Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
I Hacı Gəray (30 noyabr 1397, Trakay və ya Lida – avqust 1466, Bağçasaray) — Krım xanlığının birinci xanı və Gəraylar sülaləsinin banisi. Sülalənin adı Hacı Gəray xanın adından götürülüb.
| I Hacı Gəray | |
|---|---|
| krımtat. I Hacı Geray krımtat. ١ حاجى كراى | |
| 1441 – 1456 | |
| Sonrakı | Heydər Gəray |
| 1456 – avqust 1466 | |
| Əvvəlki | Heydər Gəray |
| Sonrakı | Nurdövlət Gəray |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 30 noyabr 1397 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | avqust 1466 (68 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | suveren[d] |
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Gəraylar |
| Dini | sünni islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Ailəsi Çingiz xanın oğlu Cucinin soyuna mənsub olub, şəcərəsi tarixçilər tərəfindən fərqli variantlarda izah olunur.
Krımın müstəqilliyi üçün ilk dəfə Hacı Gərayın babası Daşdəmir xan mübarizə aparmışdır. Belə ki, Daşdəmir xan bu mübarizədə müvəqqəti də olsa, qalib gəlmiş, öz adına pul kəsdirib müstəqilliyini elan etmişdi. Ondan sonra oğulları Qiyasəddin və Dövlət Bərdi xanlar, Qızıl orda imperiyası parçalandıqdan sonra Qazan bölgəsini ələ keçirən Uluq Məhəmmədə qarşı bu mübarizəni davam etdirdilər. Əmisi Dövlət Bərdi, 1426-cı ildə xan ünvanıyla Misir sultanına elçi göndərərək səltənətini leqallaşdırmağa çalışdı. Ancaq bu mübarizədə məğlub olan atası və əmisi Litva knyazlığına sığındı. Polyak tarixi mənbələrinə görə, Qiyasəddinin burada dünyaya gələn oğlu məhz Hacı Gəraydır.
Hacı Gərayın Krım bölgəsini nə vaxt zəbt etdiyi bilinmir. Uluq Məhəmmədin 1428-cii ldə Osmanlı sultanı II Murada yazdığı məktubda Bağçasarayın 1427-ci ildə ələ keçirildiyi yazılır. Deməli, bu tarixdən təqribən bir neçə il sonra Hacı Gəray Krım xanlığını ələ keçirdi. Bu mübarizədə onu yerli Şirin, Konrat və Barın qəbilələri dəstəklədi.
Onun Krımda möhkəmlənməsinə aid bir digər rəvayətə görə isə, Uluq Məhəmməd bölgədəki idarəni itirərək geri çəkilmiş, 1420-ci ildə Hacı Gəray xanlığın əsasını qoymuşdur. Ardından 1429-cu ildə Qızıl ordalıları məğlub edərək Krım və ətraf bölgələri özünə tabe etmişdir. Ancaq bu rəvayət tarixi nöqteyi-nəzərdən mümkünsüzdür. Çünki 1429-cu ildə əmisi Dövlət Berdi xan Krımda xan idi. Krımda onun adına ilk dəfə 1441 və 1443-cü illərdə pul kəsilmişdir.
Hacı Gərayın bölgədəki ilk mübarizəsi Krım limanlarını əlində tutan genuyalılarla oldu. 1434-cü ilin iyulunda onlara qarşı parlaq qələbə qazandı. Qələbənin ardından Kəfə qalasını mühasirəyə alsa da, lazımi döyüş sursatı olmadığından qısa zamanda geri çəkildi.
1454-cü ilin iyununda Hacı Gəray, Kəfə qalasını ələ keçirmək üçün Osmanlı sultanı II Mehmedlə ittifaq qurdu. 60 gəmidən ibarət Osmanlı donanması dənizdən, 7 minlik süvari ordusuyla Hacı Gəray isə qurudan qalanı mühasirəyə aldı (14 iyul 1454). Mühasirə uzun müddət davam etdi. Nəhayət, genuyalılar Osmanlılara 3 min, Hacı Gəraya isə 1200 qızıl vergi verməyi təklif etdi və beləliklə, qala mühasirədən azad oldu. Çox keçmədən 1456-cı ildə xanın böyük oğlu Heydər Gəray yerli əyanlar və genuyalıların dəstəyi ilə ayaqlandı. Ancaq cəmi 2 aylıq mübarizənin ardından məğlub oldu və ölkədən qaçdı. Bu hadisənin ardından Hacı Gəray genuyalılarla dostluq münasibətlərini qorudu.
Litva knyazı və polyaklarla müttəfiq olan Hacı Gəray 1445-ci ildə Polşa kralı IV Kasimirlə ittifaq qurdu. Buna baxmayaraq öz ölkəsində yerli əyanlarla münasibətləri o qədər də yaxşı deyildi. Qızıl orda xanı Toxtamışın nəvəsi Seyid Əhməd xan da rəqiblərindən biri idi. Hətta ona qarşı Moskva knyazlığını müdafiə etmiş, 1465-ci ildə Moskva üzərinə səfərə çıxan Seyid Əhməd xanın ordusunu geri püskürtmüşdü.
Hacı Gərayın qurmuş olduğu Krım xanlığı, şərqi Avropa və Qara dəniz siyasətində önəmli rol oynayırdı. 1465-ci ildə Papa II Pavel, elçi göndərərək Osmanlılara qarşı çıxılacaq xaçlı səfərinə onu da dəvət etmiş, ancaq Hacı Gəray bu təklifi qəbul etməmişdi.
1466-cı ilin avqustunda vəfat edən Hacı Gəray Bağçasarayda yerləşən türbəsinə dəfn edildi. Ardında taxt uğrunda mübarizə aparan 8 övlad qoyan Hacı Gəray sağlığında bir çox mədrəsə və məscid inşa etdirmişdir.
Övladları
Adı bilinən övladları aşağıdakılar:
- Heydər Gəray
- Nurdövlət Gəray
- I Məngli Gəray
- Özteymur Gəray
- Yağmurçi Gəray (ö. 1507)
- Qutluq-zaman Gəray
- Dövlətyar Gəray
- Gildüş Gəray
Mənbə
- Ebülgāzî Bahadır Han, Şecere-i Türk, Kazan 1824, s. 96, 97, 100, 178.
- Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, II, 697–698.
- Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’t-tevârih (nşr. Necib Âsım, TTEM ilâvesi), İstanbul 1343, s. 259, 276.
- Halim Giray, Gülbün-i Hânân, İstanbul 1327, s. 3, 6.
- V. D. Smirnov, Krimskoe Khanstvo pod Verkhovenstvom Ottomanskoy Porti do Naçala XVIII. Veka, St. Petersburg 1887, I, 218.
- A. K. Markov, Inventarniy Katalog Musul’manskikh Monet Imperatorskago Ermitaja, St. Petersburg 1896, s. 534.
- S. Lane-Poole, Düvel-i İslâmiyye (trc. Halil Edhem), İstanbul 1345, s. 367–372.
- A. A. Vasiliev, The Goths in the Crimea, Cambridge 1936, s. 220.
- Hasan Ortekin, Kırım Hanlarının Şeceresi, İstanbul 1938, s. 3–10.
- Akdes Nimet Kurat, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul 1940, s. 62–80.
- a.mlf., IV–XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 207–211.
- Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş (İstanbul 1946), İstanbul 1970, I, 352–355.
- Muzaffer Ürekli, Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himayesinde Yükselişi: 1441–1569, Ankara 1989, s. 1–14.
- L. Colli, "Khadji Girey Khan i Ego Politika", Izvestiya Tavr. U Arkh. Komm., sy. 50, Simferopol 1913, s. 113–121.
- Abdullahoğlu Hasan, "Ceneviz Menbalarına göre XV. Asırda Kırım Hanlığı", AYB, sy. 10 (1932), s. 336, 376.
- Halil İnalcık, "Hâcî Giray", İA, V/1, s. 25–27.
- a.mlf., "Giray", EI2 (İng.), II, 1112–1114.
- a.mlf., "Had̲j̲d̲j̲ı Giray", a.e., III, 43–45.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
I Haci Geray 30 noyabr 1397 Trakay ve ya Lida avqust 1466 Bagcasaray Krim xanliginin birinci xani ve Geraylar sulalesinin banisi Sulalenin adi Haci Geray xanin adindan goturulub I Haci Geraykrimtat I Haci Geray krimtat ١ حاجى كراىI Krim xani1441 1456SonrakiHeyder Geray1456 avqust 1466EvvelkiHeyder GeraySonrakiNurdovlet GeraySexsi melumatlarDogum tarixi 30 noyabr 1397Dogum yeri Trakay Boyuk Litva knyazligi ve yaLida Rec PospolitaVefat tarixi avqust 1466 68 yasinda Vefat yeri Bagcasaray Krim xanligiDefn yeri Haci Geray turbesiFealiyyeti suveren d Usaqlari Heyder Geray Nurdovlet Geray I Menqli GerayAilesi GeraylarDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiAilesi Cingiz xanin oglu Cucinin soyuna mensub olub seceresi tarixciler terefinden ferqli variantlarda izah olunur Krimin musteqilliyi ucun ilk defe Haci Gerayin babasi Dasdemir xan mubarize aparmisdir Bele ki Dasdemir xan bu mubarizede muveqqeti de olsa qalib gelmis oz adina pul kesdirib musteqilliyini elan etmisdi Ondan sonra ogullari Qiyaseddin ve Dovlet Berdi xanlar Qizil orda imperiyasi parcalandiqdan sonra Qazan bolgesini ele keciren Uluq Mehemmede qarsi bu mubarizeni davam etdirdiler Emisi Dovlet Berdi 1426 ci ilde xan unvaniyla Misir sultanina elci gondererek seltenetini leqallasdirmaga calisdi Ancaq bu mubarizede meglub olan atasi ve emisi Litva knyazligina sigindi Polyak tarixi menbelerine gore Qiyaseddinin burada dunyaya gelen oglu mehz Haci Geraydir Haci Gerayin Krim bolgesini ne vaxt zebt etdiyi bilinmir Uluq Mehemmedin 1428 cii lde Osmanli sultani II Murada yazdigi mektubda Bagcasarayin 1427 ci ilde ele kecirildiyi yazilir Demeli bu tarixden teqriben bir nece il sonra Haci Geray Krim xanligini ele kecirdi Bu mubarizede onu yerli Sirin Konrat ve Barin qebileleri destekledi Onun Krimda mohkemlenmesine aid bir diger revayete gore ise Uluq Mehemmed bolgedeki idareni itirerek geri cekilmis 1420 ci ilde Haci Geray xanligin esasini qoymusdur Ardindan 1429 cu ilde Qizil ordalilari meglub ederek Krim ve etraf bolgeleri ozune tabe etmisdir Ancaq bu revayet tarixi noqteyi nezerden mumkunsuzdur Cunki 1429 cu ilde emisi Dovlet Berdi xan Krimda xan idi Krimda onun adina ilk defe 1441 ve 1443 cu illerde pul kesilmisdir Haci Gerayin bolgedeki ilk mubarizesi Krim limanlarini elinde tutan genuyalilarla oldu 1434 cu ilin iyulunda onlara qarsi parlaq qelebe qazandi Qelebenin ardindan Kefe qalasini muhasireye alsa da lazimi doyus sursati olmadigindan qisa zamanda geri cekildi 1454 cu ilin iyununda Haci Geray Kefe qalasini ele kecirmek ucun Osmanli sultani II Mehmedle ittifaq qurdu 60 gemiden ibaret Osmanli donanmasi denizden 7 minlik suvari ordusuyla Haci Geray ise qurudan qalani muhasireye aldi 14 iyul 1454 Muhasire uzun muddet davam etdi Nehayet genuyalilar Osmanlilara 3 min Haci Geraya ise 1200 qizil vergi vermeyi teklif etdi ve belelikle qala muhasireden azad oldu Cox kecmeden 1456 ci ilde xanin boyuk oglu Heyder Geray yerli eyanlar ve genuyalilarin desteyi ile ayaqlandi Ancaq cemi 2 ayliq mubarizenin ardindan meglub oldu ve olkeden qacdi Bu hadisenin ardindan Haci Geray genuyalilarla dostluq munasibetlerini qorudu Litva knyazi ve polyaklarla muttefiq olan Haci Geray 1445 ci ilde Polsa krali IV Kasimirle ittifaq qurdu Buna baxmayaraq oz olkesinde yerli eyanlarla munasibetleri o qeder de yaxsi deyildi Qizil orda xani Toxtamisin nevesi Seyid Ehmed xan da reqiblerinden biri idi Hetta ona qarsi Moskva knyazligini mudafie etmis 1465 ci ilde Moskva uzerine sefere cixan Seyid Ehmed xanin ordusunu geri puskurtmusdu Haci Gerayin qurmus oldugu Krim xanligi serqi Avropa ve Qara deniz siyasetinde onemli rol oynayirdi 1465 ci ilde Papa II Pavel elci gondererek Osmanlilara qarsi cixilacaq xacli seferine onu da devet etmis ancaq Haci Geray bu teklifi qebul etmemisdi 1466 ci ilin avqustunda vefat eden Haci Geray Bagcasarayda yerlesen turbesine defn edildi Ardinda taxt ugrunda mubarize aparan 8 ovlad qoyan Haci Geray sagliginda bir cox medrese ve mescid insa etdirmisdir OvladlariAdi bilinen ovladlari asagidakilar Heyder Geray Nurdovlet Geray I Mengli Geray Ozteymur Geray Yagmurci Geray o 1507 Qutluq zaman Geray Dovletyar Geray Gildus GerayMenbeEbulgazi Bahadir Han Secere i Turk Kazan 1824 s 96 97 100 178 Muneccimbasi Sahaifu l ahbar II 697 698 Abdulgaffar Kirimi Umdetu t tevarih nsr Necib Asim TTEM ilavesi Istanbul 1343 s 259 276 Halim Giray Gulbun i Hanan Istanbul 1327 s 3 6 V D Smirnov Krimskoe Khanstvo pod Verkhovenstvom Ottomanskoy Porti do Nacala XVIII Veka St Petersburg 1887 I 218 A K Markov Inventarniy Katalog Musul manskikh Monet Imperatorskago Ermitaja St Petersburg 1896 s 534 S Lane Poole Duvel i Islamiyye trc Halil Edhem Istanbul 1345 s 367 372 A A Vasiliev The Goths in the Crimea Cambridge 1936 s 220 Hasan Ortekin Kirim Hanlarinin Seceresi Istanbul 1938 s 3 10 Akdes Nimet Kurat Topkapi Sarayi Muzesi Arsivinde Altin Ordu Kirim ve Turkistan Hanlarina Ait Yarlik ve Bitikler Istanbul 1940 s 62 80 a mlf IV XVIII Yuzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Ankara 1972 s 207 211 Zeki Velidi Togan Umumi Turk Tarihine Giris Istanbul 1946 Istanbul 1970 I 352 355 Muzaffer Urekli Kirim Hanliginin Kurulusu ve Osmanli Himayesinde Yukselisi 1441 1569 Ankara 1989 s 1 14 L Colli Khadji Girey Khan i Ego Politika Izvestiya Tavr U Arkh Komm sy 50 Simferopol 1913 s 113 121 Abdullahoglu Hasan Ceneviz Menbalarina gore XV Asirda Kirim Hanligi AYB sy 10 1932 s 336 376 Halil Inalcik Haci Giray IA V 1 s 25 27 a mlf Giray EI2 Ing II 1112 1114 a mlf Had j d j i Giray a e III 43 45 Yaz Azi Girej rus Enciklopedicheskij leksikonSPb 1835 T 1 S 240 Yaz Ajdar rus Enciklopedicheskij leksikonSPb 1835 T 1 S 304 N V ko Mengli Girej I rus Enciklopedicheskij slovarSPb Brokgauz Efron 1896 T XIX S 79