Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Feynman diaqramı — kvant mexanikasında hissəciklər arasındakı qarşılıqlı münasibətləri qrafik təsvir etmə metodudur. Bu metod onu yaratmış nəzəriyyəçi fizik Riçard Feynmanın adını daşıyır.
Ümumi məlumat
Riçard Feynman fizikanın sahələrindən olan qanunlarını və proseslərini diaqramlarla ifadə etmək metodunu 1940-cı illərin sonunda təklif etdi.
Elektromaqnetizm eyni yüklü obyektlərin bir birini itələməsinə və fərqli yüklü obyektlərin bir birini cəlb etməsinə səbəb olan fundamental qüvvədir. Bu qüvvənin daşıyıcısı fotondur.
(KED – QED ingiliscə) nəzəriyyəsi elektromaqnetizmi kvant mexanikası səviyyəsində izah edir. Başqa sözlə, KED subatomik hissəciklərin bir birinə foton vasitəsilə təsir etməsi proseslərini və mexanizmini öyrənir.
Feynmanın Kvant Elektrodinamikası üçün təklif etdiyi diaqramlar sonrakı illərdə və üçün də istifadə edilməyə başladı.
İstifadə olunan işarələr
Feynman diaqramları maddə daşıyıcısı olan hissəciklərin (, ) enerji daşıyıcısı olan
hissəciklər () vasitəsilə bir birinə təsirini ifadə edir.
Diaqramlar iki ölçülü koordinasiya sistemində təsvir edilirlər. Adətən üfqi ox məkanı, şaquli ox zamanı bildirir. Lakin bunun əksi də ola bilir.
Diaqramlarda maddə hissəcikləri üzərində ox işarəsi olan düz xəttlə, bosonlar isə dalğalı və ya qırıq xəttlərlə işarə olunur.
Maddə hissəcikləri ilə enerji hissəcikləri arasında münasibət onları təmsil edən düz və əyri xəttlərin bir nöqtədə kəsişməsi ilə ifadə olunur. Nəzərə almaq vacibdir ki, ox işarəsinin istiqaməti hissəciyin hərəkət istiqamətini göstərmir.
| İşarə | İşarənin mənası |
|---|---|
 | elektron və ya başqa maddə hissəciyi |
 | pozitron və ya başqa antimaddə hissəciyi |
 | foton |
 | |
 | |
 | |
 | |
 | Higgs bosonu |
Prosesin başlanğıcında (girişdə) maddəyə aid ox işarəsi kəsişmə nöqtəsinə tərəf istiqamətlənmiş, antimaddəyə aid ox işarəsi kəsişmə nöqtəsindən əks istiqamətlənmiş olur. Prosesin sonunda (çıxışda) maddəyə və antimaddəyə aid ox işarələrinin istiqaməti əksinə dəyişir.
Misallar
Misal 1 – Cütlərin yaranması
(ingiliscə – pair production, rusca – рождение пар ) enerjidən maddə və antimaddə hissəciklərinin
yaranması hadisəsinə deyilir.
Soldakı diaqramda fotondan elektron və pozitron (elektronun
antimaddəsi) cütünün yaranması göstərilir.
Misal 2 – Hissəciklərin dağılması
(ingiliscə – scattering, rusca – рассеивание частиц) maddə və enerji daşıyıcısı olan hissəciklərin maneəyə dəyərək dağılması hadisəsinə deyilir.
Soldakı diaqramda elektronlar arasında ən çox rastlanan bir münasibət təsvir edilmişdir. Aşağıdan daxil olan iki elektrondan biri foton buraxır, digəri həmin fotonu udur. Bundan sonra elektronlar yuxarıya doğru əks istiqamətdə dağılırlar.
Bu dağılma Kvant elektrodinamikasında Danimarkalı kimyaçı və fizik -in adı ilə adlanır.
Misal 3 – Annihilyasiya
Annihilyasiya maddə hissəciyinin öz antimaddəsi ilə toqquşaraq yox olması hadisəsidir (məsələn, elektron-pozitron, kvark- toqquşması). Bu toqquşmanın nəticəsində enerji yaranır. Məlumdur ki, təkcə elementar hissəciklərin deyil, mürəkkəb hissəciklərin də antimaddəsi var (məsələn, proton-antiproton, neytron-antineytron).
Hissəcik və onun antihissəciyi eyni kütləyə və əks işarəli yükə malik olurlar. Onlar toqquşduqda E=mc2 formuluna uyğun olaraq onların kütləsi enerjiyə çevrilir.
Diaqramda zaman aşağıdan yuxarıya yönəlmişdir. Aşağıda soldan elektron, sağdan pozitron daxil olaraq toqquşurlar. Nəticədə bu hissəcikləri annihilyasiyası baş verir və iki foton yaranır.
Misal 4 – Beta parçalanma
Zəif qüvvə dörd biridir və nüvə reaksiyası zamanı fəaliyyət göstərir. Onun daşıyıcıları W−, W+ , Z bosonlarıdır.
Zəif qüvvə atomun nüvəsinə iki istiqamətdə təsir göstərir: neytron protona çevrilir () və proton neytrona () çevrilir.
β− parçalanma zamanı neytron W− boson buraxaraq protona çevrilir.
Neytron iki və bir ibarətdir. Proses zamanı aşağı kvarklardan biri yuxarı kvarka çevrilir. Beləliklə iki yuxarı kvark və bir aşağı kvark alınır və proton yaranır. Ayrılan W− boson isə elektrona və çevrilir.
β+ parçalanma zamanı proton W+ boson buraxaraq neytrona çevrilir.
Proton iki yuxarı kvarkdan və bir aşağı kvarkdan ibarətdir. Proses zamanı yuxarı kvarklardan biri aşağı kvarka çevrilir. Beləliklə bir yuxarı kvark və iki aşağı kvark alınır və neytron yaranır. Ayrılan W+ boson isə pozitrona və çevrilir.
Həmçinin bax
- ""Physics and Feynman's Diagrams" by David Kaiser, American Scientist, Volume 93, p. 156" (PDF). 2017-10-31 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2013-09-17.
- John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998,
- David Griffiths, Introduction to Elementary Particles , John Wiley & Sons, 1987, , p.59
- Brian R. Martin, Nuclear and Particle Physics: An Introduction, John Wiley & Sons, 2006, , p.15
- John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998,
- David Griffiths, Introduction to Elementary Particles , John Wiley & Sons, 1987, , p.57
- David Griffiths, Introduction to Elementary Particles , John Wiley & Sons, 1987, , p.22
- Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, , p. 26
- John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, , p.40
Xarici keçidlər
- Electron / positron annhiliation The Particle Adventure
- Neutron beta decays The Particle Adventure
- Electron-positron Annihilation and Pair Creation High School Teachers at CERN
- Tracks of electrons and positrons Science Photo Library
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Feynman diaqrami kvant mexanikasinda hissecikler arasindaki qarsiliqli munasibetleri qrafik tesvir etme metodudur Bu metod onu yaratmis nezeriyyeci fizik Ricard Feynmanin adini dasiyir Elektron ve pozitronun toqqusmasini ve onun neticesini gosteren Feynman diaqramiUmumi melumatRicard Feynman fizikanin sahelerinden olan qanunlarini ve proseslerini diaqramlarla ifade etmek metodunu 1940 ci illerin sonunda teklif etdi Elektromaqnetizm eyni yuklu obyektlerin bir birini itelemesine ve ferqli yuklu obyektlerin bir birini celb etmesine sebeb olan fundamental quvvedir Bu quvvenin dasiyicisi fotondur KED QED ingilisce nezeriyyesi elektromaqnetizmi kvant mexanikasi seviyyesinde izah edir Basqa sozle KED subatomik hisseciklerin bir birine foton vasitesile tesir etmesi proseslerini ve mexanizmini oyrenir Feynmanin Kvant Elektrodinamikasi ucun teklif etdiyi diaqramlar sonraki illerde ve ucun de istifade edilmeye basladi Istifade olunan isarelerKesisme noqtesi ingilisce vertex rusca vershina Feynman diaqramlari madde dasiyicisi olan hisseciklerin enerji dasiyicisi olan hissecikler vasitesile bir birine tesirini ifade edir Diaqramlar iki olculu koordinasiya sisteminde tesvir edilirler Adeten ufqi ox mekani saquli ox zamani bildirir Lakin bunun eksi de ola bilir Diaqramlarda madde hissecikleri uzerinde ox isaresi olan duz xettle bosonlar ise dalgali ve ya qiriq xettlerle isare olunur Madde hissecikleri ile enerji hissecikleri arasinda munasibet onlari temsil eden duz ve eyri xettlerin bir noqtede kesismesi ile ifade olunur Nezere almaq vacibdir ki ox isaresinin istiqameti hisseciyin hereket istiqametini gostermir Feynman diaqrami isareleri Isare Isarenin menasielektron ve ya basqa madde hisseciyipozitron ve ya basqa antimadde hisseciyifotonHiggs bosonu Prosesin baslangicinda girisde maddeye aid ox isaresi kesisme noqtesine teref istiqametlenmis antimaddeye aid ox isaresi kesisme noqtesinden eks istiqametlenmis olur Prosesin sonunda cixisda maddeye ve antimaddeye aid ox isarelerinin istiqameti eksine deyisir MisallarMisal 1 Cutlerin yaranmasi Fotonun elektron pozitron cutune cevrilmesini gosteren Feynman diaqramiAlmaniyada yerlesen akseleratorunun qeyde alinmis cut yaranmasi Foton yasil elektrona goy ve pozitrona qirmizi cevrilir ingilisce pair production rusca rozhdenie par enerjiden madde ve antimadde hisseciklerinin yaranmasi hadisesine deyilir g e e displaystyle gamma to mathrm e mathrm e Soldaki diaqramda fotondan elektron ve pozitron elektronun antimaddesi cutunun yaranmasi gosterilir Misal 2 Hisseciklerin dagilmasi Iki elektron arasinda foton mubadilesini gosteren Feynman diaqrami ingilisce scattering rusca rasseivanie chastic madde ve enerji dasiyicisi olan hisseciklerin maneeye deyerek dagilmasi hadisesine deyilir Soldaki diaqramda elektronlar arasinda en cox rastlanan bir munasibet tesvir edilmisdir Asagidan daxil olan iki elektrondan biri foton buraxir digeri hemin fotonu udur Bundan sonra elektronlar yuxariya dogru eks istiqametde dagilirlar e e e e displaystyle mathrm e mathrm e to mathrm e mathrm e Bu dagilma Kvant elektrodinamikasinda Danimarkali kimyaci ve fizik in adi ile adlanir Misal 3 Annihilyasiya Elektron pozitron annihilyasiyasini ve iki fotonun yaranmasini gosteren Feynman diaqrami Annihilyasiya madde hisseciyinin oz antimaddesi ile toqqusaraq yox olmasi hadisesidir meselen elektron pozitron kvark toqqusmasi Bu toqqusmanin neticesinde enerji yaranir Melumdur ki tekce elementar hisseciklerin deyil murekkeb hisseciklerin de antimaddesi var meselen proton antiproton neytron antineytron Hissecik ve onun antihisseciyi eyni kutleye ve eks isareli yuke malik olurlar Onlar toqqusduqda E mc2 formuluna uygun olaraq onlarin kutlesi enerjiye cevrilir e e g g displaystyle mathrm e mathrm e to gamma gamma Diaqramda zaman asagidan yuxariya yonelmisdir Asagida soldan elektron sagdan pozitron daxil olaraq toqqusurlar Neticede bu hissecikleri annihilyasiyasi bas verir ve iki foton yaranir Misal 4 Beta parcalanma b parcalanma Zeif quvve dord biridir ve nuve reaksiyasi zamani fealiyyet gosterir Onun dasiyicilari W W Z bosonlaridir Zeif quvve atomun nuvesine iki istiqametde tesir gosterir neytron protona cevrilir ve proton neytrona cevrilir b parcalanma zamani neytron W boson buraxaraq protona cevrilir Neytron iki ve bir ibaretdir Proses zamani asagi kvarklardan biri yuxari kvarka cevrilir Belelikle iki yuxari kvark ve bir asagi kvark alinir ve proton yaranir Ayrilan W boson ise elektrona ve cevrilir n p e n e displaystyle mathrm n to mathrm p mathrm e overline nu e b parcalanma b parcalanma zamani proton W boson buraxaraq neytrona cevrilir Proton iki yuxari kvarkdan ve bir asagi kvarkdan ibaretdir Proses zamani yuxari kvarklardan biri asagi kvarka cevrilir Belelikle bir yuxari kvark ve iki asagi kvark alinir ve neytron yaranir Ayrilan W boson ise pozitrona ve cevrilir p n e ne displaystyle mathrm p to mathrm n mathrm e nu e Hemcinin bax Physics and Feynman s Diagrams by David Kaiser American Scientist Volume 93 p 156 PDF 2017 10 31 tarixinde PDF Istifade tarixi 2013 09 17 John Gribbin Q IS FOR QUANTUM An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press 1998 ISBN 978 0684863153 David Griffiths Introduction to Elementary Particles John Wiley amp Sons 1987 ISBN 0 471 60386 4 p 59 Brian R Martin Nuclear and Particle Physics An Introduction John Wiley amp Sons 2006 ISBN 978 0 470 02532 1 p 15 John Gribbin Q IS FOR QUANTUM An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press 1998 ISBN 978 0684863153 David Griffiths Introduction to Elementary Particles John Wiley amp Sons 1987 ISBN 0 471 60386 4 p 57 David Griffiths Introduction to Elementary Particles John Wiley amp Sons 1987 ISBN 0 471 60386 4 p 22 Erik Gregersen The Britannica Guide to Particle Physics Rosen Education Service 2011 ISBN 978 1615303335 p 26 John Gribbin Q IS FOR QUANTUM An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press 1998 ISBN 978 0684863153 p 40 ol section Xarici kecidlerElectron positron annhiliation The Particle Adventure Neutron beta decays The Particle Adventure Electron positron Annihilation and Pair Creation High School Teachers at CERN Tracks of electrons and positrons Science Photo Library