən qidanın 50% -ni istehsal edirdilər və ümumi ərzaq istehsalının 60% -ni istehlak edirdilər. İnqilabdan sonra kəndlilər 25 milyon təsərrüfata bölünmüş 3.140.000 km² əraziyə nəzarət edirdilər, ərzağın 85% -ni istehsal edirdilər, lakin yetişdirdiklərinin 80% -ni istehlak edirdilər (yəni ümumi məhsulun 68% -ni yeyirdilər).
Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası kənd təsərrüfatı sahəsindəki özəl mülkiyyətlə bağlı heç də xoş münasibətli deyildi və ən yaxşı həll yolu kimi kollektivləşdirilməni düşünürdü. Lenin iddia edirdi ki, "kiçik istehsal elementar qüvvə ilə və böyük nisbətdə daim, hər gün, hər saat doğur kapitalizmi və burjuaziyanı meydana çıxarır". İdeoloji məqsədlərdən başqa, İosif Stalin sürətlə ağır sənayeləşmə proqramına başlamaq istəyirdi ki, bu da artan sənaye işçi qüvvəsini qidalandırmaq və maşın idxalını (taxıl ixrac etməklə) ödəmək üçün kənd təsərrüfatı sektorundan daha böyük izafi vəsaitlərin çıxarılmasını tələb edirdi. Sosial və ideoloji hədəflərə kəndlilərin xalqa sosial xidmətlər göstərən və dövlətin səlahiyyətlərini artıran kooperativ iqtisadi müəssisəyə səfərbər edilməsi yolu ilə xidmət ediləcəkdi. Kollektivləşdirmə təkcə sənayeləşdirməni maliyyələşdirmək yox, lakin bu, həm də bolşeviklərin qolçomaqları və ümumiyyətlə kəndliləri arxa plana keçirərək sistemli şəkildə məhv etmə yolu idi. Stalin kəndlilərə inanılmaz dərəcədə şübhə ilə yanaşır, onları sosializm üçün əsas təhlükə hesab edirdi. Stalinin kollektivləşdirmə prosesindən istifadəsi təkcə taxıl çatışmazlığını ortadan qaldırmaq üçün xidmət etmirdi. Bunda onun kəndlilərin kolxoz quruluşuna və dövlət tərəfindən verilən taxıl tədarükünə uyğun gəlmək istəyindən daha çox narahat olması da rol oynayırdı. O, buna kollektivləşdirmənin bir vasitəsi olaraq qolçamaqları sinif olaraq cəzalandırmanın yolu kimi dəyərləndirirdi.
1928-ci il böhranı
Daha çox taxıla olan bu tələb kənd yerlərində müqavimət göstərilən müsadirə/toplanma siyasətinin yenidən tətbiqi ilə nəticələndi. 1928-ci ildə Sovet İttifaqının qonşu bazarlardan aldığı taxılda 2 milyon ton qıtlıq yaranmışdı. Stalin taxılın istehsal edildiyini, lakin "qolçomaqlar" tərəfindən yığıldığını iddia edirdi. Stalin kəndlilərin tərəfində görünməyə çalışırdı, lakin bu kömək etmədi və kəndlilər bütövlükdə taxılın dövlət tərəfindən müsadirəsindən narazı idilər. Kəndlilər ədalətsiz zəbt edildiyini düşündükləri mallarının qorunması üçün əllərindən gələni edirdilər. Siyasi Büro qiyməti qaldırmaq əvəzinə, 2,5 milyon ton taxılın da ələ keçirilməsi üçün fövqəladə tədbir qəbul etdi.
Taxılın bu yollarla dövlət tərəfindən müsadirə edilməsi kəndliləri taxıl əkiminə həvəsdən saldı. Buna baxmayaraq, 1928-ci idə daha az taxıl istehsal edilmiş oldu və dövlət yenidən ələ keçirilmə barədə göstəriş verdi. Orta sinfə mənsub olan şəxslərdən daha çox müsadirə edildi. Bu malların "qolçomaqların" əlində qalmaması üçün həyata keçirilmişdi. Bunun yoxsul kəndlilərə təsiri onları şəhərlərə köçməyə məcbur etdi. Kəndlilər sürətlə genişlənən sənayedə iş axtarmaq üçün köçdülər. Bununla belə, kəndlilər öz vərdişlərini təsərrüfatlardan gətirdikləri üçün onların gəlişinə kifayət qədər mənfi təsir göstərdi. Onlar punktuallıqla mübarizə aparırdılar və kifayət qədər zəif iş etikası nümayiş etdirirdilər ki, bu da onların iş yerində fəaliyyət göstərmə qabiliyyətinə mane olurdu. 1929-cu ildə, xüsusən də taxıl tədarükü üçün Ural-Sibir Metodunun tətbiqindən sonra, bəzi şiddətli müqavimət hadisələri ilə taxıl müsadirəsinə qarşı müqavimət geniş vüsət aldı. Həmçinin, taxılı dövlətdən gizlətmək üçün kütləvi yığım (basdırılma adi üsul idi) və qanunsuz taxıl daşınması baş verdi.
Kəndlilərin taxıllarını verməkdən imtina etməsindən sonra Kommunist Partiyası Mərkəzi komitəsinin 1929-cu ilin noyabrındakı qərarına əsasən bütün ittifaq boyunca kollektivləşdirmə siyasətinə başlanıldı.
Xalq Kənd Təsərrüfatı Komissarlığı (Narkomzem) tərəfindən mülkiyyətin ümumi saxlanma dərəcəsinə görə fərqlənən bir neçə kollektiv təsərrüfat formaları təklif edildi:
- Birgə Torpa Əkimi Assosiasiyası (rusca:Товарищество по совместной обработке земли, qısa şəkildə: ТОЗ/TOZ)/ Bu layihədə yalnız torpaqların ümumi istifadə saxlanılması təklif edilirdi.
- Kənd Təsərrüfatı Arteli. 1930-cu ilin martında Sovnarkom tərəfindən qəbul edilmiş Kənd Təsərrüfatı Artelinin Nümunəvi Əsasnaməsi ilə əvvəlcə geniş anlamda nəzərdə tutulsa da, sonra kolxozların təşkilati əsasına çevrilmək üçün qəti bir üslubda rəsmiləşdirildi.
- Resursların ümumi istifadəsi ən yüksək səviyyədə olan kənd təsərrüfatı kommunası.
Həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə müxtəlif kooperativlər də qurulurdu.
1929-cu ilin noyabrında Mərkəzi Komitə kolxoz və sovxoz şəklində sürətləndirilmiş kollektivləşmənin həyata keçirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Bu, kəndlilərə öz artıqlıqlarını açıq bazarda satmağa imkan verən Yeni İqtisadi Siyasətin (NEP) sonu oldu. Kolxozlara tabe olmaq və üzv olmaq istəyən kəndlilər daha keyfiyyətli torpaq və vergi güzəştləri ilə mükafatlandırılırdı, kolxozlara qoşulmaq istəməyən kəndlilər isə aşağı keyfiyyətli torpaq və vergilərin artırılması ilə cəzalandırılırdılar. Kəndlilərə qoyulan vergilər, ilk növbədə, Stalinin prioritet etdiyi sənaye blitsini maliyyələşdirmək üçün idi. Əgər sosial məcburirediciliyin bu kiçik formaları səmərəsiz olsa, mərkəzi hökumət dövlət məcburiyyətinin daha sərt formalarına əl atacaqdı. Stalin çoxlu qulaqları kənd təsərrüfatında əmək düşərgələrində işləmək üçün uzaq yerlərə kolxozlara göndərmişdi. Buna cavab olaraq bir çox kəndlilər müqavimət göstərməyə başladılar, tez-tez şəhərlərdən göndərilən fəallara qarşı silahlanmağa başladılar. Etiraz forması olaraq, bir çox kəndlilər heyvanlarını kolxozlara verməkdənsə, yemək üçün kəsməyə üstünlük verdilər, bu da mal-qaranın sayının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb oldu.
İnqilabdan sonra kollektivləşmə təşviq edilmişdi, lakin 1928-ci ildə əkin sahələrinin yalnız 1%-i kollektivləşdirildi və kollektivləşməni təşviq etmək və məcbur etmək səylərinə baxmayaraq, kifayət qədər optimist olan birinci beşillik plan təsərrüfatların yalnız 15 faizinin kollektiv şəkildə idarə olunmasını proqnozlaşdırmışdı.
Mütləq cəhd, 1929–1930-cu illərin qışı
1929-cu ilin payızı və 1930-cu ilin qışında vəziyyət sürətlə dəyişdi. 1930-cu ilin sentyabr və dekabr ayları arasında kollektivləşdirmə 7,4%-dən 15%-ə yüksəldi, lakin 1930-cu ilin ilk iki ayında 11 milyon ailə kollektivləşdirilmiş təsərrüfatlara qoşuldu və demək olar ki, 'bir gecədə" ümumi sayı təxminən 60%-ə çatdı.
Kollektivləşdirməyə yardım edə bilmək üçün partiya 25 min "sinfi şüurlu" sənaye işçisini kənd yerlərinə göndərmək barədə qərar qəbul etdi. Bu proses 1929-cu ildən 1933-cü ilə qədər davam etdi və sənaye işçiləri "iyirmi beş minçilər" (rusca:Двадцатипятитысячники) adlandırıldı. Sovet məmurları ümid edirdilər ki, iyirmi beş min nəfəri kəndlərə göndərməklə, taxıl istehsalını daha sürətlə həyata keçirə biləcəklər. Onların ümidləri 1931-ci ilə qədər Şimali Qafqazın və Volqa bölgəsinin əsas ərazilərinin, sonra isə 1932-ci ilə qədər digər bölgələrin kollektivləşdiriləcəyinə idi. Zərbəçi (rusca:Ударник) briqadaları könülsüz kəndliləri kolxozlara qoşulmağa məcbur etmək, qolçomaq və onların "agentləri" elan edilənləri uzaqlaşdırmaq üçün istifadə olunurdu.
Kollektivləşdirmənin məqsədi sovet kənd təsərrüfatını modernləşdirmək, torpaq parçalarını ən müasir texnika və metodlardan istifadə edilən böyük təsərrüfat sahələrində birləşdirmək idi. Tez-tez iddia edilirdi ki, amerikan Fordson traktoru kollektivləşdirmənin lehinə ən yaxşı təbliğat vasitəsi idi. 1929-cu ildə kollektivləşdirmə planını qəbul edən Kommunist Partiyası sənaye mallarında 330 faizlik, kənd təsərrüfatı istehsalında isə 50 faizlik artıma nail olacağını öngörürdü.
Torpaq, alət, heyvanlar kimi istehsal vasitələri tamamilə "sosiallaşdırılmış" və ya fərdi kənd təsərrüfatlarının əlindən alınmışdı. Hətta fərdi şəkildə ev həyətlərində bağ saxlamağa belə icazə verilmirdi.
Kənd təsərrüfatı işləri kütləvi şəkildə nəzərdə tutulurdu. Kəndlilərin kiçik miqyaslı işlərindən fərqli olaraq, tarlalarda nəhəng mexanikləşdirilmiş istehsal üsulları həyata keçirilməli idi. Kəndlilər ənənəvi olaraq öz torpaqlarını kənd icmasının əkin sahələrinə səpələnmiş çoxlu sayda zolaqlar şəklində saxlayırdılar. 1930-cu ilin 7 yanvar tarixində qəbul edilən qərarla kəndlilərin torpaq sahələrini ayıran bütün çəpərlər ləğv edildi və bir ərazi kimi birləşdirildi. Sahələrin yenidən təşkil edilməsi üçün irəli sürülən yeganə qərar əkinlərin yaz əkin vaxtına qədər yoluna qoyulması və əkim posesinin həyata keçirilməsi idi. Yeni kolxozlar əvvəlcə əvvəlki kənd icmaları ilə əlaqəsi olmayan nəhəng təşkilatlar kimi nəzərdə tutulurdu. Onlarla, hətta yüzlərlə, minlərlə hektarlıq kolxozlar sonradan giqantomaniya kimi tanınan sxemlərdə nəzərdə tutulmuşdu. Plana görə, bütün torpaq sahələri 5–10 min hektarlıq hissələrə, onlarda öz növbələrində uçastkilərə parçalanmalı idi və bunlar həyata keçirilərkən mövcud kənd sərhədləri nəzərə alınmamalı idi. Bununla tamamilə depersonaliziyasiya edilmiş torpaq sahələrinin əldə edilməsinə çalışılırdı. Bununla paralel olaraq kəndlilərin müasir şəraiti olan mərkəzləşdirilmiş "aqroşəhərlərə" köçürülməsi planları da var idi.
"Uğurdan başgicəllənmə"
Kollektivləşdirmə insanlara baha başa gəldi. 2 mart 1930-cu ildə Pravdada Stalinin "Uğurdan başgicəllənmə" (rusca:Головокружение от успехов) adlı məqaləsi yayımlandı. O, məqalədə prosesi müvəqqəti olaraq dayandırmağa çağırış edirdi:
Bu faktdır ki, bu ilin 20 fevral tarixindən etibarən bütün SSRİ boyunca mövcud olan kəndli təsərrüfatlarının 50 faizi kollektivləşdirilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, 20 fevral 1930-cu ildən bəri bizlər kollektivləşdirmə barədə beşillik planı 100 faizlik göstərici artıqla yerinə yetirmişik…Bizim yoldaşlardan bəziləri uuğrdan başgicəllənməsi olmuş və bu an üçün ağıl aydınlığını və görmə itiliyini itirmişdirlər.
Məqalənin nəşr edilməsindən sonra kollektivləşdirmə üçün edilən təzyiq müvəqqəti olaraq zəiflədildi və kəndlilər kollektiv təsərrüfatları tərk etməyə başladılar. Martin Kitchenə görə, kollektiv təsərrüfatların sayı 1930-cu ildə 50 faiz azaldı. Lakin qısa müddət sonra kollektivləşdirmə prosesi yenidən sürətləndirildi və 1936-cı ildə Sovet kənd təsərrüfatının təxminən 90 faizi kollektivləşdirilmişdi.
Kəndlilərin müqaviməti
Stalinin kənd təsərrüfatı sahəsində kollektivləşdirməni həyata keçirmə cəhdləri onun hakimiyyəti dövründə meydana çıxan bütün ölüm statistikalarında mühüm rol oynadı. Xüsusən, təkcə Ukraynada meydana gələn aclıq nəticəsində 3–5 milyon insan həyatını itirmişdi. Bəzi kəndlilər kollektivləşdirməni dünyanın sonu kimi dəyərləndirirdilər. Kollektiv təsərrüfatlara könüllü şəkildə qatılma demək olar ki, müşahidə edilməməişdir. Kollektivləşdirmə təşəbbüsü başa düşülən şəkildə təcrübəli fermerlər tərəfindən az dəstəklənirdi.
Həddindən artıq sadələşdirilmiş məqsəd taxılın bazardan çıxarılması və sovxoz təsərrüfatları vasitəsilə ümumi məhsul və ərzaq tədarükünü artırmaq, əlavə vəsait gələcək sənayeləşməni maliyyələşdirmək idi.Qolçomaqlar bu kolxozlara yer açmaq üçün torpaqlarından imtina etməyə məcbur edilirdilər və ya öldürülmək, sürgün edilmək və ya əmək düşərgələrinə göndərilmək riski ilə üzləşirlər. Şəhər yerlərindən olan təcrübəsiz kəndlilər daha sonra artıq işçi qüvvəsi, səmərəsiz və idxaldan asılı hesab edilən kənd təsərrüfatı sektorunun çatışmayan işçi qüvvəsini əvəz edəcəkdi. Stalinin tamamilə səmərəsiz sistemi altında kənd təsərrüfatı məhsuldarlığı artmaq əvəzinə azaldı. Bu vəziyyət yəni sovet təsərrüfatçılarının ABŞ-dakı fermerlərin istehsalının ortalama 10 faizini istehsal edə bildikləri 1980-ci illərə qədər davam etdi. Daha da pisi odur ki, Sovet İttifaqının Sənaye sektorundakı zəif siyasət ucbatından kəndlilərə vəd edilən traktorlar istehsal oluna bilmədi.
Kəndlilər bu prosesə qarşı çıxmaq üçün ilk başlarda sülhpərvər yolları seçib mərkəzə məktublar ünvanlamaq və ya ictimai yerlərdə danışmaqla kifayətləndilər, lakin bu heç bir dəyişiklik gətirmədi. Qolçomaqlar iddia edirdilər ki, aclıq qaçınılmazdır, lakin onlar yenə də qolçomaqların özlərinə bir şey olub-olmamasından asılı olmayaraq, kvotaları ödəmək üçün onlardan yeməli olan hər şeyi ələ keçirməyə başladılar. Stalin saxta bir şəkildə aclığın olmasını belə inkar edir və jurnalistlərə kollektiv təsərrüfatları ziyarət etməyi qadağan edirdi. Kasad məhsuldarlığı ört-bastır etmək üçün sovet hökuməti meydana çıxmış aclıqda qolçomaqları ittiham etmək üçün böyük təbliğat kompaniyasına başladı. Təbliğatda deyilirdi ki, onlar məhsulu yalnız qiymətlər yüksək olanda satmaq üçün gizlədərək süni ərzaq qıtlığı yaradırlar. Təbliğat həmçinin qulaqların yerli hakimiyyət orqanları qolçomaqların yanğın çıxarma, kolxozlardakı və ya yerli hakimiyyət orqanlarındakı şəxsləri öldürmə, təhqir etmə kimi şeylərə yol verdiklərini iddia edirdilər.
Kollektivləşmə "ikinci təhkimçilik" kimi
Kəndlərdə kollektivləşmənin iğtişaş, aclıq, qıtlıq, əkin və mal-qaranın məhv olmasına yol açacağı barədə kənd sakinlərinə xəbərdarlıq edən şayiələr yayılırdı. Sovet qəzetlərinin oxunuşları və yenidən şərhləri nəticəsində kollektivləşməikinci təhkimçilik kimi etiketlənirdi. Kəndlilər köhnə təhkimli kəndlilərin sahiblərinin və ya torpaq sahiblərinin geri gələcəyini və kollektiv təsərrüfatlara qatılan kəndlilərin də aclıqdan öləcəyindən qorxurdular. Kəndlilərin kollektivləşmənin ikinci təhkimçilik olduğuna inanmalarının daha çox səbəbi kolxoza daxil olmanın məcburi olması idi. Fermerlərin icazəsiz kollektivi tərk etmək hüququ yox idi. Dövlət satınalmalarının səviyyəsi və məhsulun qiymətləri də təhkimçilik bənzətməsini tətbiq edirdi. Hökumət məhsulların əksəriyyətini götürəcək və çox aşağı qiymətlər ödəyəcəkdi. 1860-cı illərdə təhkimçilərə heç nə ödənilmirdi, lakin yenə də kollektivləşmə kəndlilərə təhkimçilik hüququnu xatırladırdı. Onlar üçün bu "ikinci təhkimçilik" kommunistlərin inqilaba xəyanətinin koduna çevrildi. Kəndlilər üçün inqilab kəndlilərə daha çox azadlıq və torpaq verməkdən ibarət idi, lakin bunun əvəzinə onlar dövlətin siyasətinə uyğun olaraq mərkəzdən idarə olunan "kolxoz"a sahib olduqları hər hansı torpaq və ya mal-qaranı öz əlləri ilə verməli oldular.
Müqavimətdə qadınların rolu
Qadınlar kollektivləşdirməyə qarşı şayiələri əsas yayan, onu ailə daxilinə və gündəlik həyata daşıyan əsas vasitələr idi. Kollektivləşmənin uşaqların ictimailəşməsi, qadınların saçlarının ixracı, ümumi arvad paylaşması və bədnam ümumi ər-arvad münasibətləri ilə nəticələnəcəyi qorxusu bir çox qadına təsir etdi və onların üsyanına səbəb oldu. Məsələn, Krımda bir kolxozun kommuna olacağı və uşaqların ictimailəşdiriləcəyi elan ediləndə, qadınlar tezliklə ictimailəşəcək mal-qaralarını kəsdilər. Kəndli qadınlar düşünürdülər ki, kommunistlər qısa saçın qadına daha şəhərli ə sənaye işçisi görünüşü verdiyini düşünürlər və bu onlara təhqiredici gəlirdi. Şimali Qafqazın bir kəndində yerli fəallar faktiki olaraq bütün yorğan-döşəkləri müsadirə etdikdən sonra kəndlilər arasında daha çox qorxu dağıldı. Ümumi yorğan o demək idi ki, bütün kişilər və qadınlar yeddi yüz metr uzunluğunda yorğan altında yeddi yüz metr uzunluğunda çarpayıda yatacaqlar. Tarixçilər iddia edirlər ki, qadınlar bu şayiələrdən əslində onlara inanmadan yararlanıblar ki, onlar "məntiqsiz, siyasi olmayan etiraz adı altında" kolxoza hücum edə bilsinlər. Qadınlar kəndli kişilərə nisbətən qisas almaq üçün daha az həssas idilər və buna görə də daha çox şeydən qurtula bildilər.
Kəndli qadınları məmurların onların etirazlarını qəbul etmələri səbəbindən nadir hallarda öz hərəkətlərinə görə cavabdeh olurdular. Onlar bir nümunədə "kulak kimi sürgün edilməli olan kəndlilərin daxmalarının girişlərini fiziki olaraq bağlamış, müsadirə edilmiş toxumları və mal-qaranı zorla geri almış və məmurlara qarşı hücumlara rəhbərlik etmişdilər". Rəsmilər iğtişaşların öz axarı ilə getməsi üçün qaçıb gizləndilər. Qadınlar məhkəmə qarşısına çıxanda kişilərlə müqayisədə onlara daha az ağır cəzalar verilirdi, çünki məmurlar üçün qadınlar savadsız və kəndlilərin ən geridə qalmış hissəsi kimi görünürdülər. Bunun konkret nümunələrindən biri Rusiyanın Belovka kəndində etirazçıların yerli sovet deputatlarını döydüyü və evlərini yandırdığı iğtişaşdır. Əsas günahkarlar kimi yalnız kişilər məsuliyyət daşıyırdılar. Qadınlara cəzalar cəza olaraq deyil, xəbərdarlıq olaraq verilirdi. Qadınlar bu cür qəbul olunduqlarına görə kollektivləşməyə qarşı müqavimətdə mühüm rol oynaya bildilər.
Dini təqib
Kollektivləşdirmə təkcə əkinçilərdən torpaqların alınmasını deyil, həm də kilsələrin bağlanmasını, ikonaların yandırılmasını və din adamların həbsini nəzərdə tuturdu. Kilsəni çar rejimi ilə əlaqələndirən Sovet dövləti özgəninkiləşdirmə və repressiyalar yolu ilə kilsəni sarsıtmaqda davam edirdi. Onlar kilsəyə dövlətin maliyyə dəstəyini kəsdilər və kilsə məktəblərini dünyəviləşdirdilər. Kəndlilər kommunistləri ateistlərlə əlaqələndirməyə başladılar, çünki kilsəyə edilən hücum çox dağıdıcı idi. Kommunistlərin dinə və kilsəyə hücumu bir çox kəndliləri qəzəbləndirdi və onlara üsyan etmək üçün daha çox səbəb verdi. 1929-cu ildə kilsələrin bağlanmasından sonra iğtişaşlar baş verdi.
Sovet hakimiyyətinin əlaqələndirməsi rejimə olan dəstəyin azalmasına yol açdı. Dinə qarşı olan təqiblər təkcə danışıq vasitəsiylə deyil, eyni zamanda elanlar, broşürlər vasitəsiylə də yayılmaqda idi. Kahinlər təbliğ edirdilər ki, Dəccal kəndlilərə "Şeytan nişanı" qoymaq üçün gəlib və Sovet dövləti kəndlilərə daha yaxşı həyat vəd edir, amma əslində onları Cəhənnəmə göndərir. Bundan sonra kəndlilər qorxmağa başladılar ki, əgər onlar kollektiv təsərrüfatlara qatılsalar Antixristin nişanəsi onlara da qoyulacaqdır. Onlar özlərini Allah və ya kollektiv təsərrüfat arasında seçim etmək məcburiyyətində hiss edirdilər. Qurtuluş və lənət arasında seçim edən kəndlilərin dövlətin siyasətinə müqavimət göstərməkdən başqa çarəsi yox idi. Sovet dövlətinin Dəccal kimi olması ilə bağlı bu söz-söhbətlər kəndlilərin hökumətə boyun əymələrinə əngəl olurdu. Dinə və kilsəyə edilən hücumlar ən çox qadınlara təsir etdi, çünki onlar kəndlərdə dinin əsas tərəfdarları idilər.
Aleksandr Dovjenkonun "Torpaq" (rusca:Земля) filmində də kəndlilərin kollektivləşdirməyə onun kilsəyə hücum etməsinə görə şübhə ilə yanaşması əks etdirilmişdir. Soyqırım termininin yaradıcısı olan Rafael Lemkin Qolodomor aclığı ilə əlaqəli olaraq baxıldığında Pravoslav kilsəsinə qarşı tədbiq edilən təzyiqi ukraynalılara yönəlmiş soyqırımın bir parçası olaraq dəyərləndirilməsinin daha doğru olacağını iddia etmişdir.
Azərbaycanda kollektivləşdirmə
Yeni İqtisadi Siyasət dövründə Azərbaycan kəndində vəziyyət
1925-ci ilədək 70 min yoxsul kəndli təsərrüfatı ortabab təsərrüfata çevrilmişdi. Varlı (qolçomaq) təsərrüfatları kəndlərdəki təsərrüfatların 3 faizini təşkil edirdi. 1928-ci ildə artıq Azərbaycan SSR-də kəndli təsərrüfatların 6,8 faizi varlı, 51,4 faizi ortabab təsərrüfatlar idi. 1920–1928-ci illərdə respublikada 54 min yeni kəndli təsərrüfatı yaranmışdı. Onların sayı 354 minə çatmışdı. Bu təsərrüfatlarda 58 min və ya 1920-ci ildəkindən 28 min ədəd çox dəmir kotan vardı. Tarlalarda 1925-ci ildə 200, 1928-ci ildə artıq 500 traktor işləyirdi. Yoxsul kəndlilərin bir hissəsi kooperativlərdə birləşirdilər. Maşından istifadə, torpağı birgə becərmə sahəsində yoldaşlıqlar təşkil olunmuşdu. 1926-cı ilin martında pambıqçılıq təsərrüfatlarını idarə edən "Pambıq birliyi" yaradılmışdı. Sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri arasında əlaqə yaranması üçün xüsusi kontakt sistemi mövcud idi. Bundan başqa, istehlak kooperasiyası da sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında möhkəm iqtisadi əlaqəni təmin edirdi.
1928-ci ildə respublikada mövcud olan 354 min kəndli təsərrüfatının 113,3 mini kooperativlərdə birləşmişdi. 24 min varlı (qolçomaq), 182 min ortabab, 148 min yoxsul təsərrüfatı vardı. Belə çoxukladlı təsərrüfatçılıq istehsalın artmasına kömək edirdi. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının həcmi artıq 1913-cü il səviyyəsini ötüb keçmişdi.
Kollektivləşdirmə
Kommunist Partiyasının XV konqresində qəbul edilmiş qərar əsasında Azərbaycanda da kollektivləşdirmə prosesinə başlanıldı. Mərkəzdə 1929-cu ilin martında növbəti 5 il ərzində bütün kənd təsərrüfatlarının 20 faizinin kolxozlarda birləşdirilməsinə qərar verilmişdi, pambıqçılıq rayonlarında isə 50 faizədək kollektivləşdirilməli, kolxozların sayı 2150-yə çatdırılmalı idi. lakin Azərbaycan rəhbərliyi 1929-cu ilin yayında kütləvi kollektivləşdirmə siyasətini elan etdi. Görülən inzibati tədbirlər nəticəsində 16 min qolçomaq və orta gəlirlər kəndli öldürüldü. Yerlərdə könüllü birləşmə prinsipinə heç baxılmadı belə, zor tədbiqetmə adi şeyə çevrildi.Azərbaycanda ümumi kəndli təsərrüfatlarının 1929–1930-cu ildə 2,3 faizi qədərində 7583, 1930–1931-ci ildə 1,1 faiz qədərində 3802 qolçomaq təsərrüfatı olmuş, onların sayı 1931–1932-ci ildə 1715-ə, 1932–1933-cü ildə 280-ə, 1935-ci ildə isə 80-ə enmişdi. Qolçomaqların sayca 90–100 dəfə azalması 1929–1935-ci illərdə "qolçomaqları bir sinif kimi ləğv etməyin" "parlaq" nəticəsi idi.
Yerli şəraitdə kollektivləşdirmənin ən münasib forması yoldaşlıqlar (birliklər) idi. Burada torpaq və əmək ümümi olur, heyvanlar və istehsal vasitələri isə şəxsi istifadədə qalırdı. Kollektiv təsərrüfatların 52,3 faizini belə birliklər təşkil edirdi. 1928-ci ildə respublikada mövcud olan 354 min kəndli təsərrüfatının 113,3 mini kooperativlərdə birləşmişdi. 24 min varlı (qolçomaq), 182 min ortabab, 148 min yoxsul təsərrüfatı vardı.
İzlənilən bir digər yol koorperativləşdirmə idi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatını kooperativləşdirmənin dinamikası illər üzrə aşağıdakı kimi nəzərdə tutulurdu: 1926-cı il −67409–20,2 faiz; 1927-ci il — 90273–26,9 faiz; 1928-ci il — 159178–46,9 faiz və 1929-cu il — 231199–68,2 faiz.Azərbaycanda, demək olar ki, 1928-ci ilin ortalarına qədər kollektiv təsərrüfatların qurulması prosesi, ayrı-ayrı hallardan başqa, nisbətən mülayim, "kəskin sinfi mübarizəsiz keçir və öz müsbət nəticələrini verirdi. Həmin ildə kəndli təsərrüfatının 40 faizi, 1929-cu ildə isə 47 faizi vergidən azad edilirdi. Vergidən azad olunmuş yoxsul, zəif kəndli təsərrüfatları hesabına məhsul istehsalı çoxalırdı. Kolxozlara maliyyə ayrılmasına, maşın, avadanlıq və s. alınmasına getdikcə qayğı da artırdı. Belə ki, dövrün hesablamalarına görə, Azərbaycanda kolxozlaşma faizi başqa Zaqafqaziya respublikalarından yüksək idi. Bu ildən sonra isə kollektivləşdirmə üçün sərt siyasətə başlanıldı.
1930-cu ildə Sovet İttifaqında gedən kollektivləşdirmənin yavaşladılması siyasəti Azərbaycanda da tədbiq edildi. Stalinin məqaləsinin Pravdada yayımlanmasından snra 1930-cu ilin 20 fevral kolxoz hərəkatında partiya xəttinin əyilməsi hallarına qarşı mübarizə haqqında 1930-cu il 14 mart qərarlarında bu işdə yol verilmiş tələsiklik, kobud metodlar pisləndi. Qəbul edilmiş qərara əsasən Azərbaycanın da daxil olduğu iqtisadi baxımdan zəif bölgələrdə kollektivləşdirilməyə keçid üçün xüsusi prosesin həyata keçiriılməsi nəzərdə tutuldu. ÜİK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin 1929-cu il 23 noyabr tarixli plenumunun kollektivləşmənin sürətləndirilməsi qərarı ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan K(b)P MK 1929-cu il 10 dekabrda respublikada kolxoz və sovxoz quruculuğu planında dəyişiklik etmək barədə qərar qəbul etdi. Kollektivləşmə prosesində "sürət uğrunda" keçirilən başabəla yanaşma başlandı. Bu zaman sosial-iqtisadi, milli təsərrüfat formaları, həmçinin bəzi rayonlarda əhalinin yarımköçri həyat tərzi, mədəniyyətin aşağı səviyyəsi, məişət və dini mövhumatın güclü üsulu kimi mühüm amillər belə nəzərə alınmırdı. İnandırmaqla və təmkinlə təşkilati iş aparmaq əvəzinə, kəndli kütlələrinə inzibatçılıq, kobud təzyiq, hədə, hətta fiziki zorakılıq tətbiq edilirdi. Bunun nəticəsində kolxozların sayı "sürətlə" artırdı. Yalnız 1930-cu ilin yanvar ayında Azərbaycanda 591 yeni kolxoz yaradılmış, onlara 436 kəndli təsərrüfatı daxil edilmişdi ki, bu da əvvəlki illərdəkinə nisbətən 2,5 dəfə artıq idi. Həmin ilin mart ayının axırında respublikadakı kolxozlarda artıq 102 min kəndli təsərrüfatı birləşdirilmiş pambıq əkən bir çox kəndlərdə isə artıq elliklə kollektivləşdirməyə başlanmışdı. Lakin xüsusi yerli Şəraitlə əlaqədar olaraq, Azərbaycan SSR-də 1929–1930-cu illərdə fərdi təsərrüfatların kollektivləşməsi çox ləng gedirdi. Çünki kolxozlara əsasən yoxsul kəndlilər daxil olur, ortabablar isə hələ tərəddüd edirdilər.
Kütləvi kolxozlaşmaya başlanan tarix olan 1930-cu ilin payızından sonra həmin ilin oktyabrın 1-dək kəndli təsərrüfatlarının 15.7 faizi, pambıqçılıq rayonlarında isə 20.2 faizi kolxozlaşdırılmışdı. 1932-ci ilin 1 yanvar tarixinə kimi yoxsul və ortabab kəndli torpaqlarının 46.3 faizi, pambıqçılıq rayonilarında isə 61.8 faizi kollektivləşdirilmişdi. Bununla da, pambıq əkinlərinin 64.3, taxıl əkinlərinin isə 41 faizi artıq kolxozların payışa düşürdü. 1932-ci ildə respublikanın bütün kəndli təsərrüfatlarının 50,6 faizi kolxozlarda birləşdirilmişdi. 1933-cü ilin əvvəlinə bir çox pambıqçılıq rayonları, o cümlədən Bərdə, Qasım İsmayilov (indiki Goranboy), Samux kollektivləş məni başa çatdırmaq ərəfəsində idilər. Kolxozların əkin sahəsi 1928-ci ildə 8,2 min hektar olduğu halda, 1932-ci ildə 664,2 min hektara çatmışdı. 1932-ci ildə respublikada 70 min hektardan artıq əkin sahəsi olan 88 sovxoz var idi. Kənd təsərrüfatının texniki cəhətdən təchizində irəliləyişlər əldə edildi. Birinci beşilliyin sonuna yaxm kənd təsərrüfatında 1153 traktora malik 29 MTS fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 25-i yalnız pambıqçılıq rayonlarında 2135 kolxoza xidmət edirdi.
Azərbaycanın daxilində də kollektivləşmə rayon kommunist təşkilatları arasında bir növ yarışa çevrilmişdi. 1931-ci ildən sonra Azərbaycan bu yarışda Sovet İttifaqı üzrə birinci yerdə getməkdə idi. 1937-ci ildə isə Azərbaycan kolxoz sisteminə keçidini rəsmi şəkildə elan etdi. Belə ki, 1937-ci ildə kolxoz təsərrüfatları bütün təsərrüfatların 86.5 faizini, əkinə yararlı torpaqların isə 93.5 faizini təşkil etməkdə idi.
Kollektivləşmənin yuxarıdan inzibati yolla həyata keçirilməsi ümumiyyətlə respublikanın kənd təsərrüfatına sonra ciddi çətinliklər yaradan zərbə oldu. 1929–1933-cü illərdə ümumi mal-qaranın sayı, o cümlədən qoyunların sayı azalmağa başladı. 1928-ci ildəki 1354 min iribuynuzlu malqaranın sayı 1933-cü ildə 1160 minədək, 1930-cu ildəki 509 min inək və camışın sayı 1933-cü ildə 405 minədək, qoyunların sayı isə 2598 mindən 1348 minədək azaldı.
1937-ci ildə Azərbaycanda 3654 kolxoz 304 min 982 kəndli həyətini birləşdirmişdi ki, bu da bütün kəndli həyətlərinin 84,5 faizini təşkil edirdi. 1938-ci il yanvarın 1-i üçün isə kolxozların əkin sahələri ümumi əkin sahələrinin 93,2 faizini təşkil edirdi.
Kollektivləşdirmə 1940-cı ildə kəndli təsərrüfatlarının 99,0 faizini əhatə etmişdi. Kolxozçuların sayı 1940-cı ildə 1928-ci ildəki 8000 nəfərə21 qarşı 1719903 nəfər22 olmuşdu. Kənd əhalisinin əksəriyyəti kolxozçu, cəmi 131,7 min nəfər isə tək təsərrüfatçı idi23. Kənd əhalisinin xüsusi çəkisi də dəyişərək, respublika əhalisinin 72 faizindən 64 faizinə enmişdi24. Beləliklə, 1940-cı kənddəki təsərrüfatların 99 faizini birləşdirən 3429 kolxoz, habelə 50 sovxoz təşkil edilmişdi.
Azərbaycanda kollektivləşdirməyə qarşı müqavimət
Kollektivləşdirmə dövründə tacirlik sənəti məsxərəyə qoyulur və alverçilik həddinə aşağılanırdı. Kollektivləşdirmə və qolçomaqlara qarşı mübarizə illərində (1929–1932) minlərlə bacarıqlı və təcrübəli kəndli ya öldürülmüş, ya da Sibirə sürgün edilmişdi.
Gəncənin Nərimanov dairəsində, Şirvanın Ucar dairəsində, Şamxor dairəsinin Bitdili kəndində kütləvi çıxışlar olmuşdu. 1930-cu ilin yazında Naxçıvan MSSR-də, Nuxa-Zaqatala dairəsində sovet hakimiyyətinə qarşı qalxan qiyamlarda ortabablar da iştirak edirdilər. Onların iştirakçılarına divan tutuldu və qiyam yatırıldı.
Kollektivləşdirmədə baş verən əyintilər — kəndli təsərrüfatlarının zorla kolxozlara daxil edilməsi, qolçomaqlara qarşı qanunsuz cəza tədbirləri, bir çox hallarda isə ortababların, bəzən yoxsul təsərrüfatların belə "qolçomaq" kimi qələmə verilməsi 30-cu illər Azərbaycan kəndində iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyəti gərginləşdirdi, əhalinin narazılığını artırdı. Qolçomaqların kolxoz quruluşuna, sovet hakimiyyətinə qarşı mövqeyi və apardıqları mübarizə təbii idi. Lakin xüsusilə elliklə kollektivləşdirmə illərində "sosializmdə sinfi mübarizənin kəskinləşməsi" şüarı altında respublikanın kəndlərində ağır cinayətlər törədilirdi. İsmayıllı, Əli-Bayramlı, Şamaxı, Qonaqkənd, Ağdam, Nuxa-Zaqatala, Balakən və başqa rayonlarda baş verən faciəli hadisələr buna sübutdur. Yalnız İsmayıllı rayonunda 300 nəfər həbs edilmiş, 63 nəfər güllələnmişdi. 30-cu illərdə Qazaxıstana, Orta Asiyaya, Sibirə on minlərlə Azərbaycanlı ailəsi sürgün olunmuşdu.
Nəticələr
Kollektivləşdirməyə qarşı müqavimət və nəticələri
Hökumətin yüksək istehsal kvotası ilə əlaqədar olaraq, kəndlilər, bir qayda olaraq, kollektivləşmədən əvvəlki əmək müqabilində daha az əmək haqqı alır, bəziləri isə işləməkdən imtina edirdilər. Merle Fainsod hesab edirdi ki, 1952-ci ildə kolxoz qazancı Sovet kolxozlarında şəxsi torpaqlardan əldə edilən pul gəlirinin yalnız dörddə birini təşkil edirdi. Bir çox hallarda kollektivləşmənin bilavasitə nəticəsi məhsulun azalması və mal-qaranın sayının yarıya enməsi oldu. Kənd təsərrüfatı istehsalının sonrakı bərpasına İkinci Dünya Müharibəsi və 1946-cı ilin şiddətli quraqlığı zamanı Sovet İttifaqının məruz qaldığı itkilər də mane oldu. Bununla belə, mal-qaranın ən böyük itkisi donuzlardan başqa bütün heyvanlar üçün kollektivləşmə nəticəsində baş vermişdir. SSRİ-də inəklərin sayı 1928-ci ildəki 33,2 milyondan 1941-ci ildə 27,8 milyona, 1950-ci ildə isə 24,6 milyon başa düşmüşdür. Donuzların sayı 1928-ci ildəki 27,7 milyondan 1941-ci ildə 27,5 milyona, sonra isə 1950-ci ildə 22,2 milyon başa düşmüşdür. Qoyunların sayı 1928-ci ildəki 114,6 milyondan 1941-ci ildə 91,6 milyon başa, 1950-ci ildə 93,6 milyon başa düşmüşdür. Atların sayı 1928-ci ildəki 36,1 milyondan 1941-ci ildə 21,0 milyon başa düşmüş, yalnız 1950-ci ildə 12,7 milyon başa düşmüşdür. Sovet kənd təsərrüfatı heyvan ehtiyatları yalnız 1950-ci illərin sonlarından etibarən 1928-ci il səviyyəsinə yaxınlaşmağa başlamışdır.
Başlanğıcda edilən planlara baxmayaraq, 1932–1933-cü illərdəki quraqlığın da təsiri ilə kollektivləşdirmə gözləniləni qarşılamırdı. 1929–1932-ci illərdə yaşanan dəhşətli məhsul qıtlığı kənd yerlərində aclığa yol açdı. Stalin və kommunist Partiyası meydana çıxmış çətin vəziyyətə görə qolçomaqları ittiham edirdi və problemlərin səbəbi kimi onların kollektivləşdirməyə müqavimət təşkil etmələrini göstərirdi. İddia edilirdi ki, bir çox qolçomaq taxıl məhsullarını gizlətmiş, bununla da yüksək qiymətlərin ortaya çıxmasına yol açmışdır. Stalin problemin həllini onları sinif olaraq yox etməkdə görürdü. Stalin bunu həyata keçirmək üçün mülkünü əlindən alma, deportasiya etmə və edam etmə kimi metodlardan istifadə edəcəkdi. "Ural-Sibir metodu" termini Stalin tərəfindən irəli sürülüb, əhalinin qalan hissəsi onu "yeni üsul" adlandırıb. Cinayət məcəlləsinin 107-ci maddəsi dövlətin taxıl əldə etməsinin hüquqi vasitəsi idi.
Sovet hökuməti buna əhalinin ərzaq paylarını kəsməklə cavab verdi. Kollektivləşməyə güclü müqavimətin olduğu yerlərdə, xüsusən Ukraynada bu siyasət izlənildi. Taxıl kvotasını yerinə yetirə bilməyən kəndlilər kvotanın beş misli miqdarında cərimə edilirdilər. Əgər kəndli itaətsizliğini davam etdirsəydi, kəndlilərin əmlakı və texnikası dövlət tərəfindən müsadirə olunacaqdı. Əvvəlki tədbirlərin heç biri təsirli olmasaydı, meydan oxuyan kəndli sürgün ediləcək və ya deportasiya ediləcəkdi. Cinayət məcəlləsinin 61-ci maddəsi ilə bu praktika 1929-cu ildə hüquqi edildi. Bir çox kəndli ailələri məcburi şəkildə Sibir və Qazaxıstanda yaradılmış sürgün düşərgələrində məskunlaşdırıldılar və onlardan bəziləri yollarda öldülər. Ehtimal edilir ki, bir milyon qolçomaq ailəsi və ya 5 milyon insan belə əmək düşərgələrinə sürgün edilmişdilər.
7 avqust 1932-ci ildə "Sosialist mülkiyyətin qorunması barədə" dekret elan edildi. Bu qanuna görə kolxozun və ya korperativin əmlakından oğurluq etmənin cəzası ölüm idi, lakin yüngülləşdirici hallar olduqda bu cəza ən azı 10 il olmalı idi. Bəzilərinin sünbülçiçəyi qanunu ("Закон о колосках") adlandırdığı qanunla, biçindən sonra kollektiv tarlalarda əli ilə taxıl yığan və ya biçən kəndlilər (o cümlədən uşaqlar) dövlət taxıl istehsalına ziyan vurduqlarına görə həbs edilirdilər.
5.7 −8.7 milyon insanın aclıqdan öldüyü güman edilir. Güman edilir ki, Stalinin kollektivləşdirmə siyasətinin birbaşa və dolayı təsiri nəticəsində ümumilikdə 12 milyon insan həyatını itirmişdir. Belə bir məşhur hekayə var ki, 1945-ci ildə baş tutan Yalta Konfransında Uinston Çörçil Stalindən aclıq zamanı nə qədər insanın öldüyünü soruşmuş, Stalin çiyinlərini çəkərək cavablamış və əli ilə on barmağını göstərmişdir. Bu jest tarixçilər tərəfindən çox zaman birbaşa Stalinin özü tərəfindən kollektivləşdirmə nəticəsində ən azı 10 milyon insanın ölməsini etiraf etdiyinin sübutu kimi dəyərləndirilir.
Sibirdə
XIX əsrin ikinci yarısı boyunca Sibir Rusiya imperiyasının əsas kənd təsərüfatı bölgələrindən biri olmuşdu. Xüsusən, onun cənub bölgələri olan Altay Kai, Omsk, Novosibirsk, Kemerovo, Xakasiya, Buryatiya, İrkutsk oblastları yüksək məhsuldarlıqla seçilirdi. Stolipinin islahatları nəticəsində imperiyanın müxtəlif yerlərindən Sibirə köçməyə razı olan insanlara böyük torpaq sahələri verildi və bu da böyük torpaqlara sahib kəndli təbəqəsinin formalaşması ilə birlikdə, məhsuldarlığın da artmasına yol açdı. Yerli tacırlər müxtəlif taxıl məhsullarını həm Avropaya, həm də imperiyanın daxili bölgələrinə satırdılar."ОБЩЕЕ ДОВОЛЬСТВО ВИДНО ВСЮДУ...", ИЛИ ЗАТИШЬЕ ПЕРЕД БУРЕЙ". www.berdsk.ru. 29 Sentyabr 2002. 23 Aprel 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023. 1931-ci ilin mayında qəbul edilmiş gizli bir qərarla 40 qolçomağın torpaqlarının və mallarının müsadirə edilməsi, özlərinin isə Tomsk oblastının şimal hissəsində çox az məskunlaşdırılan yerlərə köçürülməsi əmr edilirdi. Onların köçürüləcəyi yer ümumi Sibirin qərbi olmaqla birlikdə, bu əmri yerinə yetirmək Qərbi Sibir Əyalət İcraiyyə Komitəsinə tapşırılmışdı. Özgəninkiləşdirilən əmlak bölünməz kollektiv mülkiyyət kimi kolxozlara verilməli və deportasiya olunanların kolxoz kapitalına bu məcburi töhfəsini əks etdirən kolxoz payları "Kasıb və torpaqsız kəndlilərin kollektivləşdirmə fondunda" saxlanılmalı idi. Kollektivləşdirməyə qarşı ən böyük üsyan Buryatiyada baş verdi və 1929-cu ildə Qırmızı Ordu bölmələri tərəfindən yatırıldı.
O vaxtdan bəri Lynne Viola kimi tarixçilər tərəfindən kəndlilərin bolşevik hökumətinə qarşı vətəndaş müharibəsi və kəndi müstəmləkələşdirmə cəhdi kimi qəbul edilmişdir.
Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanda
1928-ci ildə Sovet Qazaxıstanı varlı bəylərin mülklərini, xüsusən də mal-heyvan sürülərini müsadirə etməyə başladı. Bu hadisə Kiçik Oktyabr kimi xatırlanmaqdadır. Müsadirə kampaniyası qazaxlar tərəfindən digər qazaxlara qarşı aparılırdı və kimin bəy olduğunu, onlardan nə qədər müsadirə edəcəyini həmin qazaxlar özləri müəyyən edirdilər. Bunun səbəbi qazaxları Qazax cəmiyyətinin transformasiya edilməsində iştirakını təmin etmək idi. 10 mindən çox bəy onlara qarşı həyata keçirilən kompaniya nəticəsində deportasiya edildi. Ənənəvi olaraq köçəri həyat tərzinin hakim olduğu yerlərdə kollektivləşdirməyə qarşı böyük müqavimət yaşandı və baş vermiş hadisələr nəticəsində çox sayıda mal-heyvan öldürüldü. Bu hadisələr nəticəsində Qazaxıstanda olan iribuynuzlu heyvanların sayı 7 milyondan 1.6 milyona, qoyunların sayı 22 milyondan 1.7 milyona düşdü. Başqa yerə köçməyə məhdudiyyətlər qoyulsa da, bunların heç bir əhəmiyyəti olmadı. Yarım milyon qazax Mərkəzi Asiyanın digər yerlərinə, 1.5 milyonu isə Çinə köçdü. Yerdə qalanlardan təxminən 1 milyonu baş vermiş aclıqda həyatını itirdi. "Sovet asılısı" adlandırılan Monqolustanda da kollektivləşdirilməyə cəhd edildi, lakin 8 milyon mal-qaranın tələf olmasından sonra bundan imtina edildi.
Tarixçi Sarah Kameron iddia edir ki, Stalin qazaxları aclığa məhkum etmək istəmirdi, sadəcə o, bəzi ölümlərin rejimin siyasi və iqtisadi hədəflərinə çata bilməsi üçün qurban edilməsini labüd hesab edirdi. Kameron inanır ki, köçərilərə qarşı kompaniyanın aclıqla müşayət edilməsi BMT-in təsirifi ilə deyildikdə soyqırım deyil, o, Rafael Lemkinin ilkin soyqırım konsepsiyasına uyğun gəlir, o, mədəniyyətin məhvini fiziki məhv olmaq qədər soyqırım hesab edirdi. Tarixçi Stefan Vheatkroft sovet aclığı ilə əlaqəli olaraq bu düşüncəni tənqid edir, çünki ona görə, mərkəzi planlaşdırıcıların nominal olaraq ifadə edilən yüksək gözləntiləri onların öz hərəkətlərinin son nəticələrindən xəbərsiz olduqlarını və bunun nəticəsinin aclıq olacağını nümayiş etdirmək üçün kifayət idi. Nikkolo Piankiola Kamerondan daha da irəli gedərək iddia edir ki, Lemkinin düşüncəsində yola çıxıldığında təkcə qazaxlar yox, Sovet İttifaqındakı bütün köçərilər soyqırım siyasətinin qurbanıdırlar.Bölgenizin (ve yalnızca sizin bölgenizin değil) saygın tahıl yetiştiricileri bir 'İtalyan grevi' (sabotaj!) gerçekleştirdiler ve işçileri ve Kızıl Ordu'yu ekmeksiz bırakmaktan hiç çekinmediler.
Ukraynada
Tarixçilərin əksəriyyəti 1932–1933-cü illərdə, xüsusən də zəngin torpaqları (çernozem) ilə məşhur olan Ukraynada baş verən Böyük Aclığa kollektivləşmənin və kəndlilərin müqavimətinin səbəb olduğu pozulmaların əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verdiyi ilə razılaşırlar. Bu xüsusi dövr ukrayn dilində Qolodomor adlandırılmaqdadır. 1921–1923-cü illərdəki kimi aclıqlarda həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində beynəlxalq pul toplama kompaniyaları təşkil edilir, toplana məbləğlə ərzaq ehtiyacı hiss edənlərə yardım edilirdi. Lakin bu aclıq zamanı belə bir şeylər baş vermədi, çünki Stalin belə yardım aksiyalarını və bu barədə danışmağı qadağan etmişdi. Stalin həmçinin Ukrayna kommunistləri və ziyalılarını təmizləməyə başladı və bu, bölgəyə uzunmüddətli dağıdıcı təsir göstərdi. Ukraynanın bir çox kəndləri qida tədarükünün təxribatına görə hökumətin qərarı ilə qara siyahıya salındı və cəzalandırıldı. Bundan başqa, zərər çəkmiş ərazilərdən əhalinin miqrasiyası məhdudlaşdırıldı.. Mükafatlı yazıçı Mixail Şoloxovla söhbətində Stalin aclıq yerli partiya işçilərinin həddi aşması və təxribat nəticəsində baş verdiyini bildirmişdir:
Partiya-sovet işimizdəki yaraları üzə çıxaran, düşməni cilovlamaq istəyən zəhmətkeşlərimizin bəzən istəmədən dostlarını vurub sadizmə getdiyini göstərən məktublara görə sizə təşəkkür etdim. … Bölgənizin (və yalnızca sizin bölgənizin deyil) hörmətli taxıl yetişdiriciləri "italyan tətili" (sabotaj) başlatdılar və Qızıl Ordu ilə fəhlələri çörəksiz buraxmaqdan çəkinmədilər. Təxribatın sakit və zahirən zərərsiz (qansız) olması möhtərəm taxılçıların Sovet hakimiyyətinə qarşı əslində "sakit" müharibə aparması faktını dəyişdirmir. Aclıq müharibəsi, əziz yoldaş Şoloxov. Bu, əlbəttə ki, heç bir halda, məni inandırdığınız kimi, bizim işçilər tərəfindən törədilən təhqirlərə haqq qazandıra bilməz. …Və bu vəhşiliklərin günahkarları layiqincə cəzalandırılmalıdırlar.
Ümumən 40 milyon insan bu aclıqdan təsirlənmişdi. Təsirlənən ərazilərə Moskva yaxınlığı da daxil idi və burada ölüm göstəriciləri 50 faiz yüksəlmişdi. Lakin aclığın mərkəzi Ukrayna və onun ətafındakı Don, Kuban, Şimali Qafqaz bölgələri idi. Buraya Qazaxıstan da daxil edilə bilər, burada ölənlərin sayı bir milyon idi. Kənd yerləri şəhərlərdən daha çox təsirlənsə də, təkcə Xarkovda 120 min, Krasnodarda 40 min, Stavropolda 20 min insan aclıqdan ölmüşdü.
Ölüm rəqəmləri barədə heç bir rəsmi əhatəli qaynaq olmasa da, tarixçilər R. W. Davies və Stephen G. Wheatcroft 1932-ci ildən 1933-cü ilə qədər 1.544.840 nəfərlik "qeyd edilmiş ölüm çoxluğunu" araşdırmaq üçün Ukraynada bütün səbəblərdən qaynaqlanan 2.577.065 ölümə dair rəsmi Sovet arxivlərindəki "qeyd edilmiş ölüm" statistikalarından istifadə etmişdirlər. Alec Nove iddia edir ki, aclıq zamanı bəzi yerlərdə ölümlərin qeydiyyata alınması böyük miqyasda dayandırılmışdır. Bununla belə, qeyd olunub ki, arxivlərdə qeydə alınan ölüm halları demoqrafik rəsmilər tərəfindən əsaslı şəkildə yenidən işlənib. Məlumatların köhnə versiyasi Ukraynada hal-hazırda istifadə edilən statistikalara görə 600 min daha az ölüm olduğunu göstərirdi. Müəlliflər "Kommunizmin Qara Kitabı"nda ölənlərin sayının ən azı 4 milyon olduğunu iddia edir, həmçinin Böyük Aclığı "Ukrayna xalqının soyqırımı" kimi səciyyələndirirlər.
Latviyada
Sovet İttifaqının Latviyanı 1940-cı ilin iyununda işğal etməsindən sonra ölkənin yeni hakimləri problemlə üzləşdilər: müharibələr arası dövrdəki islahatlar fərdi sahibkarlığın artmasına yol açmışdı. "xalq düşmənlərinin" və qaçqınların, eləcə də 30 hektardan çox torpağı olanların mülkləri 1940–1944-cü illər aralığında milliləşdirildi, eyni zamanda torpaqsız olanlara 15 hektar torpaq verildi. Beləliklə, hələ də fərdi sahibkarlıqdan asılı qalan Latviya kənd təsərrüfatı sistemi mərkəzi planlamanı çətinləşdirirdi. 1940–1941-ci illər boyunca Sovet İttifaqı kollektivləşdirmənin məcburi şəkildə yox, könüllü və nümunə olmaq surətiylə həyata keçiriləcəyini bildirirdi. Kollektivləşdirməyə təşviq etmək üçün fərdi mülklərə yüksək vergilər tədbiq edildi və yeni yaradılmış təsərrüfatlaa dövlət yardımı verilmədi. Lakin 1945-ci ildən sonra dövlət başa düşdü ki, onun könüllü kollektivləşdirmə siyasəti işə yaramır. Bir çox latviyalı üçün fərdi torpağa sahib olmaq adət halını salmışdı, hətta onların çoxu təhkimlilik oldğu zamanda belə belə torpaqlara sahib idilər. Həmçinin müharibələr arası dövrdə torpaq əldə kəndlilərin bəziləri ailə tarixlərində ilk dəfə idi ki, torpaq əldə edirdi. Bundan başqa, kənd yerləri kollektiv təsərrüfatlardakə həyatın çətinliyi barədə dolaşan şayiələrlə dolu idi.
Moskvanın təzyiqi nəticəsində kollektivləşdirmə üçün edilən işlərin sayı yerli Latviya kommunistləri tərəfindən artırılırdı. Onlar yüksəl vergilərlə fərdi mülklərin sayını azaltmağa çalışır, bir çoxunu qolçomaqlıqla ittiham edir və onların məhsullarını dövlət istifadəsi üçün ucuz qiymətə alırdılar. Latviyada ilk kolxoz 1946-cı ilin noyabrında quruldu və 1948-ci ilə qədər cəmi 617 kolxoz təşkil edilmişdi. Bu kolxozlarda 13.814 kəndli birləşmişdi ki, bu da ümumi kəndlilərin 12.6 faizini formalaşdırmaqda idi. Prosesin belə irəliləməsi mərkəzdə çox pis qarşılandı və 1949-cu ilin martında 13 min qolçomaq ailəsi, eləcə də fərdi sahibkar müəyyənləşirildi. 24–30 mart 1949-cu il aralığında 40 min insan SSRİ-in fərqli regionları boyunca deportasiya edildi.
Bu deportasiyalardan sonra kollektivləşdirmənin sürəti artdı və fermerlər kolxozlara axın etməyə başladı. İki həftəiçində 1740 yeni kolxoz yaradıldı və 1950-ci ilin sonundan etibarən Latviya kənd təsərrüfatı müəssisələrindən cəmi 4.5 faizi kolxozlardan kənarda qalmağı bacarmışdı. Fermerlərin gündəlik hərəkətləri planlar, qərarlar və başqa yerlərdə tərtib edilmiş və müvəqqəti qeyri-kəndçilik iyerarxiyası vasitəsilə həyata keçirilən kvotalarla idarə olunduqca kənd həyatı dəyişdi. Yeni kolxozlar, xüsusən də kiçik kolxozlar zəif təchiz olunmuş və yoxsul idi — əvvəlcə fermerlərə ildə bir dəfə natura, sonra isə nağd pul ödənilirdi, lakin maaşlar çox kiçik idi və bəzən fermerlərə maaş ödənilməmiş, hətta bəzi hallarda onlar kolxoza borclu qalmışdılar. Fermerlərin hələ də evlərinin ətrafında kiçik (0,5 ha-dan çox olmayan) torpaq sahələri var idi, orada özləri üçün yemək yetişdirirdilər. Kollektivləşdirmə ilə yanaşı, hökumət insanları kəndlərə köçürməklə fərdi təsərrüfatlarda yaşamaq adətinin kökünü kəsməyə çalışırdı. Lakin sovetlər evləri də köçürməyi planlaşdırdığı üçün pul çatışmazlığı səbəbindən bu proses uğursuz oldu.
Kolonializmin və ya imperializmin layihəsi olaraq kollektivləşdirmə
İosif Stalin Buxarinin təsiri altında olan partiya qanadı ilə daxili mübarizə içərisində olduğuna görə, eləcə də Lenin dönəmində kəndlilərin YİS-ə müqavimət göstərmələri və sürətli sənayeləşmə üçün meydana çıxan ehtiyacları qarşılamaq üçün təcili kəndlilərdən vergi əldə etmək qərarına gəldi. Bu ideya 1920-ci illərdə partiyadakı bir çox şəxs tərəfində dəstəklənirdi. Partiya tərəfindən toplanan xərac və ya vergi kəndlilərə qarşı virtual müharibə şəklini aldı ki, bu da onun mədəni məhvinə, kəndlərin sovet elitasının şəhər mədəniyyətinə homojenləşdirilmiş koloniyaya çevrilməsinə gətirib çıxaracaqdı. Kəndlilərin "müstəmləkələşdirilməsi" kampaniyasının kökləri həm köhnə rus imperializmindən, həm də milli dövlətin müasir sosial mühəndisliyindən gedirdi, lakin milli dövlət ilə sovet dövlətinin əsas fərqi onda idi ki, sovet repressiyası bu dövlətin gücünü deyil, zəifliyini əks göstərirdi. Ukrayna və Qazaxıstandakı kollektivləşdirmə prosesi ilə bağlı onu kolonializmin təzahür forması kimi dəyərləndirən müxtəlif müzakirələr də aparılmışdır.
Kollektivləşdirmənin inkişafı, 1927–1940
İl | Kollektiv təsərrüfatların sayı | Kolxozlarda təsərrüfatların faizi | Kollektiv istifadədə əkin sahəsinin faizi |
---|---|---|---|
1927 | 14,800 | 0.8 | – |
1928 | 33,300 | 1.7 | 2.3 |
1929 | 57,000 | 3.9 | 4.9 |
1930 | 85,900 | 23.6 | 33.6 |
1931 | 211,100 | 52.7 | 67.8 |
1932 | 211,100 | 61.5 | 77.7 |
1933 | 224,500 | 65.6 | 83.1 |
1934 | 233,300 | 71.4 | 87.4 |
1935 | 249,400 | 83.2 | 94.1 |
1936 | – | 90.5 | 98.2 |
1937 | 243,700 | 93.0 | 99.1 |
1938 | 242,400 | 93.5 | 99.8 |
1939 | 235,300 | 95.6 | – |
1940 | 236,900 | 96.9 | 99.8 |
Qaynaqlar:; 1927–1935-ci illərə aid əlavə rəqəmlərin qaynağı; 1937-ci il buradan; 1939-cu il buradann; 1940-cı il buradan
Kollektivləşdirilmiş sahələr üzrə rəsmi rəqəmlər (yuxarıdakı cədvəldə kollektiv istifadədə əkin sahəsinin faizi ilə sütun) iki texniki faktorla yuxarıya doğru istiqamətlənmişdir. Birincisi, bu rəsmi rəqəmlər sovxozların və digər kənd təsərrüfatı istifadəçilərinin becərdiyi sahələr istisna olmaqla, kəndli təsərrüfatlarında əkin sahəsinin faizi kimi hesablanır. Ümumi əkin sahəsinə əsaslanan hesablamalar (sovxozlar da daxil olmaqla) 1935–1940-cı illərdə kolxozların payını təxminən 80%-ə qədər azaldır. İkincisi, kolxozçuların təsərrüfat sahələri (yəni, kolxozlaşdırılmış təsərrüfatlar) kolxozların torpaq bazasına daxildir. Təsərrüfat sahələri olmadan 1940-cı ildə kolxozlarda olan əkin sahələri rəsmi statistikada göstərildiyi kimi 99,8% yox, 96,4% təşkil edirdi. Kollektivləşmənin 1928–1940-cı illər arasında geniş vüsət alması faktı ilə mübahisə təşkil etməsə də, aşağıdakı cədvəldə əkin sahələrinin kollektivləşdirilməsinin miqyası ilə bağlı müxtəlif (daha real) rəqəmlər verilir.
Əkin sahələrinin torpaq istifadəçilərinə görə bölgüsü, 1928 və 1940-cı illər
Torpaq istifadəçiləri | 1928 | 1940 |
---|---|---|
Bütün təsərrüfatlar, '000 hectares | 113,000 | 150,600 |
Dövlət təsərrüfatları (sovxozlar) | 1.5% | 8.8% |
Kollektiv təsərrüfatlar (kolxozlar) | 1.2% | 78.2% |
Həyətyani sahələr (kollektiv və dövlət təsərrüfatlarında) | 1.1% | 3.5% |
Kəndli təsərrüfatları və digər istifadəçilər | 96.2% | 9.5% |
Source: Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922–1972, Moscow, 1972 (p. 240).
Alman işğalı altında dekollektivizasiya
İkinci Dünya müharibəsi zamanı Reyx işğalı altındakı Şərq regionları Nazirliyinin rəhbəri kimi bir neçə qərar qəbul edərək Almaniya işğalındakı Sovet torpaqlarında kollektiv təsərrüfatların ləğv edildiyini bildirdi. 1942-ci ilin fevralında Aqrar qanun qəbul edərək təsərrüfatlar barədə Sovet qaydalarının hamısının qüvvədən düşdüyünü elan edib, özləri ilə əməkdaşlıq etmək istəyən şəxslər üçün ailə torpaq sahibliyini yenidən formalaşdırdı. Lakin dekolektivizasiya müharibə vaxtı ərzaq istehsalının daha geniş tələbləri ilə ziddiyyət təşkil etdi və Hermann Görinq ad dəyişikliyi istisna olmaqla kolxozun saxlanılmasını tələb etdi. Hitler özü də torpaqların yenidən bölüşdürülməsini "axmaqlıq" adlandırıb. Nəhayət, alman işğalçı hakimiyyət orqanları kolxozların əksəriyyətini olduğu kimi saxladılar və sadəcə olaraq onları "icma təsərrüfatları" adlandırdılar (rusca: Общинные хозяйства). Alman təbliğatı bunu kolxozların son olaraq fərdi təsərrüfatlara parçalanması istiqamətində bir hazırlıq addımı kimi təsvir etdi və bu, almanlara təsərrüfat məhsullarının məcburi kvotalarını sədaqətlə təhvil verən kəndlilərə veriləcəkdi. 1943-cü ilə qədər alman işğalçı hakimiyyətləri kolxozların 30%-ni Almaniyanın maliyyələşdirdiyi "kənd təsərrüfatı kooperativləri"nə çevirmişdilər, lakin hələ də şəxsi təsərrüfatlara heç bir keçid etməmişdilər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Cauley, 2013. səh. 25
- Davies, 1980. səh. 1
- Kuromiya, 2015. səh. 91
- Kenez, 1999
- Conquest, 2001
- Conquest, 1986. səh. 87
- Fainsod, 1970. səh. 526
- Fainsod, 1970. səh. 529
- Iordachi və Bauerkämper, 2014
- Cauley, 2013
- Suny, 1998
- Heinzen, 2004
- Livi-Bassi, 1993. səh. 743–766
- "Collectivization". soviethistory.msu.edu. 2015. 2023-10-26 tarixində . İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2023.
- "Двадцатипятитысячники". Национальная историческая энциклопедия. 2 oktyabr 2014. 4 mart 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 22 oktyabr 2023.
- Viola, 1989. səh. 53
- "Постановление об едином общесоюзном знаке «Ударник десятой пятилетки". www.consultant.ru. 2012. 2017-09-17 tarixində .
- Siegelbaum, 1990. səh. 51
- Millar, 1971. səh. 27–28
- "Dizzy with Success – Concerning Questions of the Collective-Farm Movement". www.marxists.org. J. V. Stalin. 2023-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2023.
- CYNTHIA HAVEN. "Stalin killed millions. A Stanford historian answers the question, was it genocide?". news.stanford.edu. 23 sentyabr 2010. 2016-06-11 tarixində .
- "Lessons from a century of communism". Washington Post. ISSN 0190-8286. Retrieved November 1, 2022". Washington Post. 1 noyabr 2022. March 14, 2023 tarixində .
- Viola, 1996. səh. 3–12
- Fitzpatrick, 1994. səh. 3–18
- Fitzpatrick, 1994. səh. 4
- Petrick, 2021. səh. 623–647
- 9 may 2022. "AGRICULTURE IN THE SOVIET ERA". factsanddetails.com. 5 June 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2023.
- Hughes, 1994. səh. 76–103
- "Common Lies about the Holodomor". ukrainer.net. 1 noyabr 2020. 2023-04-23 tarixində . İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2023.
- Viola, 1989. səh. 60
- Fitzpatrick, 1994. səh. 67
- Viola, 1989. səh. 3
- Viola, 1989. səh. 6
- Viola, 1989. səh. 129
- Viola, 1990. səh. 760
- Viola, 1986. səh. 23–42
- Viola, 1990. səh. 765
- Viola, 1986. səh. 218–219, 224–225
- Viola, 1986. səh. 220–222
- Fitzpatrick, 1994. səh. 6
- Fitzpatrick, 1994. səh. 33
- Viola, 1996. səh. 41
- Viola, 1996. səh. 156
- Viola, 1996. səh. 762
- Fitzpatrick, 1994. səh. 45
- Viola, 1996. səh. 63
- Viola, 1990. səh. 767
- Viola, 1986. səh. 217–218
- Dovzhenko, 1930
- Serbyn, 2019
- Ömərov, 2012
- "The Establishment of The Soviet Regime In Northern Azerbaijan. Resistance Against The Invaders". azkurs.org. 2023-10-28 tarixində . İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2023.
- V cild, 2008. səh. 227, 240
- Ömərov, 2008
- V cild, 2008. səh. 235
- V cild, 2008. səh. 236
- V cild, 2008. səh. 237
- V cild, 2008. səh. 252
- V cild, 2008. səh. 265
- V cild, 2008. səh. 266
- V cild, 2008. səh. 332, 366
- Harun Yılmaz. "Azərbaycana sovet təcrübəsi lazım idimi?". www.bbc.com. 6 noyabr 2017. 2023-10-28 tarixində . İstifadə tarixi: 24 oktyabr 2023.
- V cild, 2008. səh. 241
- V cild, 2008. səh. 366
- Figes, 2007. səh. 122–126
- Fainsod, 1970. səh. 542
- Fainsod, 1970. səh. 541
- Hubbard, 1939. səh. 16
- Pykhalov, 2011. səh. 100-104
- Davies və Wheatcroft, 2009. səh. 415
- Rosefielde, 1996. səh. 959–987
- Hubbard, 1939. səh. 117-118
- Cohen, 1980. səh. 463
- Rappaport, 1999. səh. 53
- "Постановление президиума Западно-Сибирского краевого исполнительного комитета от 5 мая 1931 г. "О ликвидации кулачества как класса"". www.hrono.info. 1992. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- Viola, 1996. səh. 3
- Cameron, 2018. səh. 71
- Cameron, 2018. səh. 72
- Cameron, 2018. səh. 95
- Courtois, 1999. səh. 168
- Pannier, 2007
- Conquest, 1986. səh. 189–198
- Cameron, 2018. səh. 99
- Wheatcroft, 2020. səh. 593–597
- Pianciola, 2020. səh. 588–592
- Courtois, 1999. səh. 159
- "Ukrainian Famine". history.hanover.edu. 1932. 2023-10-27 tarixində . İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023.
- ""Grain Problem". Addendum to the minutes of Politburo [meeting] No. 93. Library of Congress. December 6, 1932". Library of Congress. December 10, 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023.
- "Revelations from the Russian Archives: Ukrainian Famine". Library of Congress. 2020-12-10 tarixində . İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023.
- Станица Вешенская. "Переписка Сталина и Шолохова о раскулачивании". vlastitel.com.ru. 1933. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023.
- Courtois və başqaları, 1999. səh. 164–165
- Courtois, 1999. səh. 167
- Nove, 1993. səh. 266
- Merl, 1995. səh. 49–61
- "Soviet occupation of the Baltic States". Encyclopædia Britannica. 2008-06-11 tarixində . İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2023.
- Plakans, 1995. səh. 155-156
- Freibergs, 2001
- Viola, 2014. səh. 49–69
- Irvin-Erickson, 2021. səh. 193–215
- Hechter, 2021. səh. 145–157
- Hrynevych, 2021. səh. 99–143
- Klid, 2021. səh. 11–32
- Sabol, 2017. səh. 171–204
- Sabol, 2017a. səh. 33–68
- Sotsialisticheskoe sel'skoe khoziaistvo SSSR, 1939. səh. 42, 43
- 'Sel'skoe khoziaistvo SSSR 1935, 1936. səh. ;630, 634, 1347, 1369
- Great Soviet Encyclopedia, 1953. səh. 81
- Narodnoe khoziaistvo SSSR 1917–1987, 1987. səh. 35
- Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922–1972, 1972. səh. 215, 240
- Grenkevich, 1999. səh. 169–171
- "Memorandum by Brautigam* Concerning Conditions in Occupied Areas of the USSR 25 October 1942". www.ess.uwe.ac.uk. 29 May 2000. 22 Aprel 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 24 oktyabr 2023.
- Wieczynski, 1978. səh. 161–162
- Dallin, 1957. səh. 346–351
- Brandt və başqaları, 1957. səh. 92, 96–99
Mənbə
- Lewis H. Siegelbaum. Stakhanovism and the Politics of Productivity in the USSR, 1935–1941. Cambridge University Press. 1990. ISBN .
- Lynne Viola. The Best Sons of the Fatherland: Workers in the Vanguard of Soviet Collectivization. Oxford University Press. 1989. ISBN .
- Sarah Cameron. The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. Cornell University Press. 2018. ISBN .
- Stéphane Courtois. [[[:en:The Black Book of Communism]] The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression] (#bad_url). Harvard University Press. 1999. ISBN .
- Bruce Pannier. Kazakhstan: The Forgotten Famine. Radio Free Europe / Radio Liberty. 2007.
- Robert Conquest. Central Asia and the Kazakh Tragedy in Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. Oxford University Press. 1986. ISBN .
- Stephen G. Wheatcroft. The Complexity of the Kazakh Famine: Food Problems and Faulty Perceptions. Journal of Genocide Research. 23 (4). 2020.
- Niccolò Pianciola. Environment, Empire, and the Great Famine in Stalin's Kazakhstan. Journal of Genocide Researc 23 (4). 2020.
- Leonid Grenkevich. The Soviet Partisan Movement, 1941–1945: A Critical Historiographical Analysis. New York: Routledge. 1999.
- Joseph L. Wieczynski. The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History. 7. Academic International Press, Gulf Breeze, FL. 1978.
- Karl Brandt, Otto Schiller, and Frantz Anlgrimm. Management of Agriculture and Food in the German-Occupied and Other Areas of Fortress Europe. Stanford, California: Stanford University Press. 1953.
- Vahid Ömərov. Azərbaycan SSR-də 1920-1940-cı illərdə sənayeləşdirmə və zorakı kolxozlaşdırma. www.anl.az. 2012.
- AMEA Tarix İnistitutu. Azərbaycan tarixi yeddi cilddə. VI cild. Bakı. 2008.
- Martin McCauley. Stalin and Stalinism. England: Longman Group. 2013. ISBN .
- R.W. Davies. The Soviet Collective Farms, 1929–1930. London: Macmillan. 1980.
- Hiroaki Kuromiya. “Revolution from Above.” Stalin. Englan: TAYLOR & FRANCIS. 2015.
- Peter Kenez. A History of the Soviet Union from Beginning to End. Cambridge University Press. 1999.
- Robert Conquest. Reflections on a Ravaged Century. W. W. Norton & Company. 2001. ISBN .
- Merle Fainsod. How Russia is Ruled. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ISBN .
- Iordachi, Constantin; Bauerkämper, Arnd. Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe: Comparison and Entanglements. Budapest, New York: Central European University Press. 2014. ISBN .
- Ronald Grigor Suny. The Soviet experiment Russia, the USSR, and the successor states. Oxford University Press. v. ISBN .
- James W. Heinzen. Inventing a Soviet Countryside: State Power and the Transformation of Rural Russia, 1917–1929. University of Pittsburgh Press. ISBN .
- Massimo Livi-Bassi. On the Human Cost of Collectivization in the Soviet Union. Population and Development Review. Population and Development Review (19). 1993. 743–766.
- James R Millar. The Soviet Rural Community. University of Illinois Press. 1971.
- Lynne Viola. Peasant Rebels Under Stalin: Collectivization and the Culture of Peasant Resistance. Oxford University Press. 1996.
- Sheila Fitzpatrick. Stalin's Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village After Collectivization. Oxford University Press. 1994. ISBN .
- Martin Petrick. Post-Soviet Agricultural Restructuring: A Success Story After All?. Comparative Economic Studies. 63 (4). 2021. 623–647. ISBN .
- James Hughes. Capturing the Russian Peasantry: Stalinist Grain Procurement Policy and the Ural-Siberian Method. Slavic Review. 53 (1). 1994. 76–103.
- Lynne Viola. Peasant Rebels Under Stalin: Collectivization and the Culture of Peasant Resistance. Oxford University Press. 1996.
- Lynne Viola. The Peasant Nightmare: Visions of Apocalypse in the Soviet Countryside. The Journal of Modern History Vol. 62, No. 4. 1990. 747–770.
- Lynne Viola. Bab'i bunti and peasant women's protest during collectivization. London; New York: The Russian Review. 45 (1). in The Stalinist Dictatorship, ed. Chris Ward. 1986. 23–42.
- Roman Serbyn. . HREC Education. 2019.
- Aleksandr Dovzhenko. Earth. 1930.
- Merle Fainsod. How Russia is Ruled. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. 1970. ISBN .
- Igor Pykhalov. "Law of 5 Spikelets" [Закон о пяти колосках] (PDF). Terrra Humana. 2011. ISBN .
- Leonard E. Hubbard. The Economics of Soviet Agriculture. Macmillan and Co. 1939.
- Davies, Robert W.; Wheatcroft, Stephen G. The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933. Palgrave Macmillan. 2009. ISBN .Rosefielde, Steven (September 1996). "". Europe-Asia Studies. 48 (6): 959–987. doi:10.1080/09668139608412393.
- Steven Rosefielde. Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s. Europe-Asia Studies 48 (6). 1996. 959–987.
- Stephen F. Cohen. Bukharin and the Bolshevik Revolution: a political biography, 1888–1938. Oxford University Press. 1980. ISBN .
- Helen Rappaport. Joseph Stalin: A Biographical Companion (Biographical Companions. ABC-CLIO. 1999.
- Courtois, Stéphane, Werth Nicolas , Panné Jean-Louis , Paczkowski Andrzej , Bartošek Karel , Margolin Jean-Louis. Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Prószyński i S-ka. 1999.
- Alec Nove. Victims of Stalinism: How Many?. Cambridge University Press. In Getty, J. Arch; Manning, Roberta T. (eds.). Stalinist Terror: New Perspectives. 1993. ISBN .
- S. Merl. Golod 1932–1933: Genotsid Ukraintsev dlya osushchestvleniya politiki russifikatsii? (The famine of 1932–1933: Genocide of the Ukrainians for the realization of the policy of Russification?). 1. Otechestvennaya istoriya. 1995.
- Andrejs Plakans. The Latvians: A Short History. Stanford: Hoover Institution Press. (1995.
- J. Freibergs. Jaunako laiku vesture 20. gadsimts. Zvaigzne ABC. 2001. ISBN .
- Sotsialisticheskoe sel'skoe khoziaistvo SSSR. Moscow-Leningrad: Gosplanizdat. 1939.
- Sel'skoe khoziaistvo SSSR 1935. Moscow: Narkomzem SSSR. 1936.
- Great Soviet Encyclopedia. 22. Moscow. 1953.
- Narodnoe khoziaistvo SSSR 1917–198. Moscow. 1987.
- Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922–1972. Moscow. 1972.
- Lynne Viola. Collectivization in the Soviet Union: Specificities and Modalities. The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe:Comparison and Entanglements. Central European University Press. 2014. ISBN .
- Douglas Irvin-Erickson. Raphaël Lemkin, Genocide, Colonialism, Famine, and Ukraine. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021.
- Michael Hechter. Internal Colonialism, Alien Rule, and Famine in Ireland and Ukraine. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021. 145–157.
- Liudmyla Hrynevych. Stalin's Faminogenic Policies in Ukraine: The Imperial Discourse. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021.
- Bohdan Klid. Empire-Building, Imperial Policies, and Famine in Occupied Territories and Colonies. in Empire, Colonialism, and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries. 2021. 11–32.
- Steven Sabol. Internal Colonization. University Press of Colorado. in The Touch of Civilization, Comparing American and Russian Internal Colonization. 2017. 171–204. ISBN .
- Steven Sabol. The Sioux and the Kazakhs. in The Touch of Civilization, Comparing American and Russian Internal Colonization. 2017a. ISBN .
- Orlando Figes. The Whisperers: Private Life in Stalin's Russia. 2007. ISBN .
Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref>
teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/>
teq tapılmadı
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kollektivlesme rus Kollektivizaciya Iosif Stalinin hakimiyyete gelisinden sonra Sovet Ittifaqinda 1928 1940 ci iller erzinde kend teserrufati sahesinde kollektivlesdirme siyaseti heyata kecirilirdi Kollektivlesdirme ilk defe Birinci besillik planin terkib hissesi kimi basladi Bu siyasetin esasinda sexsi torpaq mulkiyyetciliyini isciliyini nominal olaraq kollektiv idareetmeye aciq ve ya qapali bir sekilde dovlet nezaretinde fealiyyet gosteren teserrufatlara Kolxozlar and Sovxozlara cevirmek idi Sovet rehberliyi dusunurdu ki sexsi kendli teserrufatlarinin kollektiv idarecilikle evezlenmesi qisa bir muddet erzinde seher ehalisi ucun tedaruk edilen erzaq mehsullarinin emal senayesi ucun xammalin artmasina yol acacaq Hemcinin kolxozlarda isleyen sexslere dovlet terefinden mueyyen edilmis kvotalar vasitesile kend teserrufati mehsullarinin ixracinin da artacagi gozlenilirdi Bu layiheni hazirlayanlar onu kend teserrufati mallarinda yaranmis xususen 1927 ci ilden daha agir bir sekilde hiss edilen taxil tedarukundeki problemlerin helli olacagini gozleyirdiler Bu problem Sovet Ittifaqinin ambisiyali senayelesme proqramina baslamasindan sonra daha agir bir sekilde hiss edilmeye baslandi Bu o demek idi ki boyuyen seherli telebini qarsilaya bilmek ucun daha cox kend teserrufati mallarina ehtiyac var idi Kollektivlesmeye dair plakat 1930 1929 cu ilin oktyabrinda kendli ailelerinin texminen 7 5 faizi kollektiv fermalarda cemlenmisdi 1930 cu ilin fevralinda bu gosterici 52 7 faize qeder yukseldi Bu proses heyata kecirilen zaman cox sayli acliqlar meydana cixdi eyni zamanda kendlilerin kollektivlesdirmeye guclu muqavimeti de yasandi Zemin1861 ci ilde tehkimciliyin legv edilmesinden sonra tedricen kendliler torpaqlarin yarisina olan nezaretlerini qurmagi bacardilar ve butun torpaqlarin paylasdirilmasini teleb etmeye basladilar Stolipin terefinden heyata kecirilmis kend teserrufati islahati 1904 1914 cu illerde heyata kecirilib boyuk teserrufatlarin meydana cixmasina yol acsa da Birinci Dunya muharibesinin baslamasi ile bu proses de dayandirildi Fevral inqilabindan sonra formalasan Muveqqeti Hokumet agir muharibe sertlerine gore bu meselede o qeder de aktiv rol oynaya bilmese de imkan yarandigi teqdirde torpaqlarin paylasdirilmasini heyata kecireceyine soz verirdi Belelikle kendliler Muveqqeti Hokumete qarsi donmeye basladilar ve ozlerini enenevi kendli kommunalari ile guclu bir forma alan torpaq komitelerinde birlesdiler Vladimir Lenin 16 aprel 1917 ci ilde Rusiyaya dondukden sonra insanlara Sulh Torpaq ve Corek sozu verdi Bu suardaki son iki teleb kendlilere musadire edilmis torpaqlarin bolusduruleceyi ve her bir isciye edaletli pay verileceyi kimi qebul edilirdi Muharibe kommunizmi dovrunde Prodrazvyorstka siyaseti heyata kecirilirdi Bu siyaset esasinda kendlilerden onlar ucun cox hesab edilen mehsul dovlet terefinden mueyyen edilmis qiymete elinden alinirdi Rusiya Vetendas muharibesi bitdikden sonra iqtisadiyyat sahesinde Yeni Iqtisadi Siyasete YIS kecildi Xususen de erzaq vergisi olan prodnalog da deyisiklik heyata kecirildi Yeni siyasetin esasinda kendlilerin isleme hevesini yeniden yukseltmek ve onlari daha cox mehsul istehsal etmeye tesviq etmek idi Torpaqlari vaxtasiri yeniden bolusduren evveller movcud olan kommunalar texnikanin tekmillesdirilmesine cox az komek etdi ve Sovet hokumetinin nezaretinden kenarda bir guc menbeyi formalasdirdi YIS altinda kendde varlilarla kendliler arasindaki ferq boyudu bu ferq kicik olaraq qalsa da bolsevikler ozlerinin QULAQ yanasmalarina basladilar Bu yanasmanin esas hedefinde ozune bes edecek qeder torpagi bir nece isci isledib bir nece heyvan ala bilecek veziyyetde olan kendliler idi QULAQ a meruz qalan ve qolcomaq adlandirilanlar izafi kend teserrufati mehsullarini gizledib saxlamaqda ittiham edilirdiler Bununla bele bu qrupu aydin sekilde mueyyen etmek cetin idi cunki kendlilerin yalniz 1 i fehle isleyirdi kapitalistin esas marksist terifine esasen ve olke ehalisinin 82 i kendli idi Robert Conqueste gore qolcomaq ifadesi hemcinin onu isledene gere de ferqlilik gostermekde idi Stalinin ilk besillik plani dovrunde qonslarindan daha cox bir nece ineye ve ya 2 hektar torpaga sahib olan kendliler de qolcomaq olaraq yarliqlanirdilar 1933 cu ilde Sovet Ozbekistaninda nesr edilmis Kolxozlarda is intizamini guclendirin yazilmis propaqanda materiali Kendlilerin ekseriyyetinin kicik paylari seherlerde erzaq catismazligi ile neticelendi Taxil demek olar ki muharibeden evvelki istehsal seviyyesine qayitsa da onu seher bazarlari ucun istehsal eden boyuk mulkler bolunmusdu Baha qiymete istehsal olunan mallari almaq ucun pul qazanmaqda maraqli olmayan kendliler mehsullarini satmaqdansa istehlak etmeyi ustun tutdular Neticede seher sakinleri muharibeden evvel movcud olan taxilin yalniz yarisini gorduler Inqilabdan evvel kendliler 16 milyon teserrufata bolunmus yalniz 2 100 000 km eraziye nezaret edirdiler Rusiyada yetisdirilen qidanin 50 ni istehsal edirdiler ve umumi erzaq istehsalinin 60 ni istehlak edirdiler Inqilabdan sonra kendliler 25 milyon teserrufata bolunmus 3 140 000 km eraziye nezaret edirdiler erzagin 85 ni istehsal edirdiler lakin yetisdirdiklerinin 80 ni istehlak edirdiler yeni umumi mehsulun 68 ni yeyirdiler Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasi kend teserrufati sahesindeki ozel mulkiyyetle bagli hec de xos munasibetli deyildi ve en yaxsi hell yolu kimi kollektivlesdirilmeni dusunurdu Lenin iddia edirdi ki kicik istehsal elementar quvve ile ve boyuk nisbetde daim her gun her saat dogur kapitalizmi ve burjuaziyani meydana cixarir Ideoloji meqsedlerden basqa Iosif Stalin suretle agir senayelesme proqramina baslamaq isteyirdi ki bu da artan senaye isci quvvesini qidalandirmaq ve masin idxalini taxil ixrac etmekle odemek ucun kend teserrufati sektorundan daha boyuk izafi vesaitlerin cixarilmasini teleb edirdi Sosial ve ideoloji hedeflere kendlilerin xalqa sosial xidmetler gosteren ve dovletin selahiyyetlerini artiran kooperativ iqtisadi muessiseye seferber edilmesi yolu ile xidmet edilecekdi Kollektivlesdirme tekce senayelesdirmeni maliyyelesdirmek yox lakin bu hem de bolseviklerin qolcomaqlari ve umumiyyetle kendlileri arxa plana kecirerek sistemli sekilde mehv etme yolu idi Stalin kendlilere inanilmaz derecede subhe ile yanasir onlari sosializm ucun esas tehluke hesab edirdi Stalinin kollektivlesdirme prosesinden istifadesi tekce taxil catismazligini ortadan qaldirmaq ucun xidmet etmirdi Bunda onun kendlilerin kolxoz qurulusuna ve dovlet terefinden verilen taxil tedarukune uygun gelmek isteyinden daha cox narahat olmasi da rol oynayirdi O buna kollektivlesdirmenin bir vasitesi olaraq qolcamaqlari sinif olaraq cezalandirmanin yolu kimi deyerlendirirdi 1928 ci il bohraniDaha cox taxila olan bu teleb kend yerlerinde muqavimet gosterilen musadire toplanma siyasetinin yeniden tetbiqi ile neticelendi 1928 ci ilde Sovet Ittifaqinin qonsu bazarlardan aldigi taxilda 2 milyon ton qitliq yaranmisdi Stalin taxilin istehsal edildiyini lakin qolcomaqlar terefinden yigildigini iddia edirdi Stalin kendlilerin terefinde gorunmeye calisirdi lakin bu komek etmedi ve kendliler butovlukde taxilin dovlet terefinden musadiresinden narazi idiler Kendliler edaletsiz zebt edildiyini dusundukleri mallarinin qorunmasi ucun ellerinden geleni edirdiler Siyasi Buro qiymeti qaldirmaq evezine 2 5 milyon ton taxilin da ele kecirilmesi ucun fovqelade tedbir qebul etdi Sovet terminologiyasi ile kendlilerin kateqoriyalasdirilmasinin resmi bednyaklar ve ya kasib kendliler serednyaklar ve ya orta gelirli kendliler ve qolcomaqlar yeni yuksek gelirli kendliler 1926 ci ilde Projectorda cap edilmisdir Taxilin bu yollarla dovlet terefinden musadire edilmesi kendlileri taxil ekimine hevesden saldi Buna baxmayaraq 1928 ci ide daha az taxil istehsal edilmis oldu ve dovlet yeniden ele kecirilme barede gosteris verdi Orta sinfe mensub olan sexslerden daha cox musadire edildi Bu mallarin qolcomaqlarin elinde qalmamasi ucun heyata kecirilmisdi Bunun yoxsul kendlilere tesiri onlari seherlere kocmeye mecbur etdi Kendliler suretle genislenen senayede is axtarmaq ucun kocduler Bununla bele kendliler oz verdislerini teserrufatlardan getirdikleri ucun onlarin gelisine kifayet qeder menfi tesir gosterdi Onlar punktualliqla mubarize aparirdilar ve kifayet qeder zeif is etikasi numayis etdirirdiler ki bu da onlarin is yerinde fealiyyet gosterme qabiliyyetine mane olurdu 1929 cu ilde xususen de taxil tedaruku ucun Ural Sibir Metodunun tetbiqinden sonra bezi siddetli muqavimet hadiseleri ile taxil musadiresine qarsi muqavimet genis vuset aldi Hemcinin taxili dovletden gizletmek ucun kutlevi yigim basdirilma adi usul idi ve qanunsuz taxil dasinmasi bas verdi Kendlilerin taxillarini vermekden imtina etmesinden sonra Kommunist Partiyasi Merkezi komitesinin 1929 cu ilin noyabrindaki qerarina esasen butun ittifaq boyunca kollektivlesdirme siyasetine baslanildi Xalq Kend Teserrufati Komissarligi Narkomzem terefinden mulkiyyetin umumi saxlanma derecesine gore ferqlenen bir nece kollektiv teserrufat formalari teklif edildi Birge Torpa Ekimi Assosiasiyasi rusca Tovarishestvo po sovmestnoj obrabotke zemli qisa sekilde TOZ TOZ Bu layihede yalniz torpaqlarin umumi istifade saxlanilmasi teklif edilirdi Kend Teserrufati Arteli 1930 cu ilin martinda Sovnarkom terefinden qebul edilmis Kend Teserrufati Artelinin Numunevi Esasnamesi ile evvelce genis anlamda nezerde tutulsa da sonra kolxozlarin teskilati esasina cevrilmek ucun qeti bir uslubda resmilesdirildi Resurslarin umumi istifadesi en yuksek seviyyede olan kend teserrufati kommunasi Hemcinin kend teserrufati mehsullarinin emali uzre muxtelif kooperativler de qurulurdu 1929 cu ilin noyabrinda Merkezi Komite kolxoz ve sovxoz seklinde suretlendirilmis kollektivlesmenin heyata kecirilmesi haqqinda qerar qebul etdi Bu kendlilere oz artiqliqlarini aciq bazarda satmaga imkan veren Yeni Iqtisadi Siyasetin NEP sonu oldu Kolxozlara tabe olmaq ve uzv olmaq isteyen kendliler daha keyfiyyetli torpaq ve vergi guzestleri ile mukafatlandirilirdi kolxozlara qosulmaq istemeyen kendliler ise asagi keyfiyyetli torpaq ve vergilerin artirilmasi ile cezalandirilirdilar Kendlilere qoyulan vergiler ilk novbede Stalinin prioritet etdiyi senaye blitsini maliyyelesdirmek ucun idi Eger sosial mecburirediciliyin bu kicik formalari semeresiz olsa merkezi hokumet dovlet mecburiyyetinin daha sert formalarina el atacaqdi Stalin coxlu qulaqlari kend teserrufatinda emek dusergelerinde islemek ucun uzaq yerlere kolxozlara gondermisdi Buna cavab olaraq bir cox kendliler muqavimet gostermeye basladilar tez tez seherlerden gonderilen feallara qarsi silahlanmaga basladilar Etiraz formasi olaraq bir cox kendliler heyvanlarini kolxozlara vermekdense yemek ucun kesmeye ustunluk verdiler bu da mal qaranin sayinin ehemiyyetli derecede azalmasina sebeb oldu Inqilabdan sonra kollektivlesme tesviq edilmisdi lakin 1928 ci ilde ekin sahelerinin yalniz 1 i kollektivlesdirildi ve kollektivlesmeni tesviq etmek ve mecbur etmek seylerine baxmayaraq kifayet qeder optimist olan birinci besillik plan teserrufatlarin yalniz 15 faizinin kollektiv sekilde idare olunmasini proqnozlasdirmisdi Mutleq cehd 1929 1930 cu illerin qisi1929 cu ilin payizi ve 1930 cu ilin qisinda veziyyet suretle deyisdi 1930 cu ilin sentyabr ve dekabr aylari arasinda kollektivlesdirme 7 4 den 15 e yukseldi lakin 1930 cu ilin ilk iki ayinda 11 milyon aile kollektivlesdirilmis teserrufatlara qosuldu ve demek olar ki bir gecede umumi sayi texminen 60 e catdi Kollektivlesdirmeye yardim ede bilmek ucun partiya 25 min sinfi suurlu senaye iscisini kend yerlerine gondermek barede qerar qebul etdi Bu proses 1929 cu ilden 1933 cu ile qeder davam etdi ve senaye iscileri iyirmi bes minciler rusca Dvadcatipyatitysyachniki adlandirildi Sovet memurlari umid edirdiler ki iyirmi bes min neferi kendlere gondermekle taxil istehsalini daha suretle heyata kecire bilecekler Onlarin umidleri 1931 ci ile qeder Simali Qafqazin ve Volqa bolgesinin esas erazilerinin sonra ise 1932 ci ile qeder diger bolgelerin kollektivlesdirileceyine idi Zerbeci rusca Udarnik briqadalari konulsuz kendlileri kolxozlara qosulmaga mecbur etmek qolcomaq ve onlarin agentleri elan edilenleri uzaqlasdirmaq ucun istifade olunurdu Kollektivlesdirmenin meqsedi sovet kend teserrufatini modernlesdirmek torpaq parcalarini en muasir texnika ve metodlardan istifade edilen boyuk teserrufat sahelerinde birlesdirmek idi Tez tez iddia edilirdi ki amerikan Fordson traktoru kollektivlesdirmenin lehine en yaxsi tebligat vasitesi idi 1929 cu ilde kollektivlesdirme planini qebul eden Kommunist Partiyasi senaye mallarinda 330 faizlik kend teserrufati istehsalinda ise 50 faizlik artima nail olacagini ongorurdu Torpaq alet heyvanlar kimi istehsal vasiteleri tamamile sosiallasdirilmis ve ya ferdi kend teserrufatlarinin elinden alinmisdi Hetta ferdi sekilde ev heyetlerinde bag saxlamaga bele icaze verilmirdi 1929 cu ilde Sovet Ittifaqinin kend teserrufati uzre komissari teyin edilmis ve kollektivlesdirmede muhum rol oynamis Kend teserrufati isleri kutlevi sekilde nezerde tutulurdu Kendlilerin kicik miqyasli islerinden ferqli olaraq tarlalarda neheng mexaniklesdirilmis istehsal usullari heyata kecirilmeli idi Kendliler enenevi olaraq oz torpaqlarini kend icmasinin ekin sahelerine sepelenmis coxlu sayda zolaqlar seklinde saxlayirdilar 1930 cu ilin 7 yanvar tarixinde qebul edilen qerarla kendlilerin torpaq sahelerini ayiran butun ceperler legv edildi ve bir erazi kimi birlesdirildi Sahelerin yeniden teskil edilmesi ucun ireli surulen yegane qerar ekinlerin yaz ekin vaxtina qeder yoluna qoyulmasi ve ekim posesinin heyata kecirilmesi idi Yeni kolxozlar evvelce evvelki kend icmalari ile elaqesi olmayan neheng teskilatlar kimi nezerde tutulurdu Onlarla hetta yuzlerle minlerle hektarliq kolxozlar sonradan giqantomaniya kimi taninan sxemlerde nezerde tutulmusdu Plana gore butun torpaq saheleri 5 10 min hektarliq hisselere onlarda oz novbelerinde ucastkilere parcalanmali idi ve bunlar heyata kecirilerken movcud kend serhedleri nezere alinmamali idi Bununla tamamile depersonaliziyasiya edilmis torpaq sahelerinin elde edilmesine calisilirdi Bununla paralel olaraq kendlilerin muasir seraiti olan merkezlesdirilmis aqroseherlere kocurulmesi planlari da var idi Ugurdan basgicellenme Kollektivlesdirme insanlara baha basa geldi 2 mart 1930 cu ilde Pravdada Stalinin Ugurdan basgicellenme rusca Golovokruzhenie ot uspehov adli meqalesi yayimlandi O meqalede prosesi muveqqeti olaraq dayandirmaga cagiris edirdi Bu faktdir ki bu ilin 20 fevral tarixinden etibaren butun SSRI boyunca movcud olan kendli teserrufatlarinin 50 faizi kollektivlesdirilmisdir Bu ise o demekdir ki 20 fevral 1930 cu ilden beri bizler kollektivlesdirme barede besillik plani 100 faizlik gosterici artiqla yerine yetirmisik Bizim yoldaslardan bezileri uugrdan basgicellenmesi olmus ve bu an ucun agil aydinligini ve gorme itiliyini itirmisdirler Meqalenin nesr edilmesinden sonra kollektivlesdirme ucun edilen tezyiq muveqqeti olaraq zeifledildi ve kendliler kollektiv teserrufatlari terk etmeye basladilar Martin Kitchene gore kollektiv teserrufatlarin sayi 1930 cu ilde 50 faiz azaldi Lakin qisa muddet sonra kollektivlesdirme prosesi yeniden suretlendirildi ve 1936 ci ilde Sovet kend teserrufatinin texminen 90 faizi kollektivlesdirilmisdi Kendlilerin muqavimetiUkraynada mezarda gizledilmis taxilin komsomollar terefinden askar edilmesi Stalinin kend teserrufati sahesinde kollektivlesdirmeni heyata kecirme cehdleri onun hakimiyyeti dovrunde meydana cixan butun olum statistikalarinda muhum rol oynadi Xususen tekce Ukraynada meydana gelen acliq neticesinde 3 5 milyon insan heyatini itirmisdi Bezi kendliler kollektivlesdirmeni dunyanin sonu kimi deyerlendirirdiler Kollektiv teserrufatlara konullu sekilde qatilma demek olar ki musahide edilmemeisdir Kollektivlesdirme tesebbusu basa dusulen sekilde tecrubeli fermerler terefinden az desteklenirdi Heddinden artiq sadelesdirilmis meqsed taxilin bazardan cixarilmasi ve sovxoz teserrufatlari vasitesile umumi mehsul ve erzaq tedarukunu artirmaq elave vesait gelecek senayelesmeni maliyyelesdirmek idi Qolcomaqlar bu kolxozlara yer acmaq ucun torpaqlarindan imtina etmeye mecbur edilirdiler ve ya oldurulmek surgun edilmek ve ya emek dusergelerine gonderilmek riski ile uzlesirler Seher yerlerinden olan tecrubesiz kendliler daha sonra artiq isci quvvesi semeresiz ve idxaldan asili hesab edilen kend teserrufati sektorunun catismayan isci quvvesini evez edecekdi Stalinin tamamile semeresiz sistemi altinda kend teserrufati mehsuldarligi artmaq evezine azaldi Bu veziyyet yeni sovet teserrufatcilarinin ABS daki fermerlerin istehsalinin ortalama 10 faizini istehsal ede bildikleri 1980 ci illere qeder davam etdi Daha da pisi odur ki Sovet Ittifaqinin Senaye sektorundaki zeif siyaset ucbatindan kendlilere ved edilen traktorlar istehsal oluna bilmedi Kendliler bu prosese qarsi cixmaq ucun ilk baslarda sulhperver yollari secib merkeze mektublar unvanlamaq ve ya ictimai yerlerde danismaqla kifayetlendiler lakin bu hec bir deyisiklik getirmedi Qolcomaqlar iddia edirdiler ki acliq qacinilmazdir lakin onlar yene de qolcomaqlarin ozlerine bir sey olub olmamasindan asili olmayaraq kvotalari odemek ucun onlardan yemeli olan her seyi ele kecirmeye basladilar Stalin saxta bir sekilde acligin olmasini bele inkar edir ve jurnalistlere kollektiv teserrufatlari ziyaret etmeyi qadagan edirdi Kasad mehsuldarligi ort bastir etmek ucun sovet hokumeti meydana cixmis acliqda qolcomaqlari ittiham etmek ucun boyuk tebligat kompaniyasina basladi Tebligatda deyilirdi ki onlar mehsulu yalniz qiymetler yuksek olanda satmaq ucun gizlederek suni erzaq qitligi yaradirlar Tebligat hemcinin qulaqlarin yerli hakimiyyet orqanlari qolcomaqlarin yangin cixarma kolxozlardaki ve ya yerli hakimiyyet orqanlarindaki sexsleri oldurme tehqir etme kimi seylere yol verdiklerini iddia edirdiler Kollektivlesme ikinci tehkimcilik kimi Kendlerde kollektivlesmenin igtisas acliq qitliq ekin ve mal qaranin mehv olmasina yol acacagi barede kend sakinlerine xeberdarliq eden sayieler yayilirdi Sovet qezetlerinin oxunuslari ve yeniden serhleri neticesinde kollektivlesmeikinci tehkimcilik kimi etiketlenirdi Kendliler kohne tehkimli kendlilerin sahiblerinin ve ya torpaq sahiblerinin geri geleceyini ve kollektiv teserrufatlara qatilan kendlilerin de acliqdan oleceyinden qorxurdular Kendlilerin kollektivlesmenin ikinci tehkimcilik olduguna inanmalarinin daha cox sebebi kolxoza daxil olmanin mecburi olmasi idi Fermerlerin icazesiz kollektivi terk etmek huququ yox idi Dovlet satinalmalarinin seviyyesi ve mehsulun qiymetleri de tehkimcilik benzetmesini tetbiq edirdi Hokumet mehsullarin ekseriyyetini goturecek ve cox asagi qiymetler odeyecekdi 1860 ci illerde tehkimcilere hec ne odenilmirdi lakin yene de kollektivlesme kendlilere tehkimcilik huququnu xatirladirdi Onlar ucun bu ikinci tehkimcilik kommunistlerin inqilaba xeyanetinin koduna cevrildi Kendliler ucun inqilab kendlilere daha cox azadliq ve torpaq vermekden ibaret idi lakin bunun evezine onlar dovletin siyasetine uygun olaraq merkezden idare olunan kolxoz a sahib olduqlari her hansi torpaq ve ya mal qarani oz elleri ile vermeli oldular Muqavimetde qadinlarin rolu Qadinlar kollektivlesdirmeye qarsi sayieleri esas yayan onu aile daxiline ve gundelik heyata dasiyan esas vasiteler idi Kollektivlesmenin usaqlarin ictimailesmesi qadinlarin saclarinin ixraci umumi arvad paylasmasi ve bednam umumi er arvad munasibetleri ile neticeleneceyi qorxusu bir cox qadina tesir etdi ve onlarin usyanina sebeb oldu Meselen Krimda bir kolxozun kommuna olacagi ve usaqlarin ictimailesdirileceyi elan edilende qadinlar tezlikle ictimailesecek mal qaralarini kesdiler Kendli qadinlar dusunurduler ki kommunistler qisa sacin qadina daha seherli e senaye iscisi gorunusu verdiyini dusunurler ve bu onlara tehqiredici gelirdi Simali Qafqazin bir kendinde yerli feallar faktiki olaraq butun yorgan dosekleri musadire etdikden sonra kendliler arasinda daha cox qorxu dagildi Umumi yorgan o demek idi ki butun kisiler ve qadinlar yeddi yuz metr uzunlugunda yorgan altinda yeddi yuz metr uzunlugunda carpayida yatacaqlar Tarixciler iddia edirler ki qadinlar bu sayielerden eslinde onlara inanmadan yararlaniblar ki onlar mentiqsiz siyasi olmayan etiraz adi altinda kolxoza hucum ede bilsinler Qadinlar kendli kisilere nisbeten qisas almaq ucun daha az hessas idiler ve buna gore de daha cox seyden qurtula bildiler Kiyev seherindeki 5 min kiloqramliq zenginin sokulmesi Kendli qadinlari memurlarin onlarin etirazlarini qebul etmeleri sebebinden nadir hallarda oz hereketlerine gore cavabdeh olurdular Onlar bir numunede kulak kimi surgun edilmeli olan kendlilerin daxmalarinin girislerini fiziki olaraq baglamis musadire edilmis toxumlari ve mal qarani zorla geri almis ve memurlara qarsi hucumlara rehberlik etmisdiler Resmiler igtisaslarin oz axari ile getmesi ucun qacib gizlendiler Qadinlar mehkeme qarsisina cixanda kisilerle muqayisede onlara daha az agir cezalar verilirdi cunki memurlar ucun qadinlar savadsiz ve kendlilerin en geride qalmis hissesi kimi gorunurduler Bunun konkret numunelerinden biri Rusiyanin Belovka kendinde etirazcilarin yerli sovet deputatlarini doyduyu ve evlerini yandirdigi igtisasdir Esas gunahkarlar kimi yalniz kisiler mesuliyyet dasiyirdilar Qadinlara cezalar ceza olaraq deyil xeberdarliq olaraq verilirdi Qadinlar bu cur qebul olunduqlarina gore kollektivlesmeye qarsi muqavimetde muhum rol oynaya bildiler Dini teqib Kollektivlesdirme tekce ekincilerden torpaqlarin alinmasini deyil hem de kilselerin baglanmasini ikonalarin yandirilmasini ve din adamlarin hebsini nezerde tuturdu Kilseni car rejimi ile elaqelendiren Sovet dovleti ozgeninkilesdirme ve repressiyalar yolu ile kilseni sarsitmaqda davam edirdi Onlar kilseye dovletin maliyye desteyini kesdiler ve kilse mekteblerini dunyevilesdirdiler Kendliler kommunistleri ateistlerle elaqelendirmeye basladilar cunki kilseye edilen hucum cox dagidici idi Kommunistlerin dine ve kilseye hucumu bir cox kendlileri qezeblendirdi ve onlara usyan etmek ucun daha cox sebeb verdi 1929 cu ilde kilselerin baglanmasindan sonra igtisaslar bas verdi Sovet hakimiyyetinin elaqelendirmesi rejime olan desteyin azalmasina yol acdi Dine qarsi olan teqibler tekce danisiq vasitesiyle deyil eyni zamanda elanlar brosurler vasitesiyle de yayilmaqda idi Kahinler teblig edirdiler ki Deccal kendlilere Seytan nisani qoymaq ucun gelib ve Sovet dovleti kendlilere daha yaxsi heyat ved edir amma eslinde onlari Cehenneme gonderir Bundan sonra kendliler qorxmaga basladilar ki eger onlar kollektiv teserrufatlara qatilsalar Antixristin nisanesi onlara da qoyulacaqdir Onlar ozlerini Allah ve ya kollektiv teserrufat arasinda secim etmek mecburiyyetinde hiss edirdiler Qurtulus ve lenet arasinda secim eden kendlilerin dovletin siyasetine muqavimet gostermekden basqa caresi yox idi Sovet dovletinin Deccal kimi olmasi ile bagli bu soz sohbetler kendlilerin hokumete boyun eymelerine engel olurdu Dine ve kilseye edilen hucumlar en cox qadinlara tesir etdi cunki onlar kendlerde dinin esas terefdarlari idiler Aleksandr Dovjenkonun Torpaq rusca Zemlya filminde de kendlilerin kollektivlesdirmeye onun kilseye hucum etmesine gore subhe ile yanasmasi eks etdirilmisdir Soyqirim termininin yaradicisi olan Rafael Lemkin Qolodomor acligi ile elaqeli olaraq baxildiginda Pravoslav kilsesine qarsi tedbiq edilen tezyiqi ukraynalilara yonelmis soyqirimin bir parcasi olaraq deyerlendirilmesinin daha dogru olacagini iddia etmisdir Azerbaycanda kollektivlesdirmeYeni Iqtisadi Siyaset dovrunde Azerbaycan kendinde veziyyet 1925 ci iledek 70 min yoxsul kendli teserrufati ortabab teserrufata cevrilmisdi Varli qolcomaq teserrufatlari kendlerdeki teserrufatlarin 3 faizini teskil edirdi 1928 ci ilde artiq Azerbaycan SSR de kendli teserrufatlarin 6 8 faizi varli 51 4 faizi ortabab teserrufatlar idi 1920 1928 ci illerde respublikada 54 min yeni kendli teserrufati yaranmisdi Onlarin sayi 354 mine catmisdi Bu teserrufatlarda 58 min ve ya 1920 ci ildekinden 28 min eded cox demir kotan vardi Tarlalarda 1925 ci ilde 200 1928 ci ilde artiq 500 traktor isleyirdi Yoxsul kendlilerin bir hissesi kooperativlerde birlesirdiler Masindan istifade torpagi birge becerme sahesinde yoldasliqlar teskil olunmusdu 1926 ci ilin martinda pambiqciliq teserrufatlarini idare eden Pambiq birliyi yaradilmisdi Senaye ve kend teserrufati muessiseleri arasinda elaqe yaranmasi ucun xususi kontakt sistemi movcud idi Bundan basqa istehlak kooperasiyasi da senaye ile kend teserrufati arasinda mohkem iqtisadi elaqeni temin edirdi 1928 ci ilde respublikada movcud olan 354 min kendli teserrufatinin 113 3 mini kooperativlerde birlesmisdi 24 min varli qolcomaq 182 min ortabab 148 min yoxsul teserrufati vardi Bele coxukladli teserrufatciliq istehsalin artmasina komek edirdi Kend teserrufati mehsullari istehsalinin hecmi artiq 1913 cu il seviyyesini otub kecmisdi 1932 1933 cu iller acligi zamani ondan en cox tesirlenen bolgelerin xeritede isarelenmesi Bu bolgeler qara ile isaretlenmisdir Kollektivlesdirme Kommunist Partiyasinin XV konqresinde qebul edilmis qerar esasinda Azerbaycanda da kollektivlesdirme prosesine baslanildi Merkezde 1929 cu ilin martinda novbeti 5 il erzinde butun kend teserrufatlarinin 20 faizinin kolxozlarda birlesdirilmesine qerar verilmisdi pambiqciliq rayonlarinda ise 50 faizedek kollektivlesdirilmeli kolxozlarin sayi 2150 ye catdirilmali idi lakin Azerbaycan rehberliyi 1929 cu ilin yayinda kutlevi kollektivlesdirme siyasetini elan etdi Gorulen inzibati tedbirler neticesinde 16 min qolcomaq ve orta gelirler kendli olduruldu Yerlerde konullu birlesme prinsipine hec baxilmadi bele zor tedbiqetme adi seye cevrildi Azerbaycanda umumi kendli teserrufatlarinin 1929 1930 cu ilde 2 3 faizi qederinde 7583 1930 1931 ci ilde 1 1 faiz qederinde 3802 qolcomaq teserrufati olmus onlarin sayi 1931 1932 ci ilde 1715 e 1932 1933 cu ilde 280 e 1935 ci ilde ise 80 e enmisdi Qolcomaqlarin sayca 90 100 defe azalmasi 1929 1935 ci illerde qolcomaqlari bir sinif kimi legv etmeyin parlaq neticesi idi Yerli seraitde kollektivlesdirmenin en munasib formasi yoldasliqlar birlikler idi Burada torpaq ve emek umumi olur heyvanlar ve istehsal vasiteleri ise sexsi istifadede qalirdi Kollektiv teserrufatlarin 52 3 faizini bele birlikler teskil edirdi 1928 ci ilde respublikada movcud olan 354 min kendli teserrufatinin 113 3 mini kooperativlerde birlesmisdi 24 min varli qolcomaq 182 min ortabab 148 min yoxsul teserrufati vardi Sovet Ittifaqindaki acliqdan behs eden ABS qezeti Izlenilen bir diger yol koorperativlesdirme idi Azerbaycanda kend teserrufatini kooperativlesdirmenin dinamikasi iller uzre asagidaki kimi nezerde tutulurdu 1926 ci il 67409 20 2 faiz 1927 ci il 90273 26 9 faiz 1928 ci il 159178 46 9 faiz ve 1929 cu il 231199 68 2 faiz Azerbaycanda demek olar ki 1928 ci ilin ortalarina qeder kollektiv teserrufatlarin qurulmasi prosesi ayri ayri hallardan basqa nisbeten mulayim keskin sinfi mubarizesiz kecir ve oz musbet neticelerini verirdi Hemin ilde kendli teserrufatinin 40 faizi 1929 cu ilde ise 47 faizi vergiden azad edilirdi Vergiden azad olunmus yoxsul zeif kendli teserrufatlari hesabina mehsul istehsali coxalirdi Kolxozlara maliyye ayrilmasina masin avadanliq ve s alinmasina getdikce qaygi da artirdi Bele ki dovrun hesablamalarina gore Azerbaycanda kolxozlasma faizi basqa Zaqafqaziya respublikalarindan yuksek idi Bu ilden sonra ise kollektivlesdirme ucun sert siyasete baslanildi 1930 cu ilde Sovet Ittifaqinda geden kollektivlesdirmenin yavasladilmasi siyaseti Azerbaycanda da tedbiq edildi Stalinin meqalesinin Pravdada yayimlanmasindan snra 1930 cu ilin 20 fevral kolxoz herekatinda partiya xettinin eyilmesi hallarina qarsi mubarize haqqinda 1930 cu il 14 mart qerarlarinda bu isde yol verilmis telesiklik kobud metodlar pislendi Qebul edilmis qerara esasen Azerbaycanin da daxil oldugu iqtisadi baximdan zeif bolgelerde kollektivlesdirilmeye kecid ucun xususi prosesin heyata keciriilmesi nezerde tutuldu UIK b P Zaqafqaziya Olke Komitesinin 1929 cu il 23 noyabr tarixli plenumunun kollektivlesmenin suretlendirilmesi qerari ile elaqedar olaraq Azerbaycan K b P MK 1929 cu il 10 dekabrda respublikada kolxoz ve sovxoz quruculugu planinda deyisiklik etmek barede qerar qebul etdi Kollektivlesme prosesinde suret ugrunda kecirilen basabela yanasma baslandi Bu zaman sosial iqtisadi milli teserrufat formalari hemcinin bezi rayonlarda ehalinin yarimkocri heyat terzi medeniyyetin asagi seviyyesi meiset ve dini movhumatin guclu usulu kimi muhum amiller bele nezere alinmirdi Inandirmaqla ve temkinle teskilati is aparmaq evezine kendli kutlelerine inzibatciliq kobud tezyiq hede hetta fiziki zorakiliq tetbiq edilirdi Bunun neticesinde kolxozlarin sayi suretle artirdi Yalniz 1930 cu ilin yanvar ayinda Azerbaycanda 591 yeni kolxoz yaradilmis onlara 436 kendli teserrufati daxil edilmisdi ki bu da evvelki illerdekine nisbeten 2 5 defe artiq idi Hemin ilin mart ayinin axirinda respublikadaki kolxozlarda artiq 102 min kendli teserrufati birlesdirilmis pambiq eken bir cox kendlerde ise artiq ellikle kollektivlesdirmeye baslanmisdi Lakin xususi yerli Seraitle elaqedar olaraq Azerbaycan SSR de 1929 1930 cu illerde ferdi teserrufatlarin kollektivlesmesi cox leng gedirdi Cunki kolxozlara esasen yoxsul kendliler daxil olur ortabablar ise hele tereddud edirdiler Kutlevi kolxozlasmaya baslanan tarix olan 1930 cu ilin payizindan sonra hemin ilin oktyabrin 1 dek kendli teserrufatlarinin 15 7 faizi pambiqciliq rayonlarinda ise 20 2 faizi kolxozlasdirilmisdi 1932 ci ilin 1 yanvar tarixine kimi yoxsul ve ortabab kendli torpaqlarinin 46 3 faizi pambiqciliq rayonilarinda ise 61 8 faizi kollektivlesdirilmisdi Bununla da pambiq ekinlerinin 64 3 taxil ekinlerinin ise 41 faizi artiq kolxozlarin payisa dusurdu 1932 ci ilde respublikanin butun kendli teserrufatlarinin 50 6 faizi kolxozlarda birlesdirilmisdi 1933 cu ilin evveline bir cox pambiqciliq rayonlari o cumleden Berde Qasim Ismayilov indiki Goranboy Samux kollektivles meni basa catdirmaq erefesinde idiler Kolxozlarin ekin sahesi 1928 ci ilde 8 2 min hektar oldugu halda 1932 ci ilde 664 2 min hektara catmisdi 1932 ci ilde respublikada 70 min hektardan artiq ekin sahesi olan 88 sovxoz var idi Kend teserrufatinin texniki cehetden techizinde irelileyisler elde edildi Birinci besilliyin sonuna yaxm kend teserrufatinda 1153 traktora malik 29 MTS fealiyyet gosterirdi Onlardan 25 i yalniz pambiqciliq rayonlarinda 2135 kolxoza xidmet edirdi Azerbaycanin daxilinde de kollektivlesme rayon kommunist teskilatlari arasinda bir nov yarisa cevrilmisdi 1931 ci ilden sonra Azerbaycan bu yarisda Sovet Ittifaqi uzre birinci yerde getmekde idi 1937 ci ilde ise Azerbaycan kolxoz sistemine kecidini resmi sekilde elan etdi Bele ki 1937 ci ilde kolxoz teserrufatlari butun teserrufatlarin 86 5 faizini ekine yararli torpaqlarin ise 93 5 faizini teskil etmekde idi Kollektivlesmenin yuxaridan inzibati yolla heyata kecirilmesi umumiyyetle respublikanin kend teserrufatina sonra ciddi cetinlikler yaradan zerbe oldu 1929 1933 cu illerde umumi mal qaranin sayi o cumleden qoyunlarin sayi azalmaga basladi 1928 ci ildeki 1354 min iribuynuzlu malqaranin sayi 1933 cu ilde 1160 minedek 1930 cu ildeki 509 min inek ve camisin sayi 1933 cu ilde 405 minedek qoyunlarin sayi ise 2598 minden 1348 minedek azaldi 1937 ci ilde Azerbaycanda 3654 kolxoz 304 min 982 kendli heyetini birlesdirmisdi ki bu da butun kendli heyetlerinin 84 5 faizini teskil edirdi 1938 ci il yanvarin 1 i ucun ise kolxozlarin ekin saheleri umumi ekin sahelerinin 93 2 faizini teskil edirdi Kollektivlesdirme 1940 ci ilde kendli teserrufatlarinin 99 0 faizini ehate etmisdi Kolxozcularin sayi 1940 ci ilde 1928 ci ildeki 8000 nefere21 qarsi 1719903 nefer22 olmusdu Kend ehalisinin ekseriyyeti kolxozcu cemi 131 7 min nefer ise tek teserrufatci idi23 Kend ehalisinin xususi cekisi de deyiserek respublika ehalisinin 72 faizinden 64 faizine enmisdi24 Belelikle 1940 ci kenddeki teserrufatlarin 99 faizini birlesdiren 3429 kolxoz habele 50 sovxoz teskil edilmisdi Azerbaycanda kollektivlesdirmeye qarsi muqavimet Kollektivlesdirme dovrunde tacirlik seneti mesxereye qoyulur ve alvercilik heddine asagilanirdi Kollektivlesdirme ve qolcomaqlara qarsi mubarize illerinde 1929 1932 minlerle bacariqli ve tecrubeli kendli ya oldurulmus ya da Sibire surgun edilmisdi Gencenin Nerimanov dairesinde Sirvanin Ucar dairesinde Samxor dairesinin Bitdili kendinde kutlevi cixislar olmusdu 1930 cu ilin yazinda Naxcivan MSSR de Nuxa Zaqatala dairesinde sovet hakimiyyetine qarsi qalxan qiyamlarda ortabablar da istirak edirdiler Onlarin istirakcilarina divan tutuldu ve qiyam yatirildi Kollektivlesdirmede bas veren eyintiler kendli teserrufatlarinin zorla kolxozlara daxil edilmesi qolcomaqlara qarsi qanunsuz ceza tedbirleri bir cox hallarda ise ortabablarin bezen yoxsul teserrufatlarin bele qolcomaq kimi qeleme verilmesi 30 cu iller Azerbaycan kendinde iqtisadi ictimai siyasi veziyyeti gerginlesdirdi ehalinin naraziligini artirdi Qolcomaqlarin kolxoz qurulusuna sovet hakimiyyetine qarsi movqeyi ve apardiqlari mubarize tebii idi Lakin xususile ellikle kollektivlesdirme illerinde sosializmde sinfi mubarizenin keskinlesmesi suari altinda respublikanin kendlerinde agir cinayetler toredilirdi Ismayilli Eli Bayramli Samaxi Qonaqkend Agdam Nuxa Zaqatala Balaken ve basqa rayonlarda bas veren facieli hadiseler buna subutdur Yalniz Ismayilli rayonunda 300 nefer hebs edilmis 63 nefer gullelenmisdi 30 cu illerde Qazaxistana Orta Asiyaya Sibire on minlerle Azerbaycanli ailesi surgun olunmusdu Pavlik Morozovun elde olan yegane sekli O orta sirada ortada dayanmisdir Sovet Ittifaqi zamani bu sexsin oz atasini dovlet numayendelerine bildirdiyini buna gore de oz ailesi terefinden oldurulduyu barede mif uydurulmusdu Bu mifin esasinda operalar nagillar tamasalar ve s yaradilmisdi Lakin ittifaq cokdukden sonra eslinde bele bir hadisenin olmadigi ve uyduruldugu belli oldu Meqsed diger usaqlari da oz valideynlerinin gizli islerini dovlet numayendelerine bildirmeye tesviq etmek idi NeticelerKollektivlesdirmeye qarsi muqavimet ve neticeleri Hokumetin yuksek istehsal kvotasi ile elaqedar olaraq kendliler bir qayda olaraq kollektivlesmeden evvelki emek muqabilinde daha az emek haqqi alir bezileri ise islemekden imtina edirdiler Merle Fainsod hesab edirdi ki 1952 ci ilde kolxoz qazanci Sovet kolxozlarinda sexsi torpaqlardan elde edilen pul gelirinin yalniz dordde birini teskil edirdi Bir cox hallarda kollektivlesmenin bilavasite neticesi mehsulun azalmasi ve mal qaranin sayinin yariya enmesi oldu Kend teserrufati istehsalinin sonraki berpasina Ikinci Dunya Muharibesi ve 1946 ci ilin siddetli quraqligi zamani Sovet Ittifaqinin meruz qaldigi itkiler de mane oldu Bununla bele mal qaranin en boyuk itkisi donuzlardan basqa butun heyvanlar ucun kollektivlesme neticesinde bas vermisdir SSRI de ineklerin sayi 1928 ci ildeki 33 2 milyondan 1941 ci ilde 27 8 milyona 1950 ci ilde ise 24 6 milyon basa dusmusdur Donuzlarin sayi 1928 ci ildeki 27 7 milyondan 1941 ci ilde 27 5 milyona sonra ise 1950 ci ilde 22 2 milyon basa dusmusdur Qoyunlarin sayi 1928 ci ildeki 114 6 milyondan 1941 ci ilde 91 6 milyon basa 1950 ci ilde 93 6 milyon basa dusmusdur Atlarin sayi 1928 ci ildeki 36 1 milyondan 1941 ci ilde 21 0 milyon basa dusmus yalniz 1950 ci ilde 12 7 milyon basa dusmusdur Sovet kend teserrufati heyvan ehtiyatlari yalniz 1950 ci illerin sonlarindan etibaren 1928 ci il seviyyesine yaxinlasmaga baslamisdir Baslangicda edilen planlara baxmayaraq 1932 1933 cu illerdeki quraqligin da tesiri ile kollektivlesdirme gozlenileni qarsilamirdi 1929 1932 ci illerde yasanan dehsetli mehsul qitligi kend yerlerinde acliga yol acdi Stalin ve kommunist Partiyasi meydana cixmis cetin veziyyete gore qolcomaqlari ittiham edirdi ve problemlerin sebebi kimi onlarin kollektivlesdirmeye muqavimet teskil etmelerini gosterirdi Iddia edilirdi ki bir cox qolcomaq taxil mehsullarini gizletmis bununla da yuksek qiymetlerin ortaya cixmasina yol acmisdir Stalin problemin hellini onlari sinif olaraq yox etmekde gorurdu Stalin bunu heyata kecirmek ucun mulkunu elinden alma deportasiya etme ve edam etme kimi metodlardan istifade edecekdi Ural Sibir metodu termini Stalin terefinden ireli surulub ehalinin qalan hissesi onu yeni usul adlandirib Cinayet mecellesinin 107 ci maddesi dovletin taxil elde etmesinin huquqi vasitesi idi Sovet hokumeti buna ehalinin erzaq paylarini kesmekle cavab verdi Kollektivlesmeye guclu muqavimetin oldugu yerlerde xususen Ukraynada bu siyaset izlenildi Taxil kvotasini yerine yetire bilmeyen kendliler kvotanin bes misli miqdarinda cerime edilirdiler Eger kendli itaetsizligini davam etdirseydi kendlilerin emlaki ve texnikasi dovlet terefinden musadire olunacaqdi Evvelki tedbirlerin hec biri tesirli olmasaydi meydan oxuyan kendli surgun edilecek ve ya deportasiya edilecekdi Cinayet mecellesinin 61 ci maddesi ile bu praktika 1929 cu ilde huquqi edildi Bir cox kendli aileleri mecburi sekilde Sibir ve Qazaxistanda yaradilmis surgun dusergelerinde meskunlasdirildilar ve onlardan bezileri yollarda olduler Ehtimal edilir ki bir milyon qolcomaq ailesi ve ya 5 milyon insan bele emek dusergelerine surgun edilmisdiler 7 avqust 1932 ci ilde Sosialist mulkiyyetin qorunmasi barede dekret elan edildi Bu qanuna gore kolxozun ve ya korperativin emlakindan ogurluq etmenin cezasi olum idi lakin yungullesdirici hallar olduqda bu ceza en azi 10 il olmali idi Bezilerinin sunbulciceyi qanunu Zakon o koloskah adlandirdigi qanunla bicinden sonra kollektiv tarlalarda eli ile taxil yigan ve ya bicen kendliler o cumleden usaqlar dovlet taxil istehsalina ziyan vurduqlarina gore hebs edilirdiler 5 7 8 7 milyon insanin acliqdan olduyu guman edilir Guman edilir ki Stalinin kollektivlesdirme siyasetinin birbasa ve dolayi tesiri neticesinde umumilikde 12 milyon insan heyatini itirmisdir Bele bir meshur hekaye var ki 1945 ci ilde bas tutan Yalta Konfransinda Uinston Corcil Stalinden acliq zamani ne qeder insanin olduyunu sorusmus Stalin ciyinlerini cekerek cavablamis ve eli ile on barmagini gostermisdir Bu jest tarixciler terefinden cox zaman birbasa Stalinin ozu terefinden kollektivlesdirme neticesinde en azi 10 milyon insanin olmesini etiraf etdiyinin subutu kimi deyerlendirilir Sibirde XIX esrin ikinci yarisi boyunca Sibir Rusiya imperiyasinin esas kend teserufati bolgelerinden biri olmusdu Xususen onun cenub bolgeleri olan Altay Kai Omsk Novosibirsk Kemerovo Xakasiya Buryatiya Irkutsk oblastlari yuksek mehsuldarliqla secilirdi Stolipinin islahatlari neticesinde imperiyanin muxtelif yerlerinden Sibire kocmeye razi olan insanlara boyuk torpaq saheleri verildi ve bu da boyuk torpaqlara sahib kendli tebeqesinin formalasmasi ile birlikde mehsuldarligin da artmasina yol acdi Yerli tacirler muxtelif taxil mehsullarini hem Avropaya hem de imperiyanin daxili bolgelerine satirdilar OBShEE DOVOLSTVO VIDNO VSYuDU ILI ZATIShE PERED BUREJ www berdsk ru 29 Sentyabr 2002 23 Aprel 2023 tarixinde Istifade tarixi 27 oktyabr 2023 1931 ci ilin mayinda qebul edilmis gizli bir qerarla 40 qolcomagin torpaqlarinin ve mallarinin musadire edilmesi ozlerinin ise Tomsk oblastinin simal hissesinde cox az meskunlasdirilan yerlere kocurulmesi emr edilirdi Onlarin kocuruleceyi yer umumi Sibirin qerbi olmaqla birlikde bu emri yerine yetirmek Qerbi Sibir Eyalet Icraiyye Komitesine tapsirilmisdi Ozgeninkilesdirilen emlak bolunmez kollektiv mulkiyyet kimi kolxozlara verilmeli ve deportasiya olunanlarin kolxoz kapitalina bu mecburi tohfesini eks etdiren kolxoz paylari Kasib ve torpaqsiz kendlilerin kollektivlesdirme fondunda saxlanilmali idi Kollektivlesdirmeye qarsi en boyuk usyan Buryatiyada bas verdi ve 1929 cu ilde Qirmizi Ordu bolmeleri terefinden yatirildi O vaxtdan beri Lynne Viola kimi tarixciler terefinden kendlilerin bolsevik hokumetine qarsi vetendas muharibesi ve kendi mustemlekelesdirme cehdi kimi qebul edilmisdir Merkezi Asiya ve Qazaxistanda 1928 ci ilde Sovet Qazaxistani varli beylerin mulklerini xususen de mal heyvan surulerini musadire etmeye basladi Bu hadise Kicik Oktyabr kimi xatirlanmaqdadir Musadire kampaniyasi qazaxlar terefinden diger qazaxlara qarsi aparilirdi ve kimin bey oldugunu onlardan ne qeder musadire edeceyini hemin qazaxlar ozleri mueyyen edirdiler Bunun sebebi qazaxlari Qazax cemiyyetinin transformasiya edilmesinde istirakini temin etmek idi 10 minden cox bey onlara qarsi heyata kecirilen kompaniya neticesinde deportasiya edildi Enenevi olaraq koceri heyat terzinin hakim oldugu yerlerde kollektivlesdirmeye qarsi boyuk muqavimet yasandi ve bas vermis hadiseler neticesinde cox sayida mal heyvan olduruldu Bu hadiseler neticesinde Qazaxistanda olan iribuynuzlu heyvanlarin sayi 7 milyondan 1 6 milyona qoyunlarin sayi 22 milyondan 1 7 milyona dusdu Basqa yere kocmeye mehdudiyyetler qoyulsa da bunlarin hec bir ehemiyyeti olmadi Yarim milyon qazax Merkezi Asiyanin diger yerlerine 1 5 milyonu ise Cine kocdu Yerde qalanlardan texminen 1 milyonu bas vermis acliqda heyatini itirdi Sovet asilisi adlandirilan Monqolustanda da kollektivlesdirilmeye cehd edildi lakin 8 milyon mal qaranin telef olmasindan sonra bundan imtina edildi 1933 cu ilde Xarkovdaki kucede ac insanlar Tarixci Sarah Kameron iddia edir ki Stalin qazaxlari acliga mehkum etmek istemirdi sadece o bezi olumlerin rejimin siyasi ve iqtisadi hedeflerine cata bilmesi ucun qurban edilmesini labud hesab edirdi Kameron inanir ki kocerilere qarsi kompaniyanin acliqla musayet edilmesi BMT in tesirifi ile deyildikde soyqirim deyil o Rafael Lemkinin ilkin soyqirim konsepsiyasina uygun gelir o medeniyyetin mehvini fiziki mehv olmaq qeder soyqirim hesab edirdi Tarixci Stefan Vheatkroft sovet acligi ile elaqeli olaraq bu dusunceni tenqid edir cunki ona gore merkezi planlasdiricilarin nominal olaraq ifade edilen yuksek gozlentileri onlarin oz hereketlerinin son neticelerinden xebersiz olduqlarini ve bunun neticesinin acliq olacagini numayis etdirmek ucun kifayet idi Nikkolo Piankiola Kamerondan daha da ireli gederek iddia edir ki Lemkinin dusuncesinde yola cixildiginda tekce qazaxlar yox Sovet Ittifaqindaki butun koceriler soyqirim siyasetinin qurbanidirlar Bolgenizin ve yalnizca sizin bolgenizin degil saygin tahil yetistiricileri bir Italyan grevi sabotaj gerceklestirdiler ve iscileri ve Kizil Ordu yu ekmeksiz birakmaktan hic cekinmediler Ukraynada Tarixcilerin ekseriyyeti 1932 1933 cu illerde xususen de zengin torpaqlari cernozem ile meshur olan Ukraynada bas veren Boyuk Acliga kollektivlesmenin ve kendlilerin muqavimetinin sebeb oldugu pozulmalarin ehemiyyetli derecede tohfe verdiyi ile razilasirlar Bu xususi dovr ukrayn dilinde Qolodomor adlandirilmaqdadir 1921 1923 cu illerdeki kimi acliqlarda hem olke daxilinde hem de olke xaricinde beynelxalq pul toplama kompaniyalari teskil edilir toplana meblegle erzaq ehtiyaci hiss edenlere yardim edilirdi Lakin bu acliq zamani bele bir seyler bas vermedi cunki Stalin bele yardim aksiyalarini ve bu barede danismagi qadagan etmisdi Stalin hemcinin Ukrayna kommunistleri ve ziyalilarini temizlemeye basladi ve bu bolgeye uzunmuddetli dagidici tesir gosterdi Ukraynanin bir cox kendleri qida tedarukunun texribatina gore hokumetin qerari ile qara siyahiya salindi ve cezalandirildi Bundan basqa zerer cekmis erazilerden ehalinin miqrasiyasi mehdudlasdirildi Mukafatli yazici Mixail Soloxovla sohbetinde Stalin acliq yerli partiya iscilerinin heddi asmasi ve texribat neticesinde bas verdiyini bildirmisdir Partiya sovet isimizdeki yaralari uze cixaran dusmeni cilovlamaq isteyen zehmetkeslerimizin bezen istemeden dostlarini vurub sadizme getdiyini gosteren mektublara gore size tesekkur etdim Bolgenizin ve yalnizca sizin bolgenizin deyil hormetli taxil yetisdiricileri italyan tetili sabotaj baslatdilar ve Qizil Ordu ile fehleleri coreksiz buraxmaqdan cekinmediler Texribatin sakit ve zahiren zerersiz qansiz olmasi mohterem taxilcilarin Sovet hakimiyyetine qarsi eslinde sakit muharibe aparmasi faktini deyisdirmir Acliq muharibesi eziz yoldas Soloxov Bu elbette ki hec bir halda meni inandirdiginiz kimi bizim isciler terefinden toredilen tehqirlere haqq qazandira bilmez Ve bu vehsiliklerin gunahkarlari layiqince cezalandirilmalidirlar Umumen 40 milyon insan bu acliqdan tesirlenmisdi Tesirlenen erazilere Moskva yaxinligi da daxil idi ve burada olum gostericileri 50 faiz yukselmisdi Lakin acligin merkezi Ukrayna ve onun etafindaki Don Kuban Simali Qafqaz bolgeleri idi Buraya Qazaxistan da daxil edile biler burada olenlerin sayi bir milyon idi Kend yerleri seherlerden daha cox tesirlense de tekce Xarkovda 120 min Krasnodarda 40 min Stavropolda 20 min insan acliqdan olmusdu Olum reqemleri barede hec bir resmi ehateli qaynaq olmasa da tarixciler R W Davies ve Stephen G Wheatcroft 1932 ci ilden 1933 cu ile qeder 1 544 840 neferlik qeyd edilmis olum coxlugunu arasdirmaq ucun Ukraynada butun sebeblerden qaynaqlanan 2 577 065 olume dair resmi Sovet arxivlerindeki qeyd edilmis olum statistikalarindan istifade etmisdirler Alec Nove iddia edir ki acliq zamani bezi yerlerde olumlerin qeydiyyata alinmasi boyuk miqyasda dayandirilmisdir Bununla bele qeyd olunub ki arxivlerde qeyde alinan olum hallari demoqrafik resmiler terefinden esasli sekilde yeniden islenib Melumatlarin kohne versiyasi Ukraynada hal hazirda istifade edilen statistikalara gore 600 min daha az olum oldugunu gosterirdi Muellifler Kommunizmin Qara Kitabi nda olenlerin sayinin en azi 4 milyon oldugunu iddia edir hemcinin Boyuk Acligi Ukrayna xalqinin soyqirimi kimi seciyyelendirirler Latviyada Sovet Ittifaqinin Latviyani 1940 ci ilin iyununda isgal etmesinden sonra olkenin yeni hakimleri problemle uzlesdiler muharibeler arasi dovrdeki islahatlar ferdi sahibkarligin artmasina yol acmisdi xalq dusmenlerinin ve qacqinlarin elece de 30 hektardan cox torpagi olanlarin mulkleri 1940 1944 cu iller araliginda millilesdirildi eyni zamanda torpaqsiz olanlara 15 hektar torpaq verildi Belelikle hele de ferdi sahibkarliqdan asili qalan Latviya kend teserrufati sistemi merkezi planlamani cetinlesdirirdi 1940 1941 ci iller boyunca Sovet Ittifaqi kollektivlesdirmenin mecburi sekilde yox konullu ve numune olmaq suretiyle heyata kecirileceyini bildirirdi Kollektivlesdirmeye tesviq etmek ucun ferdi mulklere yuksek vergiler tedbiq edildi ve yeni yaradilmis teserrufatlaa dovlet yardimi verilmedi Lakin 1945 ci ilden sonra dovlet basa dusdu ki onun konullu kollektivlesdirme siyaseti ise yaramir Bir cox latviyali ucun ferdi torpaga sahib olmaq adet halini salmisdi hetta onlarin coxu tehkimlilik oldgu zamanda bele bele torpaqlara sahib idiler Hemcinin muharibeler arasi dovrde torpaq elde kendlilerin bezileri aile tarixlerinde ilk defe idi ki torpaq elde edirdi Bundan basqa kend yerleri kollektiv teserrufatlardake heyatin cetinliyi barede dolasan sayielerle dolu idi Moskvanin tezyiqi neticesinde kollektivlesdirme ucun edilen islerin sayi yerli Latviya kommunistleri terefinden artirilirdi Onlar yuksel vergilerle ferdi mulklerin sayini azaltmaga calisir bir coxunu qolcomaqliqla ittiham edir ve onlarin mehsullarini dovlet istifadesi ucun ucuz qiymete alirdilar Latviyada ilk kolxoz 1946 ci ilin noyabrinda quruldu ve 1948 ci ile qeder cemi 617 kolxoz teskil edilmisdi Bu kolxozlarda 13 814 kendli birlesmisdi ki bu da umumi kendlilerin 12 6 faizini formalasdirmaqda idi Prosesin bele irelilemesi merkezde cox pis qarsilandi ve 1949 cu ilin martinda 13 min qolcomaq ailesi elece de ferdi sahibkar mueyyenlesirildi 24 30 mart 1949 cu il araliginda 40 min insan SSRI in ferqli regionlari boyunca deportasiya edildi Bu deportasiyalardan sonra kollektivlesdirmenin sureti artdi ve fermerler kolxozlara axin etmeye basladi Iki hefteicinde 1740 yeni kolxoz yaradildi ve 1950 ci ilin sonundan etibaren Latviya kend teserrufati muessiselerinden cemi 4 5 faizi kolxozlardan kenarda qalmagi bacarmisdi Fermerlerin gundelik hereketleri planlar qerarlar ve basqa yerlerde tertib edilmis ve muveqqeti qeyri kendcilik iyerarxiyasi vasitesile heyata kecirilen kvotalarla idare olunduqca kend heyati deyisdi Yeni kolxozlar xususen de kicik kolxozlar zeif techiz olunmus ve yoxsul idi evvelce fermerlere ilde bir defe natura sonra ise nagd pul odenilirdi lakin maaslar cox kicik idi ve bezen fermerlere maas odenilmemis hetta bezi hallarda onlar kolxoza borclu qalmisdilar Fermerlerin hele de evlerinin etrafinda kicik 0 5 ha dan cox olmayan torpaq saheleri var idi orada ozleri ucun yemek yetisdirirdiler Kollektivlesdirme ile yanasi hokumet insanlari kendlere kocurmekle ferdi teserrufatlarda yasamaq adetinin kokunu kesmeye calisirdi Lakin sovetler evleri de kocurmeyi planlasdirdigi ucun pul catismazligi sebebinden bu proses ugursuz oldu Kolonializmin ve ya imperializmin layihesi olaraq kollektivlesdirmeIosif Stalin Buxarinin tesiri altinda olan partiya qanadi ile daxili mubarize icerisinde olduguna gore elece de Lenin doneminde kendlilerin YIS e muqavimet gostermeleri ve suretli senayelesme ucun meydana cixan ehtiyaclari qarsilamaq ucun tecili kendlilerden vergi elde etmek qerarina geldi Bu ideya 1920 ci illerde partiyadaki bir cox sexs terefinde desteklenirdi Partiya terefinden toplanan xerac ve ya vergi kendlilere qarsi virtual muharibe seklini aldi ki bu da onun medeni mehvine kendlerin sovet elitasinin seher medeniyyetine homojenlesdirilmis koloniyaya cevrilmesine getirib cixaracaqdi Kendlilerin mustemlekelesdirilmesi kampaniyasinin kokleri hem kohne rus imperializminden hem de milli dovletin muasir sosial muhendisliyinden gedirdi lakin milli dovlet ile sovet dovletinin esas ferqi onda idi ki sovet repressiyasi bu dovletin gucunu deyil zeifliyini eks gosterirdi Ukrayna ve Qazaxistandaki kollektivlesdirme prosesi ile bagli onu kolonializmin tezahur formasi kimi deyerlendiren muxtelif muzakireler de aparilmisdir Kollektivlesdirmenin inkisafi 1927 1940Il Kollektiv teserrufatlarin sayi Kolxozlarda teserrufatlarin faizi Kollektiv istifadede ekin sahesinin faizi1927 14 800 0 8 1928 33 300 1 7 2 31929 57 000 3 9 4 91930 85 900 23 6 33 61931 211 100 52 7 67 81932 211 100 61 5 77 71933 224 500 65 6 83 11934 233 300 71 4 87 41935 249 400 83 2 94 11936 90 5 98 21937 243 700 93 0 99 11938 242 400 93 5 99 81939 235 300 95 6 1940 236 900 96 9 99 8 Qaynaqlar 1927 1935 ci illere aid elave reqemlerin qaynagi 1937 ci il buradan 1939 cu il buradann 1940 ci il buradan Kollektivlesdirilmis saheler uzre resmi reqemler yuxaridaki cedvelde kollektiv istifadede ekin sahesinin faizi ile sutun iki texniki faktorla yuxariya dogru istiqametlenmisdir Birincisi bu resmi reqemler sovxozlarin ve diger kend teserrufati istifadecilerinin becerdiyi saheler istisna olmaqla kendli teserrufatlarinda ekin sahesinin faizi kimi hesablanir Umumi ekin sahesine esaslanan hesablamalar sovxozlar da daxil olmaqla 1935 1940 ci illerde kolxozlarin payini texminen 80 e qeder azaldir Ikincisi kolxozcularin teserrufat saheleri yeni kolxozlasdirilmis teserrufatlar kolxozlarin torpaq bazasina daxildir Teserrufat saheleri olmadan 1940 ci ilde kolxozlarda olan ekin saheleri resmi statistikada gosterildiyi kimi 99 8 yox 96 4 teskil edirdi Kollektivlesmenin 1928 1940 ci iller arasinda genis vuset almasi fakti ile mubahise teskil etmese de asagidaki cedvelde ekin sahelerinin kollektivlesdirilmesinin miqyasi ile bagli muxtelif daha real reqemler verilir Ekin sahelerinin torpaq istifadecilerine gore bolgusu 1928 ve 1940 ci iller Torpaq istifadecileri 1928 1940Butun teserrufatlar 000 hectares 113 000 150 600Dovlet teserrufatlari sovxozlar 1 5 8 8 Kollektiv teserrufatlar kolxozlar 1 2 78 2 Heyetyani saheler kollektiv ve dovlet teserrufatlarinda 1 1 3 5 Kendli teserrufatlari ve diger istifadeciler 96 2 9 5 Source Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922 1972 Moscow 1972 p 240 Alman isgali altinda dekollektivizasiyaIkinci Dunya muharibesi zamani Reyx isgali altindaki Serq regionlari Nazirliyinin rehberi kimi bir nece qerar qebul ederek Almaniya isgalindaki Sovet torpaqlarinda kollektiv teserrufatlarin legv edildiyini bildirdi 1942 ci ilin fevralinda Aqrar qanun qebul ederek teserrufatlar barede Sovet qaydalarinin hamisinin quvveden dusduyunu elan edib ozleri ile emekdasliq etmek isteyen sexsler ucun aile torpaq sahibliyini yeniden formalasdirdi Lakin dekolektivizasiya muharibe vaxti erzaq istehsalinin daha genis telebleri ile ziddiyyet teskil etdi ve Hermann Gorinq ad deyisikliyi istisna olmaqla kolxozun saxlanilmasini teleb etdi Hitler ozu de torpaqlarin yeniden bolusdurulmesini axmaqliq adlandirib Nehayet alman isgalci hakimiyyet orqanlari kolxozlarin ekseriyyetini oldugu kimi saxladilar ve sadece olaraq onlari icma teserrufatlari adlandirdilar rusca Obshinnye hozyajstva Alman tebligati bunu kolxozlarin son olaraq ferdi teserrufatlara parcalanmasi istiqametinde bir hazirliq addimi kimi tesvir etdi ve bu almanlara teserrufat mehsullarinin mecburi kvotalarini sedaqetle tehvil veren kendlilere verilecekdi 1943 cu ile qeder alman isgalci hakimiyyetleri kolxozlarin 30 ni Almaniyanin maliyyelesdirdiyi kend teserrufati kooperativleri ne cevirmisdiler lakin hele de sexsi teserrufatlara hec bir kecid etmemisdiler Hemcinin baxIstinadlarCauley 2013 seh 25 Davies 1980 seh 1 Kuromiya 2015 seh 91 Kenez 1999 Conquest 2001 Conquest 1986 seh 87 Fainsod 1970 seh 526 Fainsod 1970 seh 529 Iordachi ve Bauerkamper 2014 Cauley 2013 Suny 1998 Heinzen 2004 Livi Bassi 1993 seh 743 766 Collectivization soviethistory msu edu 2015 2023 10 26 tarixinde Istifade tarixi 26 oktyabr 2023 Dvadcatipyatitysyachniki Nacionalnaya istoricheskaya enciklopediya 2 oktyabr 2014 4 mart 2016 tarixinde Istifade tarixi 22 oktyabr 2023 Viola 1989 seh 53 Postanovlenie ob edinom obshesoyuznom znake Udarnik desyatoj pyatiletki www consultant ru 2012 2017 09 17 tarixinde Siegelbaum 1990 seh 51 Millar 1971 seh 27 28 Dizzy with Success Concerning Questions of the Collective Farm Movement www marxists org J V Stalin 2023 05 24 tarixinde Istifade tarixi 26 oktyabr 2023 CYNTHIA HAVEN Stalin killed millions A Stanford historian answers the question was it genocide news stanford edu 23 sentyabr 2010 2016 06 11 tarixinde Lessons from a century of communism Washington Post ISSN 0190 8286 Retrieved November 1 2022 Washington Post 1 noyabr 2022 March 14 2023 tarixinde Viola 1996 seh 3 12 Fitzpatrick 1994 seh 3 18 Fitzpatrick 1994 seh 4 Petrick 2021 seh 623 647 9 may 2022 AGRICULTURE IN THE SOVIET ERA factsanddetails com 5 June 2023 tarixinde Istifade tarixi 26 oktyabr 2023 Hughes 1994 seh 76 103 Common Lies about the Holodomor ukrainer net 1 noyabr 2020 2023 04 23 tarixinde Istifade tarixi 26 oktyabr 2023 Viola 1989 seh 60 Fitzpatrick 1994 seh 67 Viola 1989 seh 3 Viola 1989 seh 6 Viola 1989 seh 129 Viola 1990 seh 760 Viola 1986 seh 23 42 Viola 1990 seh 765 Viola 1986 seh 218 219 224 225 Viola 1986 seh 220 222 Fitzpatrick 1994 seh 6 Fitzpatrick 1994 seh 33 Viola 1996 seh 41 Viola 1996 seh 156 Viola 1996 seh 762 Fitzpatrick 1994 seh 45 Viola 1996 seh 63 Viola 1990 seh 767 Viola 1986 seh 217 218 Dovzhenko 1930 Serbyn 2019 Omerov 2012 The Establishment of The Soviet Regime In Northern Azerbaijan Resistance Against The Invaders azkurs org 2023 10 28 tarixinde Istifade tarixi 25 oktyabr 2023 V cild 2008 seh 227 240 Omerov 2008 V cild 2008 seh 235 V cild 2008 seh 236 V cild 2008 seh 237 V cild 2008 seh 252 V cild 2008 seh 265 V cild 2008 seh 266 V cild 2008 seh 332 366 Harun Yilmaz Azerbaycana sovet tecrubesi lazim idimi www bbc com 6 noyabr 2017 2023 10 28 tarixinde Istifade tarixi 24 oktyabr 2023 V cild 2008 seh 241 V cild 2008 seh 366 Figes 2007 seh 122 126 Fainsod 1970 seh 542 Fainsod 1970 seh 541 Hubbard 1939 seh 16 Pykhalov 2011 seh 100 104 Davies ve Wheatcroft 2009 seh 415 Rosefielde 1996 seh 959 987 Hubbard 1939 seh 117 118 Cohen 1980 seh 463 Rappaport 1999 seh 53 Postanovlenie prezidiuma Zapadno Sibirskogo kraevogo ispolnitelnogo komiteta ot 5 maya 1931 g O likvidacii kulachestva kak klassa www hrono info 1992 archive missing date tarixinde arxivlesdirilib archive missing url cite web url accessdate missing url Viola 1996 seh 3 Cameron 2018 seh 71 Cameron 2018 seh 72 Cameron 2018 seh 95 Courtois 1999 seh 168 Pannier 2007 Conquest 1986 seh 189 198 Cameron 2018 seh 99 Wheatcroft 2020 seh 593 597 Pianciola 2020 seh 588 592 Courtois 1999 seh 159 Ukrainian Famine history hanover edu 1932 2023 10 27 tarixinde Istifade tarixi 27 oktyabr 2023 Grain Problem Addendum to the minutes of Politburo meeting No 93 Library of Congress December 6 1932 Library of Congress December 10 2020 tarixinde Istifade tarixi 27 oktyabr 2023 Revelations from the Russian Archives Ukrainian Famine Library of Congress 2020 12 10 tarixinde Istifade tarixi 27 oktyabr 2023 Stanica Veshenskaya Perepiska Stalina i Sholohova o raskulachivanii vlastitel com ru 1933 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 27 oktyabr 2023 Courtois ve basqalari 1999 seh 164 165 Courtois 1999 seh 167 Nove 1993 seh 266 Merl 1995 seh 49 61 Soviet occupation of the Baltic States Encyclopaedia Britannica 2008 06 11 tarixinde Istifade tarixi 27 oktyabr 2023 Plakans 1995 seh 155 156 Freibergs 2001 Viola 2014 seh 49 69 Irvin Erickson 2021 seh 193 215 Hechter 2021 seh 145 157 Hrynevych 2021 seh 99 143 Klid 2021 seh 11 32 Sabol 2017 seh 171 204 Sabol 2017a seh 33 68 Sotsialisticheskoe sel skoe khoziaistvo SSSR 1939 seh 42 43 Sel skoe khoziaistvo SSSR 1935 1936 seh 630 634 1347 1369 Great Soviet Encyclopedia 1953 seh 81 Narodnoe khoziaistvo SSSR 1917 1987 1987 seh 35 Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922 1972 1972 seh 215 240 Grenkevich 1999 seh 169 171 Memorandum by Brautigam Concerning Conditions in Occupied Areas of the USSR 25 October 1942 www ess uwe ac uk 29 May 2000 22 Aprel 2014 tarixinde Istifade tarixi 24 oktyabr 2023 Wieczynski 1978 seh 161 162 Dallin 1957 seh 346 351 Brandt ve basqalari 1957 seh 92 96 99MenbeLewis H Siegelbaum Stakhanovism and the Politics of Productivity in the USSR 1935 1941 Cambridge University Press 1990 ISBN 978 0 521 39556 4 Lynne Viola The Best Sons of the Fatherland Workers in the Vanguard of Soviet Collectivization Oxford University Press 1989 ISBN 0 19 504262 X Sarah Cameron The Hungry Steppe Famine Violence and the Making of Soviet Kazakhstan Cornell University Press 2018 ISBN 978 1 5017 3044 3 Stephane Courtois en The Black Book of Communism The Black Book of Communism Crimes Terror Repression bad url Harvard University Press 1999 ISBN 978 0 674 07608 2 Bruce Pannier Kazakhstan The Forgotten Famine Radio Free Europe Radio Liberty 2007 Robert Conquest Central Asia and the Kazakh Tragedy in Harvest of Sorrow Soviet Collectivization and the Terror Famine Oxford University Press 1986 ISBN 978 0 19 504054 8 Stephen G Wheatcroft The Complexity of the Kazakh Famine Food Problems and Faulty Perceptions Journal of Genocide Research 23 4 2020 Niccolo Pianciola Environment Empire and the Great Famine in Stalin s Kazakhstan Journal of Genocide Researc 23 4 2020 Leonid Grenkevich The Soviet Partisan Movement 1941 1945 A Critical Historiographical Analysis New York Routledge 1999 Joseph L Wieczynski The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History 7 Academic International Press Gulf Breeze FL 1978 Karl Brandt Otto Schiller and Frantz Anlgrimm Management of Agriculture and Food in the German Occupied and Other Areas of Fortress Europe Stanford California Stanford University Press 1953 Vahid Omerov Azerbaycan SSR de 1920 1940 ci illerde senayelesdirme ve zoraki kolxozlasdirma www anl az 2012 AMEA Tarix Inistitutu Azerbaycan tarixi yeddi cildde VI cild Baki 2008 Martin McCauley Stalin and Stalinism England Longman Group 2013 ISBN 0 582 27658 6 R W Davies The Soviet Collective Farms 1929 1930 London Macmillan 1980 Hiroaki Kuromiya Revolution from Above Stalin Englan TAYLOR amp FRANCIS 2015 Peter Kenez A History of the Soviet Union from Beginning to End Cambridge University Press 1999 Robert Conquest Reflections on a Ravaged Century W W Norton amp Company 2001 ISBN 978 0 393 32086 2 Merle Fainsod How Russia is Ruled Cambridge Mass Harvard University Press ISBN 978 0 674 41000 8 Iordachi Constantin Bauerkamper Arnd Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe Comparison and Entanglements Budapest New York Central European University Press 2014 ISBN 978 6155225635 Ronald Grigor Suny The Soviet experiment Russia the USSR and the successor states Oxford University Press v ISBN 978 0 19 508104 6 James W Heinzen Inventing a Soviet Countryside State Power and the Transformation of Rural Russia 1917 1929 University of Pittsburgh Press ISBN 0 8229 4215 1 Massimo Livi Bassi On the Human Cost of Collectivization in the Soviet Union Population and Development Review Population and Development Review 19 1993 743 766 James R Millar The Soviet Rural Community University of Illinois Press 1971 Lynne Viola Peasant Rebels Under Stalin Collectivization and the Culture of Peasant Resistance Oxford University Press 1996 Sheila Fitzpatrick Stalin s Peasants Resistance and Survival in the Russian Village After Collectivization Oxford University Press 1994 ISBN 978 0 19 506982 2 Martin Petrick Post Soviet Agricultural Restructuring A Success Story After All Comparative Economic Studies 63 4 2021 623 647 ISBN 1478 3320 James Hughes Capturing the Russian Peasantry Stalinist Grain Procurement Policy and the Ural Siberian Method Slavic Review 53 1 1994 76 103 Lynne Viola Peasant Rebels Under Stalin Collectivization and the Culture of Peasant Resistance Oxford University Press 1996 Lynne Viola The Peasant Nightmare Visions of Apocalypse in the Soviet Countryside The Journal of Modern History Vol 62 No 4 1990 747 770 Lynne Viola Bab i bunti and peasant women s protest during collectivization London New York The Russian Review 45 1 in The Stalinist Dictatorship ed Chris Ward 1986 23 42 Roman Serbyn HREC Education 2019 Aleksandr Dovzhenko Earth 1930 Merle Fainsod How Russia is Ruled Cambridge Mass Harvard University Press 1970 ISBN 978 0 674 41000 8 Igor Pykhalov Law of 5 Spikelets Zakon o pyati koloskah PDF Terrra Humana 2011 ISBN 1997 5996 Leonard E Hubbard The Economics of Soviet Agriculture Macmillan and Co 1939 Davies Robert W Wheatcroft Stephen G The Years of Hunger Soviet Agriculture 1931 1933 Palgrave Macmillan 2009 ISBN 978 0 230 23855 8 Rosefielde Steven September 1996 Europe Asia Studies 48 6 959 987 doi 10 1080 09668139608412393 Steven Rosefielde Stalinism in Post Communist Perspective New Evidence on Killings Forced Labour and Economic Growth in the 1930s Europe Asia Studies 48 6 1996 959 987 Stephen F Cohen Bukharin and the Bolshevik Revolution a political biography 1888 1938 Oxford University Press 1980 ISBN 978 0 19 502697 9 Helen Rappaport Joseph Stalin A Biographical Companion Biographical Companions ABC CLIO 1999 Courtois Stephane Werth Nicolas Panne Jean Louis Paczkowski Andrzej Bartosek Karel Margolin Jean Louis Czarna ksiega komunizmu Zbrodnie terror przesladowania Warszawa Proszynski i S ka 1999 Alec Nove Victims of Stalinism How Many Cambridge University Press In Getty J Arch Manning Roberta T eds Stalinist Terror New Perspectives 1993 ISBN 978 0 521 44670 9 S Merl Golod 1932 1933 Genotsid Ukraintsev dlya osushchestvleniya politiki russifikatsii The famine of 1932 1933 Genocide of the Ukrainians for the realization of the policy of Russification 1 Otechestvennaya istoriya 1995 Andrejs Plakans The Latvians A Short History Stanford Hoover Institution Press 1995 J Freibergs Jaunako laiku vesture 20 gadsimts Zvaigzne ABC 2001 ISBN 978 9984 17 049 7 Sotsialisticheskoe sel skoe khoziaistvo SSSR Moscow Leningrad Gosplanizdat 1939 Sel skoe khoziaistvo SSSR 1935 Moscow Narkomzem SSSR 1936 Great Soviet Encyclopedia 22 Moscow 1953 Narodnoe khoziaistvo SSSR 1917 198 Moscow 1987 Narodnoe khoziaistvo SSSR 1922 1972 Moscow 1972 Lynne Viola Collectivization in the Soviet Union Specificities and Modalities The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe Comparison and Entanglements Central European University Press 2014 ISBN 9633860482 Douglas Irvin Erickson Raphael Lemkin Genocide Colonialism Famine and Ukraine in Empire Colonialism and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries 2021 Michael Hechter Internal Colonialism Alien Rule and Famine in Ireland and Ukraine in Empire Colonialism and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries 2021 145 157 Liudmyla Hrynevych Stalin s Faminogenic Policies in Ukraine The Imperial Discourse in Empire Colonialism and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries 2021 Bohdan Klid Empire Building Imperial Policies and Famine in Occupied Territories and Colonies in Empire Colonialism and Famine in the Nineteenth and Twentieth Centuries 2021 11 32 Steven Sabol Internal Colonization University Press of Colorado in The Touch of Civilization Comparing American and Russian Internal Colonization 2017 171 204 ISBN 978 1 60732 549 9 Steven Sabol The Sioux and the Kazakhs in The Touch of Civilization Comparing American and Russian Internal Colonization 2017a ISBN 978 1 60732 549 9 Orlando Figes The Whisperers Private Life in Stalin s Russia 2007 ISBN 0 8050 7461 9 Sitat sehvi lower alpha adli qrup ucun lt ref gt teqleri movcuddur lakin muvafiq lt references group lower alpha gt teq tapilmadi