Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dadaş Əbdül Hüseyn oğlu Həsənov (Həsənzadə) (19 dekabr 1897, Şuşa – 28 yanvar 1927, Bakı) — Azərbaycanın siyasi xadimi, dövlət müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübariz, Sovet rejiminə qarşı müqavimət hərəkatının rəhbərlərindən biri, gizli fəaliyyət göstərən "Müsavat" partiyasının Bakı Komitəsinin (BK) nəzdində fəaliyyət göstərən Hərbi təşkilatın rəisi (1921–1923), Gizli "Müsavatın" Mərkəzi Komitəsinin (MK) sədri (1923–1926).
| Dadaş Həsənov | |
|---|---|
| Dadaş Əbdül Hüseyn oğlu Həsənov (Həsənzadə) | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 19 dekabr 1897 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 28 yanvar 1927 (29 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Partiya | |
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Atası | Əbdül Hüseyn Həsən oğlu |
| Anası | Güllü Dadaş qızı |
| Dini | islam |
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
1897-ci ildə Şuşa şəhərində doğulmuşdur, 1901-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakı şəhərinə köçmüşdür. Burada ailəsi ticarətlə məşğul olub varlanmış, sonra neft quyularının sahibi olmuşdur. 1918-ci ilin mart ayında Bakıda bolşevik və daşnak birləşmələri müsəlmanlara qarşı soyqırım törətmişdirlər. O zaman Həsənovlar ailəsi də ciddi ziyan çəkmişdir. Onlar Dağıstana qaçmalı olmuş, əmlakları isə ermənilər tərəfindən qarət edilmişdir. Orada səkkiz ay qaçqın həyatını sürdükdən sonra, 1918-ci ilin oktyabr ayında Türk-Azərbaycan ordusu tərəfindən azad edilmiş Bakıya qayıtmışdırlar.
Qayıdandan sonra Həsənovlar ailəsinin maddi durumu qismən bərpa etsələr də 1920-ci ildə onların bütün əmlakı bolşeviklər tərəfindən müsadirə edilmişdir.
D. Həsənov öncə Bakıda "İttihad" adlı İran məktəbində oxumuş, sonra 1914-cü ildə Lənkaran şəhərində gimnaziyaya daxil olmuşdur. 1918-ci ildə gimnaziyanı bitirərək Bakıya qayıtmışdır.
1919-cu ildə müstəqil Azərbaycan hökuməti tərəfindən təsis edilmiş Bakı Dövlət Universitetitin tibb fakültəsinin birinci kursuna daxil olmuş, 1924-cü ildə isə həmin fakültəni bitirərək həkimlik diplomunu almışdır.
Əmək fəaliyyəti
D. Həsənovun əmək fəaliyyəti tələbəlik illərindən başlamışdır. Öncə o, altı ay Fəhlə-Kəndli İnspeksiyasında işləmiş; 1920-ci ildən başlayaraq Fəhlə fakültəsində, 1922–1923-cü illərdə isə müxtəlif fəhlə klublarında mühazirələr oxumuşdur. 1924-cü ildə universiteti bitirəndən sonra, Mamalıq texnikumunda mühazirələr oxumuşdur. Həmin il bir müddət Peşəkarlıq xəstəlikləri institutunda işləmiş, daha sonra isə BDU-nun terapevtik hospitalının həkimi olmuş və bu vəzifədə 1926-cı ilə qədər işləmişdir. Tibb və sanitariya müəssisələri işçilərinin həmkarlar ittifaqının üzvü idi.
Siyasi fəaliyyəti
1919-cu ildə Dadaş Həsənov, Azərbaycan Cümhuriyyətinin hakim partiyası olan "Müsavat"ın sıralarına daxil olmuşdur. Ölkə Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra siyasi proseslərə aktiv şəkildə qatılmışdır.
Hərbi təşkilatın rəisi
D. Həsənov 1920-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş və işğalçı bolşevik rejiminə qarşı mübarizə aparmış Gizli "Müsavat" partiyasının ən fəal üzvlərindən biri olmişdur, 1923-cü ilə qədər həmin partiyanın Bakı komitəsinin nəzdində olan hərbi təşkilata başçılıq etmişdir. Həmin dövr ərzində Azərbaycanda Sovet rejiminə qarşı 50-dən çox üsyan və Sovet obyektlərinə qarşı təxribatlar qeydə alınmışdır. Bu üsyanlarda müsavatçılar fəal iştirak etmişdirlər. D. Həsənovun rəhbərlik etdiyi hərbi təşkilat həmçinin Qızıl Ordu hissələrində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası ideyalarını yayan özəklər yaradılmışdır. Onlar türk əsgərlərini və zabitlərini öz tərəfinə çəkmək üçün işlər görülmüş, silah anbarlarının ələ keçirilməsi planını hazırlamış, kəşviyyat işləri aparmışdırlar.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xaricə qaçırılması əməliyyatı
1922-ci ildə gizli "Müsavatın" Mərkəzi Komitəsi (MK) keçmiş Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Türkiyəyə mühacirətə yollamaq qərarını qəbul etmişdir. Azərbaycan cümhuriyyətinin süqutundan sonra o, Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən həbs edilmiş, ancaq sonra azad edilərək Moskvaya göndərilmiş, orada Millətlər Sovetində nəzarət altında işləmişdir.
Bu məxfi planın bilavasitə icraçılarından biri də Dadaş Həsənov idi. Mühacir yazıçı bu əməliyyatda D. Həsənovun müstəsna rolunu qeyd etmişdir, hətta onu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xilaskarı adlandırmışdır. Onun yazdığına görə, bu iş olduqca çətin idi, çünki Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Moskvada ciddi nəzarət altında yaşayırdı. Buna görə, D. Həsənov Sovet xüsusi xidmət orqanları əməkdaşlarını şübhələndirməmək üçün 3 ay ərzində Moskvada yaşamış, Dövlət Universitetinin tələbəsi olmuş ya da orada işə düzəlmişdir. Bu müddət ərzində də həmin planı tədricən yerinə yetirmişdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qaçırılması əməliyyatını mühacirət etmiş birinci gizli "Müsavatın" Bakı Komitəsinin sədri Əbdül Vahab Məmmədzadə (Yurtsevər) Türkiyədə yayımlanan "Azərbaycan" jurnalında dərc etdiyi məqaləsində xatırlamışdır:
 | Müsavatın gizli Mərkəzi Komitəsinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq parlament üzvü mərhum Rəhim bəy Vəkillini və Bakı hərbi təşkilatının rəisi doktor Dadaş Həsənzadəni bir qədər pul ilə Moskvaya göndərərək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqə yaradılmışdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdu ki, elmi tədqiqat adı ilə Leninqrada getsin. Onun oradan tatar maarifçilərindən Musa Cərullah Bigeyevin yardımı ilə qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilmişdi. |  |
"Gürcüstan Milli Komitəsi" ilə əlaqələri
"Müsavat" rəhbərliyi D. Həsənova həm də bir vaxtlar "Gürcüstan Milli Komitəsi" ilə əlaqə saxlamağı tapşırmışdır. Bu komitə qonşu ölkənin Sovet ordusu tərəfindən işğal edilməsindən sonra yaradılmışdır. Orada Gürcüstanın əsas partiyaları təmsil edilmişdir. Onlar daxili ziddiyyətləri kənara qoyub işğala qarşı birləşmək və silahlı üsyan hazırlamaq qərarına gəlmişdirlər. Eyni zamanda onlar anlayırdılar ki, təkbaşına Sovet Rusiyası ilə vuruşmaq üçün onların kifayət qədər imkanları yoxdur. Ona görə də gürcülər bu işi bütün Qafqaz ölkələri və diyarları ilə birlikdə həyata keçirmək istəyirdilər. Beləliklə onlar, Şümali Qafqaz nümayəndələri və Azərbaycan müsavatçıları ilə bu barədə danışıqlara başladılar. Məqsəd isə planlaşdırılan üsyana rəhbərlik etmək üçün Qafqazda Sovet rejiminin əleyhinə olan bütün qüvvələrin birləşmiş komitəsini yaratmaq idi. "Müsavatın" birinci gizli təşkilatın MK sədri Mizəbala Məmmədzadə 1921-ci ildən başlayaraq gürcülərlə əlaqədə olmuş və bu istiqamətdə işlərin aparılması üçün bir necə müsavatçını təyin etmişdir və onlardan biri də D. Həsənov idi. O, 1923-cü ildə birinci gizli "Müsavatın" MK qərarı ilə Tiflisə getmiş, orada mühacirətdən üsyana rəhbərlik etmək üçün geri qayıtmış Gürcüstanın keçmiş menşevik hökumətinin naziri Noe Homeriki ilə görüşmüşdür. Bakıya qayıdandan sonra isə gürcü menşeviklərinin Bakıdakı nümayəndəsi Qriqori Salukvadze ilə daimi əlaqə yaratmışdır. Daha sonra isə bu işi onun silahdaşı Əli Yusifzadə davam etdirmişdir.
Müsavat Partiyasında
1923-cü ildə, Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsi (ADSİ) gizli fəaliyyət göstərən Müsavat Partiyasını izləyərək ona ağır zərbə endirmişdir. Partiya fəallarına qarşı repressiyalar tətbiq edilmiş, MK sədri Mirzəbala Məmmədzadə İrana qaçmışdır. Buna görə də gürcülərlə planlaşdırılan ümumqafqaz üsyanı baş tutmadı.
O zaman D. Həsənova da xaricə mühacirət etmək təklif olunsa da, o bundan imtina etmişdir. Bu olayı Hüseyn Baykara "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi" əsərində xatırlamışdır:
| | Bir gün Əhməd Cavadla qeyri-leqal milli-azadlıq komitəsinin rəhbəri doktor Dadaş Həsənzadə və komitənin liderlərindən biri olan Rəhim bəy Vəkilli ilə rastlaşdıq. Uzun danışıqlardan sonra mən (H. Baykara) qeyri-leqal komitənin görkəmli nümayəndələrinin bir hissəsinin müvəqqəti olaraq Azərbaycandan çıxıb getməsini təklif etdim. Onların hər üçü mənim bu təklifimə qarşı çıxdılar və dedilər: "Mən gedim xarici ölkəyə, sən get, o getsin, çox yaxşı, bəs bu bədbəxt və talesiz günləri millətlə kim bölüşsün?". | |
Beləliklə Dadaş Həsənov, Əhməd Hacınski, Əli Yusifzadə və başqa müsavatçılar bu çətin şəraitdə Müsavat Partiyasının fəaliyyətini bərpa edə bilmiş, Sovet hökumətinə qarşı müqavimət hərəkatını davam etdirmişdirlər.
Onlar dağıdılmış təşkilatın işini bərpa etmək kimi çox ağır bir vəzifəni yerinə yetirməli idilər. Bu işi repressiyaların şiddətlənən dövründə həyata keçirmək olduqca çətin və təhlükəli idi. Ona görə də partiya fəalları mümkün olan qədər təşkilatın məxfiliyini saxlamağa çalışırdılar.
D. Həsənov Bakının Staro-Poçtovaya (indiki Süleyman Tağızadə) küçəsində yerləşən atasının tikdiyi evi "Müsavatın" ikinci gizli təşkilatının qərargahına çevirmişdir. Burada 1923-cü ilin noyabr "Müsavatın" yeni MK heyətini təsdiq edən toplantısı baş tutmuşdur. Bu toplantıda partiyasının MK sədri D. Həsənov seçilmişdir.
İkinci gizli təşkilatın fəalları əsasən Bakıda və qəzalarda Müsavat Partiyasının özəklərinin fəaliyyətlərinin bərpa edilməsi və onların möhkəmləndirilməsi, repressiyalara uğramış müsavatçıların ailələrinə maddi və mənəvi yardımın edilməsi ilə məşğul olmuşlar. Maddi imkanların olmaması şəraitində bu yardımlar fəalların partiyaya ödədikləri üzvlük haqlarının hesabına edilirdi.
D. Həsənov hesab edirdi ki, qarşıya qoyulan məqsədlərə milli ruhda tərbiyə edilmiş "savadlı kadrların yetişdirilməsi ilə nail olmaq olar. Onlar dövlət və təhsil strukturlarına daxil edilməlidir. Belə adamların sayı artdıqca hakimiyyət müstəqillik tərəfdarlarının əlinə keçəcək". O zaman müsavatçılar hətta kommunist partiyasına daxil olurdular ki, işğalçı rejimi içəridən dağıtsınlar.
D. Həsənovun rəhbərlik etdiyi ikinci gizli "Müsavat" təşkilatı türk (Azərbaycan) xalqının tarixinin, milli və mədəni dəyərlərinin təbliğinə, eləcə də millətin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyələndirilməsinə xüsusi yer ayırırdı. Onun ən yaxın silahdaşı və dostu Əhməd Hacınski 1925-ci ilin noyabrında bu istiqamətdə işlərin görülməsi üçün müsavatçıların maarifçilik dərnəklərində və təhsil müəssisələrində həyata keçirməyə başladıqları "Gəncliyin partiyadan kənar tərbiyyələndirmə təlimatı" adlı xüsusi bir plan hazırlamışdır. Bu proqramda xalqın milli şüurunun artmasına nail olmaq üçün humanitar fənlərin tədrisinin necə tədris edilməsi təfərrüatı ilə izah edilirdi. Bununla bərabər, müsavatçılar mühacirətdə olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin kitablarını və müxtəlif mövzulara həsr edilmiş vərəqələri də yayırdılar.
Azərbaycanda 1925–1931-ci illərdə gizli təşkilatın maarifçilik fəaliyyəti gəncliyin çoxlu sayda vətənpərvərlik dərnəklərinin yaranmasına gətirib çıxartdı. Eyni zamanda, bu istiqamətdə işlər Sovet hökumətinin nəzarətində olan tədris müəssisələrində də gedirdi. Bunun nəticəsində gəncliyin arasında türk millətçiliyin yayılması qeydə alınmışdır.
Daha sonra gizli təşkilat Bakıda 1926-cı ildə keçirilməsi planlaşdırılan türkoloji konfransa da münasibət bildirmişdir. Belə ki, konfransla əlaqədar qərara alınmışdır ki, "Müsavat" bu tədbiri ümumiyyətlə dəstəkləyir, ancaq ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi qəbul olunmazdır. Bu barədə yayılmış vərəqədə müsavatçılar qeyd edirdilər ki, əlifba dəyişikliyinə ehtiyac vardır, ancaq məsələ burasındadır ki, bu iş bolşeviklər tərəfindən həyata keçirilir. Onlar isə bunu türk dünyasını parçalamaq və onun birləşməsinə imkan verməmək üçün edir; başqa sözlə, öz siyasi məqsədlərini güdürlər. Musavatçıların fikrincə, yeni əlifba təkcə Azərbaycanda yox, həm də bütün türk dünyasında qəbul edilməli, hamı üçün eyni olmalı idi. Ancaq məsələnin bu cür qoyuluşu bolşeviklərin siyasətinə uyğun deyil idi. Buna görə də müsavatçılar hesab edirdilər ki, hazırda yeni əlifbanın qəbul edilməsinə qarşı olmaq və bu məsələni gələcəkdə bütün türk xalqları ilə birlikdə həll etmək lazımdır.
Həbs edilməsi və güllələnməsi
1926-cı ilin əvvəllərində ADSİ ikinci gizli "Müsavatın" üzvlərinin siyahısını əldə edərək və onların fəaliyyətlərini izləyərək onları həbs etmişdir. D. Həsənov həmin ilin 11 mart tarixində həbs edilmişdir. 13 mart 1926-cı il tarixindən başlayaraq səkkiz ay davam etmiş Dadaş Həsənovun istintaq dindirilmələrində o, müsavatçı olduğunu, gizli təşkilata rəhbərlik etdiyini, Tiflisə getdiyini və Gürcüstan Milli Komitəsi ilə əlaqə qurduğunu inkar etmişdir.
Yalnız 1926-cı ilin noyabr ayında D. Həsənov ona qarşı yığılan dəlillərin çoxluğu və müstəntiqlər tərəfindən tətbiq edilən ardı-arası kəsilməyən mənəvi və fiziki işgəncələrin tətbiq edilməsinin nəticəsində etirafedici ifadələr verməyə başlamışdır. Amma o, ancaq özünün təqsirli olduğunu etiraf etmiş, hər şeyi yalnız öz boynuna almış, yaxud da müsavatçıların mühacirətdə olan və ölən üzvlərinə qarşı ifadələr vermişdir ki, belələrini ADSİ həbs edə bilməzdi. İstintaq dindirilmələrinin mətnindən görünür ki, D. Həsənov nə Bakıdakı yoldaşları, nə də "Müsavatın" qəza komitələrinin tərkibi barədə bir kəlmə də olsun ağzından qaçırmamışdır.
28 fevral 1927 ildə Müsavat Partiyasının ikinci gizli təşkilatının 34 üzvünün tezləşdirilmiş rejimdə məxfi qapalı məhkəmə prosesi keçirilmişdir. Bu məhkəmədə Dadaş Həsənov güllələnməyə məhkum olunmuşdur. Rəsmi sənədə görə, hökm aprel ayında icra edilmişdir. Ancaq ADSİ əməkdaşlarının xəbərlərinə istinad edən mühacirət yazarlarının əsərlərində bildirilir ki, əslində D. Həsənovu ADSİ mühafizəçiləri dindirilmələrin birində Jukov soyadlı müstəntiqə hücum edib onun bir gözünü vurub kor etdiyinə görə güllələmişdirlər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə D. Həsənovu "Azərbaycan davası" adlı əsərində bu sözlərlə yad edərək qəhrəman adlandırmışdır:
| | Bu davanın tarixi fikir müəssisələri və onlara qanlarıyla və canlarıyla təqdis etmiş qəhrəmanları vardır. Bu qəhrəmanlar sadəcə Milli Şura, Parlament və ya hökumətə mənsub olan şəxslərə inhisar etməz... Parlament və hökumət dışında... doktor Dadaş Həsənzadə və sairləri kimi namü-nişanı (ad-sanı) zikredilməyən daha neçə qurbanlarımız və şəhidlərimiz vardır. | |
Bəraəti
Azərbaycan respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa edəndən sonra, 1992-ci ildə, Dadaş Həsənovun işinə yenidən baxılmış və o bəraət edilmişdir.
Xatirələrdə
Digər tərəfdən, qeyd etmək lazımdır ki, D. Həsənov (Həsənzadə) haqqında xəbərlər təkcə onun istintaq işində deyil, həm də başqa mənbələrdə, o cümlədən xaricə mühacirət edən müsavatçıların əsərlərində də vardır. Məsələn, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onu Azərbaycan (türk) xalqının azadlığı uğrunda həyatını qurban vermiş şəxs kimi yad etmişdir: "Bu davanın tarixi fikir müəssisələri və onlara qanlarıyla və canlarıyla təqdis etmiş qəhrəmanları vardır. Bu qəhrəmanlar sadəcə Milli Şura, Parlament və ya hökumətə mənsub olan şəxslərə inhisar etməz… Parlament və hökumət dışında… doktor Dadaş Həsənzadə və sairləri kimi namü-nişanı (ad-sanı) zikredilməyən daha neçə qurbanlarımız və şəhidlərimiz vardır.
Bundan başqa, "Müsavat" təşkilatının fəallarından biri olan Əbdül Vahab Məmmədzadə (Yurtsever) yuxarıda gətirilən sitatda D. Həsənovu (Həsənzadəni) "hərbi təşkilatın rəisi" adlandırmışdır.
Daha bir tanınmış mühacirət xadimi Hüseyn Baykara, D. Həsənov (Həsənzadə) haqqında maraqlı məlumat verərkən onu "milli azadlıq komitəsinin rəhbəri" adlandırmışdır: "Bir gün Əhməd Cavadla qeyri-leqal milli azadlıq komitəsinin rəhbəri doktor Dadaş Həsənzadə və liderlərdən biri olan Rəhim bəy Vəkilli ilə rastlaşdıq. Uzun danışıqlardan sonra mən qeyri-leqal komitənin görkəmli nümayəndələrinin bir hissəsinin müvəqqəti olaraq Azərbaycandan çıxıb getmələrini təklif etdim. Azərbaycan azadlıq mübarizəsinin hər üç lideri mənim bu təklifimə qarşı çıxdılar və dedilər: "Mən gedim xarici ölkəyə, sən get, o getsin, çox yaxşı, bəs bu bədbəxt və talesiz günləri millətlə kim bölüşsün?" Çox yaxşı xatırlayıram, Əhməd Cavad və Rəhim bəy Vəkilli mənim sözlərimə çox hirsləndilər və bir daha belə sözlər danışmamağı söylədilər. O vaxtdan düz yarım əsr keçmişdir. Azadlıq uğrunda mübarizə aparan bu üç azadlıq aşiqi sözlərinə sadiq qalmış, Azərbaycan xalqının bədbəxt günlərini xalqla birgə yaşamışlar. Doktor Dadaş Həsənzadə güllələnmiş, Rəhim bəy Vəkilli özünü öldürmüş, Əhməd Cavad isə Sibirə sürgün olunmuş və ondan bir daha heç bir xəbər gəlməmişdir".
Dadaş Həsənovla (Həsənzadə ilə) bir müddət ailəvi dostluq etmiş daha bir azərbaycanlı mühacir — İsmayıl Saryal (Seyidzadə) "Bakı rüzgarı" romanında onu xatırlamışdır. Onun yazdıqlarına görə, Dadaş bəy uşaqlıqdan vətənpərvər olmuş, hələ yeniyetmə yaşlarında gimnaziyada çar hakimiyyətinə qarşı gizli dərnək yaratmışdır. Dadaş bəyin fəaliyyəti o qədər məxfi idi ki, hətta İ. Saryalın özünün belə bu barədə xəbəri olmamışdır və bunu yalnız onun həbs edilməsindən sonra bilmişdir. İ. Saryal onun evində millətçi gənclərin yığışdığının şahidi olmuşdur, ancaq onların müsavatçı olmaları haqqında o zaman xəbəri olmamışdır. Dadaş bəy həbs olunandan sonra isə, onun durumu ilə maraqlanmış və bir müddət ailəsi ilə əlaqə saxlamışdır. İ. Saryalın həyat yoldaşı Dadaş bəyin böyük bacısı Pəri xanımla onun yanına həbsxanaya görüşə gedirdilər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qaçırılması əməliyyatının təfərrüatlarını açıqlayan İ. Saryal bu əməliyyatda Dadaş bəyin müstəsna rolunu qeyd etmişdir, hətta onu onun xilaskarı adlandırmışdır. Bu iş olduqca çətin idi, çünki Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Moskvada ciddi nəzarət altında yaşayırdı. Buna görə, D. Həsənov Sovet xüsusi xidmət orqanları əməkdaşlarını şübhələndirməmək üçün 3 ay ərzində Moskvada yaşamış, Dövlət Universitetinin tələbəsi olmuş ya da orada işə düzəlmişdir. Bu müddət ərzində də həmin planı tədricən yerinə yetirmişdir.
M.Ə. Rəsulzadənin xaricə qaçırılmasından qəzəblənən İ. Stalin onu qaçıranların tapılması və cəzalandırılması əmrini vermişdir. Ancaq ADSİ uzun müddət onları tapa bilmirdi. Bu işə xaricdə fəaliyyət göstərən sovet casusları da cəlb olunmuşdurlar. Onlardan biri olan Tamara adlı bir gözəl rus qadını İranın Rəşt şəhərində bir müsavatçı mühacirlə sevişərək onun evindən gizli "Müsavat" üzvlərinin siyahısını ələ keçirib onu ADSİ-yə göndərmişdir. Yalnız bundan sonra Sovet xüsusi xidmət orqanları təşkilatın izinə düşərək, onun otuzdan çox üzvünü bir gecə ərzində həbs edə bilmişdirlər. İ. Saryala isə bu olaylar barəsində xəbəri Quluzadə soyadlı bir ADSİ casusu vermişdir.
Qeyd edilməlidir ki, İ. Saryalın verdiyi bəzi mühüm xəbərlər istintaq materiallarındakı rəsmi sənədlərdən fərqlənir. Birincisi onun yazdıqlarına görə D. Həsənovun tutulma səbəbi və əsas ittihamı Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni xaricə qaçırması əməliyyatının üzərində qurulmuşdur. Ancaq rəsmi sənədlərdə onu ilk olaraq Gürcüstan menşevikləri ilə əlaqədə olmağına görə həbs etmişdirlər. Həmin sənədlərdə ittihamların sırasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni xaricə qaçırması əməliyyatı ötəri hallanır, əsaslardan olmamışdır.
İkincisi, onun yazdığına görə Dadaş bəy uzun müddət işgəncələrə dözərək ona qarşı irəli sürülən bütün ittihamları rədd edirdi. Sonuncu dindirilmə zamanı müstəntiqlərdən biri yenə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qaçırılması əməliyyatının təfərrüatları haqqında sual verəndə Dadaş bəy masanın üstündə olan mürəkkəbqabı ilə onun üzünə zərbə endirərək gözünü çıxartmışdır. Müstəntiqə hücum edilən zaman həmin otaqda olan silahlı əsgərlər onu oradaca güllələmişdirlər. Ancaq bu xəbər də rəsmi sənədlərlə təsdiq olunmur. Orada müstəntiqə hücum olayı haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Eləcə də Rəşt şəhərində rus casusunun hansısa müsavatçıdan gizli təşkilat üzvləri siyahısının alınması olayı da başqa mənbələrlə və istintaq materialları ilə təsdiq edilmir. İstintaq işində deyilmişdir ki, təşkilat üzvləri ADSİ-yə daxil olan teleqram əsasında həbs olunublar. Ancaq onun məzmunu haqqında heç nə deyilmir. İ. Saryalın yazdıqlarını istisna etmək də olmaz, ancaq bunu nəzərə almaq lazımdır ki, roman tarixi, ya da hüquqi sənəd deyil. Orada açıqlanan hekayə ilə hökm vermək olmaz. Əlbəttə, bu kimi olayın baş verməsi də istisna edilmir və bunu nəzərə almaq lazımdır, ancaq onun daha etibarlı mənbə ilə təsdiq edilməsinə ehtiyac vardır.
Beləliklə, istintaq materiallarına görə, D. Həsənova 1927-ci ilin fevral ayında məhkəmənin qərarı ilə ölüm hökmü oxunmuş və o, martın ortalarından aprel ayının əvvəlinə qədər olan müddət ərzində edam edilmişdir. İsmayıl Saryalın istinad etdiyi ADSİ cəsusu Quluzadəyə görə isə, o dindirilmə zamanı güllələnmişdir. Belə olubsa, onda bu dindirilmə artıq məhkəmədən sonra mart ayının ikinci yarısından sonra keçirilmişdir. Çünki istintaq sənədlərinin birinə görə 16 mart 1927-ci il tarixində D. Həsənov hələ sağ idi.
İ. Saryala görə Dadaş bəyin anası və bacılarına onun güllələnməsi haqqında xəbər verilməmişdir. Sadəcə onlara əmr olunmuşdur ki, bir daha onunla görüşə gəlməsinlər. Buna görə də ailə üzvləri bir müddət ümid edirdilər ki, o sağdır və Rusiyaya sürgünə göndərilib ya da Türkiyəyə qaçırılıb, bu barədə o zaman yanlış şayiələr də yayılmışdır.
Bacısının xatirələri
Dadaş Həsənovun fəaliyyəti haqqında onun bacısı Pəri Əliyeva (1908–1992) da xatirələrini danışmışdır. Belə ki, o, Sovet dövründə nəvələrinə qardaşının gizli "Müsavatın" rəhbəri olması və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qaçırılması əməliyyatında iştirak etməsi, evlərində müsavatçıların yığıncaqlarının keçirilməsi haqqında bəhs edərdi. Təbii ki, o Dadaş Həsənova aid istintaq materialları ilə tanış deyildi. Qardaşı həbs edildikdə isə Pəri Həsənova ADSİ tərəfindən evlərində keçirilmiş axtarışın canlı şahidi olmuşdur.
Eləcə də Pəri Həsənova xatirələrində qardaşının maarifçilik fəaliyyətindən də bəhs etmişdir. Onun dediklərinə görə, D. Həsənov evində kəndlərdən gəlmiş gəncləri yığaraq, onlara vətənpərvərlik ruhunda mühazirələr oxumuşdur. Bir dəfə Pəri xanım ona savadsız və nadan adamların nə üçün evlərinə gətirdiyindən narazılıq edərkən cavabında Dadaş bəy acıqlanaraq ona "biz hamımız millətimizin səviyyəsinin qaldırılması üçün iş görməli, onlar haqqında aşağılayıcı sözlər deməməliyik!" söyləmişdir.
Bacısının xatirələrinə görə, Dadaş bəy hansısa Sovet hökumətinə məxsus obyektlərin birinin ya da bir neçəsinin partladılmasında da iştirak etmişdir. Bunu da təsdiq edən başqa mənbələrə rast gəlmək olmur. Bu hadisələr olsaydı, çox güman ki, 1922-ci ilə qədər baş verməli idi, çünki o zaman Azərbaycanın SSRİ tərkibinə girməsinə etiraz olaraq ölkədə üsyanlar başlamışdır, xüsusən də Bakıda çoxlu strateji obyektlər, sıradan çıxarılmışdır.
Yuxarıda deyildiyi kimi İ. Saryal yazmışdır ki, dindirilmələrin birində D. Həsənov bir müstəntiqin üzünə mürəkkəbqabı ilə zərbə endirərək onun gözünü çıxartmışdır. Həmin olayı Pəri xanım da söyləyərək o müstəntiqin kim olmasına da aydınlıq gətirmiş, onun istintaq sənədlərində adı keçən Jukov olduğunu iddia etmişdir. Onun sözlərinə görə, Dadaş bəyin anası Güllü xanım onunla həbsxanaya görüşə gələndə bir zabitin gözünün sarğılı olduğuna diqqət etmişdir. Bu barədə İ. Saryal da yazmışdır.
Daha sonra Pəri xanımın xatirələrinə görə, M. C. Bağırovu yaxşı tanıyan bir qohumu Dadaş bəyin cəzasını yüngülləşdirmək xahişi ilə onun yanına getmişdir. Bir müddət sonra, M. C. Bağırov onu yanına çağırıb tapançasını qabağına qoyaraq demişdir ki, onu vurub öldürə bilər, ancaq bir daha D. Həsənovun cəzasını yüngülləşdirmək xahişi ilə onun yanına gəlməsin. Bağırovun sözlərinə görə, o Dadaş bəylə söhbət edib, ona əksinqilabi fəaliyyətə son qoymaq şərti ilə tibb müəssisələrinin birində müdir vəzifəsini və hər cür imtiyazları təklif etmişdir. Ancaq cavabında Dadaş bəy onun təklifini rədd edərək, Sovet hökumətini tanımadığını və bu dövlətlə heç bir sövdələşməyə getməyəcəyini söyləmişdir.
Pəri Həsənova qardaşı ilə həbsxanaya görüşə gedəndə onun məhbus şəkillərini uzun saçları arasında gizlədərək oradan çıxarda bilmişdir. Təhlükələrə baxmayaraq, qardaşının bütün fotoşəkillərini və sənədlərini repressiyaların ən şiddətli illərində belə qoruyub saxlaya bilmişdir.
Xatirəsi
- İsmayıl Saryal "Bakı Rüzgarı" romanında (Bakı: Hədəf Nəşrləri MMC, 2017) Dadaş Həsənovun xatirəsini yad etmiş, onun həyat yolunu və mübarizəsini qələmə almışdır.
- 19 dekabr 2017-ci ildə "Müsavat" partiyası Dadaş Həsənovun anadan olmasının 120 illiyi münasibətilə böyük tədbir keçirmişdir. Bu barədə mətbuatda xəbərlər verilmiş 2018-05-28 at the Wayback Machine, tədbirdən videoçəkiliş yayımlanmışdır.
Fotolar və sənədlər
- Dadaş Həsənovun bəzi sənəd və fotolarını şiddətli repressiyalara məruz qalmasına baxmayaraq bacısı Pəri Əliyeva qoruyub saxlaya bilmişdir. Onun məhbus şəkillərini onunla həbsxanada görüşəndə saçlarının arasında oradan gizli olaraq çıxartmışdır.
- İstintaq işinə aid olan sənədlər Azərbaycan Respublikası Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin arxivində skan edilmişdir.
Mənbə
- "Dadaş Həsənzadə ideyalı insanın örnəyidir" (müsahibə). Sozcu.az
- Müstəqillik fədailəri Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası uğurunda mübarizə. Azərtac.
- Əlizadə A. A. Dadaş Həsənovun Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizəsi // Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransının materialları. 21–23 may 2018, Bakı. s. 554–560.
- Alizade, A. (2021). Azeybaycan’ın Bağımsızlığına Kavuşması İçin Gizli Müsavat'ın Verdiği Mücadele Üzerine Bir Araştırma (1920–1926). İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 13 (3) , 663–678.
Ədəbiyyat
- Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi.
- Əlizadə A. A. Gizli "Müsavat" Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi uğrunda mübarizədə (1920–1926) // Strateji təhlil 1–2 (23–24), Bakı, 2018, s. 379–398.
- Quliyev V. ‘Mənim babam kim olub?’ Bakı, Şuşa nəşriyyatı, 2001.
- Məmmədzadə M. B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992.
- Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan davası / "Azərbaycan" aylıq kültür dərgisi Sayı 2–3 (26–27), 1954 // Əsərləri, c. 4. Bakı: Qanun, 2013.
- Saryal İ. Bakı rüzgarı. Bakı: Hədəf Nəşrləri MMC, 2017.
- Yaqublu N.Müsavat partiyasının tarixi. Bakı: Adiloğlu, 2012.
- Yurtsever Ə.V. Gizli "Müsavat" teşkilatının harakteristik vazıfaları // "Azərbaycan" jurnalı № 2–3 (27–28). İstanbul, 1954.
- Мамулиа Г. К вопросу антибольшевистского восстания в Грузии 1924 г. и его последствий для грузинского вопроса в Европе 2013-09-22 at the Wayback Machine // Журнал "Прометей".
- Рустамова-Тогиди С. А. Март 1918 г. Азербайджанские погромы в документах. Баку: Научно-исследовательский центр Министерства Национальной Безопасности Азербайджана, 2009, 864 с.
- Yurtsever Abdulvahap. Azerbaycan İstiklal Savaşından Sahneler, Hazırlayan: Dr.Ümid Akın, Ankara: Gece Kitaplığı, 2020, 149 s.
İstinadlar
- Əlizadə A. A. Dadaş Həsənovun Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizəsi 2021-04-19 at the Wayback Machine // Azərbaycan xalq cumhuriyyətinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransının materialları. 21–23 may 2018, Bakı. s. 554–560.
- Рустамова-Тогиди С. А. Март 1918 г. Азербайджанские погромы в документах. Баку: Научно-исследовательский центр Министерства Национальной Безопасности Азербайджана, 2009, c. 451.
- Əlizadə A. A. Gizli "Müsavat" Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi uğrunda mübarizədə (1920–1926) 2021-04-19 at the Wayback Machine // Strateji təhlil 1–2 (23–24), Bakı, 2018, s. 379–398.
- Saryal İ. Bakı rüzgarı. Bakı: Hədəf Nəşrləri MMC, 2017, s. 185; 199; 231–232; 239; 288.
- Yurtsever E.V. Gizli "Müsavat" teşkilatının harakteristik vazıfaları // "Azərbaycan" jurnalı № 2-3 (27-28). İstanbul, 1954. Sitat səhvi: Xətalı
<ref>etiketi; "Yurtsever E.V 1954" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - Мамулиа Г. К вопросу антибольшевистского восстания в Грузии 1924 г. и его последствий для грузинского вопроса в Европе 2013-09-22 at the Wayback Machine // Журнал "Прометей".
- Məmmədzadə M. B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, s. 159.
- "Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. İstanbul, 1975. Sitat bu məqalədə gətirilir". 2021-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-29.
- Заключительное постановление по делу уполномоченных ЦК, БК, Военного центра и военной организации "Мусават", c. 70 / Дело Дадаша Гасанова и других. Архивный номер 500518, т. 7, машинопись, оригинал, 1926–1927 // Архив Службы Государственной Безопасности Азербайджанской республики.
- Зейналов Э. Мечты, мечты – где ваша сладость?.. 2018-06-25 at the Wayback Machine
- Yaqublu N. Müsavat partiyasının tarixi. Bakı: Adiloğlu, 2012, s. 136.
- Quliyev V. ‘Mənim babam kim olub?’ Bakı, Şuşa nəşriyyatı, 2001? s. 150.
- Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan davası / "Azərbaycan" aylıq kültür dərgisi Sayı 2–3 (26–27), 1954 // Əsərləri, c. 4. Bakı: Qanun, 2013, s. 21–22.
- Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi 2021-07-19 at the Wayback Machine.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dadas Ebdul Huseyn oglu Hesenov Hesenzade 19 dekabr 1897 Susa 28 yanvar 1927 Baki Azerbaycanin siyasi xadimi dovlet musteqilliyinin berpasi ugrunda mubariz Sovet rejimine qarsi muqavimet herekatinin rehberlerinden biri gizli fealiyyet gosteren Musavat partiyasinin Baki Komitesinin BK nezdinde fealiyyet gosteren Herbi teskilatin reisi 1921 1923 Gizli Musavatin Merkezi Komitesinin MK sedri 1923 1926 Dadas HesenovDadas Ebdul Huseyn oglu Hesenov Hesenzade Sexsi melumatlarDogum tarixi 19 dekabr 1897 1897 12 19 Dogum yeri Susa Susa qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 28 yanvar 1927 1927 01 28 29 yasinda Vefat yeri Baki Baki qezasi Azerbaycan SSR ZSFSR SSRIPartiya Musavat PartiyasiTehsili Baki Dovlet UniversitetiFealiyyeti siyasetciAtasi Ebdul Huseyn Hesen ogluAnasi Gullu Dadas qiziDini islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyati1897 ci ilde Susa seherinde dogulmusdur 1901 ci ilde ailesi ile birlikde Baki seherine kocmusdur Burada ailesi ticaretle mesgul olub varlanmis sonra neft quyularinin sahibi olmusdur 1918 ci ilin mart ayinda Bakida bolsevik ve dasnak birlesmeleri muselmanlara qarsi soyqirim toretmisdirler O zaman Hesenovlar ailesi de ciddi ziyan cekmisdir Onlar Dagistana qacmali olmus emlaklari ise ermeniler terefinden qaret edilmisdir Orada sekkiz ay qacqin heyatini surdukden sonra 1918 ci ilin oktyabr ayinda Turk Azerbaycan ordusu terefinden azad edilmis Bakiya qayitmisdirlar Qayidandan sonra Hesenovlar ailesinin maddi durumu qismen berpa etseler de 1920 ci ilde onlarin butun emlaki bolsevikler terefinden musadire edilmisdir D Hesenov once Bakida Ittihad adli Iran mektebinde oxumus sonra 1914 cu ilde Lenkaran seherinde gimnaziyaya daxil olmusdur 1918 ci ilde gimnaziyani bitirerek Bakiya qayitmisdir 1919 cu ilde musteqil Azerbaycan hokumeti terefinden tesis edilmis Baki Dovlet Universitetitin tibb fakultesinin birinci kursuna daxil olmus 1924 cu ilde ise hemin fakulteni bitirerek hekimlik diplomunu almisdir Emek fealiyyeti D Hesenovun emek fealiyyeti telebelik illerinden baslamisdir Once o alti ay Fehle Kendli Inspeksiyasinda islemis 1920 ci ilden baslayaraq Fehle fakultesinde 1922 1923 cu illerde ise muxtelif fehle klublarinda muhazireler oxumusdur 1924 cu ilde universiteti bitirenden sonra Mamaliq texnikumunda muhazireler oxumusdur Hemin il bir muddet Pesekarliq xestelikleri institutunda islemis daha sonra ise BDU nun terapevtik hospitalinin hekimi olmus ve bu vezifede 1926 ci ile qeder islemisdir Tibb ve sanitariya muessiseleri iscilerinin hemkarlar ittifaqinin uzvu idi Siyasi fealiyyeti1919 cu ilde Dadas Hesenov Azerbaycan Cumhuriyyetinin hakim partiyasi olan Musavat in siralarina daxil olmusdur Olke Sovet Rusiyasi terefinden isgal edildikden sonra siyasi proseslere aktiv sekilde qatilmisdir Herbi teskilatin reisi D Hesenov 1920 ci ilden baslayaraq Azerbaycanda fealiyyet gostermis ve isgalci bolsevik rejimine qarsi mubarize aparmis Gizli Musavat partiyasinin en feal uzvlerinden biri olmisdur 1923 cu ile qeder hemin partiyanin Baki komitesinin nezdinde olan herbi teskilata basciliq etmisdir Hemin dovr erzinde Azerbaycanda Sovet rejimine qarsi 50 den cox usyan ve Sovet obyektlerine qarsi texribatlar qeyde alinmisdir Bu usyanlarda musavatcilar feal istirak etmisdirler D Hesenovun rehberlik etdiyi herbi teskilat hemcinin Qizil Ordu hisselerinde Azerbaycanin dovlet musteqilliyinin berpasi ideyalarini yayan ozekler yaradilmisdir Onlar turk esgerlerini ve zabitlerini oz terefine cekmek ucun isler gorulmus silah anbarlarinin ele kecirilmesi planini hazirlamis kesviyyat isleri aparmisdirlar Mehemmed Emin Resulzadenin xarice qacirilmasi emeliyyati 1922 ci ilde gizli Musavatin Merkezi Komitesi MK kecmis Azerbaycan Milli Surasinin sedri Mehemmed Emin Resulzadeni Turkiyeye muhacirete yollamaq qerarini qebul etmisdir Azerbaycan cumhuriyyetinin suqutundan sonra o Sovet xususi xidmet orqanlari terefinden hebs edilmis ancaq sonra azad edilerek Moskvaya gonderilmis orada Milletler Sovetinde nezaret altinda islemisdir Bu mexfi planin bilavasite icracilarindan biri de Dadas Hesenov idi Muhacir yazici bu emeliyyatda D Hesenovun mustesna rolunu qeyd etmisdir hetta onu Mehemmed Emin Resulzadenin xilaskari adlandirmisdir Onun yazdigina gore bu is olduqca cetin idi cunki Mehemmed Emin Resulzade Moskvada ciddi nezaret altinda yasayirdi Buna gore D Hesenov Sovet xususi xidmet orqanlari emekdaslarini subhelendirmemek ucun 3 ay erzinde Moskvada yasamis Dovlet Universitetinin telebesi olmus ya da orada ise duzelmisdir Bu muddet erzinde de hemin plani tedricen yerine yetirmisdir Gimnaziyada oxudugu dovrun fotosu Texminen 1918 il Mehemmed Emin Resulzadenin qacirilmasi emeliyyatini muhaciret etmis birinci gizli Musavatin Baki Komitesinin sedri Ebdul Vahab Memmedzade Yurtsever Turkiyede yayimlanan Azerbaycan jurnalinda derc etdiyi meqalesinde xatirlamisdir Musavatin gizli Merkezi Komitesinin en muhum tesebbuslerinden biri Mehemmed Emin Resulzadeni Moskvadan qacirmaq olmusdur Evvelce bir yoldas vasitesile sonra ise sabiq parlament uzvu merhum Rehim bey Vekillini ve Baki herbi teskilatinin reisi doktor Dadas Hesenzadeni bir qeder pul ile Moskvaya gondererek Mehemmed Emin Resulzade ile elaqe yaradilmisdi Mehemmed Emin Resulzadeye teklif olunmusdu ki elmi tedqiqat adi ile Leninqrada getsin Onun oradan tatar maarifcilerinden Musa Cerullah Bigeyevin yardimi ile qayiqla Fin korfezi uzerinden uzerek Finlandiyaya qacirilmasi temin edilmisdi Gurcustan Milli Komitesi ile elaqeleri Musavat rehberliyi D Hesenova hem de bir vaxtlar Gurcustan Milli Komitesi ile elaqe saxlamagi tapsirmisdir Bu komite qonsu olkenin Sovet ordusu terefinden isgal edilmesinden sonra yaradilmisdir Orada Gurcustanin esas partiyalari temsil edilmisdir Onlar daxili ziddiyyetleri kenara qoyub isgala qarsi birlesmek ve silahli usyan hazirlamaq qerarina gelmisdirler Eyni zamanda onlar anlayirdilar ki tekbasina Sovet Rusiyasi ile vurusmaq ucun onlarin kifayet qeder imkanlari yoxdur Ona gore de gurculer bu isi butun Qafqaz olkeleri ve diyarlari ile birlikde heyata kecirmek isteyirdiler Belelikle onlar Sumali Qafqaz numayendeleri ve Azerbaycan musavatcilari ile bu barede danisiqlara basladilar Meqsed ise planlasdirilan usyana rehberlik etmek ucun Qafqazda Sovet rejiminin eleyhine olan butun quvvelerin birlesmis komitesini yaratmaq idi Musavatin birinci gizli teskilatin MK sedri Mizebala Memmedzade 1921 ci ilden baslayaraq gurculerle elaqede olmus ve bu istiqametde islerin aparilmasi ucun bir nece musavatcini teyin etmisdir ve onlardan biri de D Hesenov idi O 1923 cu ilde birinci gizli Musavatin MK qerari ile Tiflise getmis orada muhaciretden usyana rehberlik etmek ucun geri qayitmis Gurcustanin kecmis mensevik hokumetinin naziri Noe Homeriki ile gorusmusdur Bakiya qayidandan sonra ise gurcu menseviklerinin Bakidaki numayendesi Qriqori Salukvadze ile daimi elaqe yaratmisdir Daha sonra ise bu isi onun silahdasi Eli Yusifzade davam etdirmisdir Musavat Partiyasinda 1923 cu ilde Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresi ADSI gizli fealiyyet gosteren Musavat Partiyasini izleyerek ona agir zerbe endirmisdir Partiya feallarina qarsi repressiyalar tetbiq edilmis MK sedri Mirzebala Memmedzade Irana qacmisdir Buna gore de gurculerle planlasdirilan umumqafqaz usyani bas tutmadi Dadas Hesenovun gullelenmesi haqqinda mehkeme hokmu O zaman D Hesenova da xarice muhaciret etmek teklif olunsa da o bundan imtina etmisdir Bu olayi Huseyn Baykara Azerbaycan istiqlal mubarizesi tarixi eserinde xatirlamisdir Bir gun Ehmed Cavadla qeyri leqal milli azadliq komitesinin rehberi doktor Dadas Hesenzade ve komitenin liderlerinden biri olan Rehim bey Vekilli ile rastlasdiq Uzun danisiqlardan sonra men H Baykara qeyri leqal komitenin gorkemli numayendelerinin bir hissesinin muveqqeti olaraq Azerbaycandan cixib getmesini teklif etdim Onlarin her ucu menim bu teklifime qarsi cixdilar ve dediler Men gedim xarici olkeye sen get o getsin cox yaxsi bes bu bedbext ve talesiz gunleri milletle kim bolussun Belelikle Dadas Hesenov Ehmed Hacinski Eli Yusifzade ve basqa musavatcilar bu cetin seraitde Musavat Partiyasinin fealiyyetini berpa ede bilmis Sovet hokumetine qarsi muqavimet herekatini davam etdirmisdirler Onlar dagidilmis teskilatin isini berpa etmek kimi cox agir bir vezifeni yerine yetirmeli idiler Bu isi repressiyalarin siddetlenen dovrunde heyata kecirmek olduqca cetin ve tehlukeli idi Ona gore de partiya feallari mumkun olan qeder teskilatin mexfiliyini saxlamaga calisirdilar D Hesenov Bakinin Staro Poctovaya indiki Suleyman Tagizade kucesinde yerlesen atasinin tikdiyi evi Musavatin ikinci gizli teskilatinin qerargahina cevirmisdir Burada 1923 cu ilin noyabr Musavatin yeni MK heyetini tesdiq eden toplantisi bas tutmusdur Bu toplantida partiyasinin MK sedri D Hesenov secilmisdir Ikinci gizli teskilatin feallari esasen Bakida ve qezalarda Musavat Partiyasinin ozeklerinin fealiyyetlerinin berpa edilmesi ve onlarin mohkemlendirilmesi repressiyalara ugramis musavatcilarin ailelerine maddi ve menevi yardimin edilmesi ile mesgul olmuslar Maddi imkanlarin olmamasi seraitinde bu yardimlar feallarin partiyaya odedikleri uzvluk haqlarinin hesabina edilirdi D Hesenov hesab edirdi ki qarsiya qoyulan meqsedlere milli ruhda terbiye edilmis savadli kadrlarin yetisdirilmesi ile nail olmaq olar Onlar dovlet ve tehsil strukturlarina daxil edilmelidir Bele adamlarin sayi artdiqca hakimiyyet musteqillik terefdarlarinin eline kececek O zaman musavatcilar hetta kommunist partiyasina daxil olurdular ki isgalci rejimi iceriden dagitsinlar D Hesenovun rehberlik etdiyi ikinci gizli Musavat teskilati turk Azerbaycan xalqinin tarixinin milli ve medeni deyerlerinin tebligine elece de milletin vetenperverlik ruhunda terbiyelendirilmesine xususi yer ayirirdi Onun en yaxin silahdasi ve dostu Ehmed Hacinski 1925 ci ilin noyabrinda bu istiqametde islerin gorulmesi ucun musavatcilarin maarifcilik derneklerinde ve tehsil muessiselerinde heyata kecirmeye basladiqlari Gencliyin partiyadan kenar terbiyyelendirme telimati adli xususi bir plan hazirlamisdir Bu proqramda xalqin milli suurunun artmasina nail olmaq ucun humanitar fenlerin tedrisinin nece tedris edilmesi teferruati ile izah edilirdi Bununla beraber musavatcilar muhaciretde olan Mehemmed Emin Resulzadenin kitablarini ve muxtelif movzulara hesr edilmis vereqeleri de yayirdilar Azerbaycanda 1925 1931 ci illerde gizli teskilatin maarifcilik fealiyyeti gencliyin coxlu sayda vetenperverlik derneklerinin yaranmasina getirib cixartdi Eyni zamanda bu istiqametde isler Sovet hokumetinin nezaretinde olan tedris muessiselerinde de gedirdi Bunun neticesinde gencliyin arasinda turk milletciliyin yayilmasi qeyde alinmisdir Daha sonra gizli teskilat Bakida 1926 ci ilde kecirilmesi planlasdirilan turkoloji konfransa da munasibet bildirmisdir Bele ki konfransla elaqedar qerara alinmisdir ki Musavat bu tedbiri umumiyyetle destekleyir ancaq ereb elifbasinin latin elifbasi ile evez edilmesi qebul olunmazdir Bu barede yayilmis vereqede musavatcilar qeyd edirdiler ki elifba deyisikliyine ehtiyac vardir ancaq mesele burasindadir ki bu is bolsevikler terefinden heyata kecirilir Onlar ise bunu turk dunyasini parcalamaq ve onun birlesmesine imkan vermemek ucun edir basqa sozle oz siyasi meqsedlerini gudurler Musavatcilarin fikrince yeni elifba tekce Azerbaycanda yox hem de butun turk dunyasinda qebul edilmeli hami ucun eyni olmali idi Ancaq meselenin bu cur qoyulusu bolseviklerin siyasetine uygun deyil idi Buna gore de musavatcilar hesab edirdiler ki hazirda yeni elifbanin qebul edilmesine qarsi olmaq ve bu meseleni gelecekde butun turk xalqlari ile birlikde hell etmek lazimdir Hebs edilmesi ve gullelenmesi1926 ci ilin evvellerinde ADSI ikinci gizli Musavatin uzvlerinin siyahisini elde ederek ve onlarin fealiyyetlerini izleyerek onlari hebs etmisdir D Hesenov hemin ilin 11 mart tarixinde hebs edilmisdir 13 mart 1926 ci il tarixinden baslayaraq sekkiz ay davam etmis Dadas Hesenovun istintaq dindirilmelerinde o musavatci oldugunu gizli teskilata rehberlik etdiyini Tiflise getdiyini ve Gurcustan Milli Komitesi ile elaqe qurdugunu inkar etmisdir Yalniz 1926 ci ilin noyabr ayinda D Hesenov ona qarsi yigilan delillerin coxlugu ve mustentiqler terefinden tetbiq edilen ardi arasi kesilmeyen menevi ve fiziki isgencelerin tetbiq edilmesinin neticesinde etirafedici ifadeler vermeye baslamisdir Amma o ancaq ozunun teqsirli oldugunu etiraf etmis her seyi yalniz oz boynuna almis yaxud da musavatcilarin muhaciretde olan ve olen uzvlerine qarsi ifadeler vermisdir ki belelerini ADSI hebs ede bilmezdi Istintaq dindirilmelerinin metninden gorunur ki D Hesenov ne Bakidaki yoldaslari ne de Musavatin qeza komitelerinin terkibi barede bir kelme de olsun agzindan qacirmamisdir 28 fevral 1927 ilde Musavat Partiyasinin ikinci gizli teskilatinin 34 uzvunun tezlesdirilmis rejimde mexfi qapali mehkeme prosesi kecirilmisdir Bu mehkemede Dadas Hesenov gullelenmeye mehkum olunmusdur Resmi senede gore hokm aprel ayinda icra edilmisdir Ancaq ADSI emekdaslarinin xeberlerine istinad eden muhaciret yazarlarinin eserlerinde bildirilir ki eslinde D Hesenovu ADSI muhafizecileri dindirilmelerin birinde Jukov soyadli mustentiqe hucum edib onun bir gozunu vurub kor etdiyine gore gullelemisdirler Mehemmed Emin Resulzade D Hesenovu Azerbaycan davasi adli eserinde bu sozlerle yad ederek qehreman adlandirmisdir Bu davanin tarixi fikir muessiseleri ve onlara qanlariyla ve canlariyla teqdis etmis qehremanlari vardir Bu qehremanlar sadece Milli Sura Parlament ve ya hokumete mensub olan sexslere inhisar etmez Parlament ve hokumet disinda doktor Dadas Hesenzade ve sairleri kimi namu nisani ad sani zikredilmeyen daha nece qurbanlarimiz ve sehidlerimiz vardir Beraeti Azerbaycan respublikasi dovlet musteqilliyini berpa edenden sonra 1992 ci ilde Dadas Hesenovun isine yeniden baxilmis ve o beraet edilmisdir XatirelerdeDiger terefden qeyd etmek lazimdir ki D Hesenov Hesenzade haqqinda xeberler tekce onun istintaq isinde deyil hem de basqa menbelerde o cumleden xarice muhaciret eden musavatcilarin eserlerinde de vardir Meselen Mehemmed Emin Resulzade onu Azerbaycan turk xalqinin azadligi ugrunda heyatini qurban vermis sexs kimi yad etmisdir Bu davanin tarixi fikir muessiseleri ve onlara qanlariyla ve canlariyla teqdis etmis qehremanlari vardir Bu qehremanlar sadece Milli Sura Parlament ve ya hokumete mensub olan sexslere inhisar etmez Parlament ve hokumet disinda doktor Dadas Hesenzade ve sairleri kimi namu nisani ad sani zikredilmeyen daha nece qurbanlarimiz ve sehidlerimiz vardir Bundan basqa Musavat teskilatinin feallarindan biri olan Ebdul Vahab Memmedzade Yurtsever yuxarida getirilen sitatda D Hesenovu Hesenzadeni herbi teskilatin reisi adlandirmisdir Daha bir taninmis muhaciret xadimi Huseyn Baykara D Hesenov Hesenzade haqqinda maraqli melumat vererken onu milli azadliq komitesinin rehberi adlandirmisdir Bir gun Ehmed Cavadla qeyri leqal milli azadliq komitesinin rehberi doktor Dadas Hesenzade ve liderlerden biri olan Rehim bey Vekilli ile rastlasdiq Uzun danisiqlardan sonra men qeyri leqal komitenin gorkemli numayendelerinin bir hissesinin muveqqeti olaraq Azerbaycandan cixib getmelerini teklif etdim Azerbaycan azadliq mubarizesinin her uc lideri menim bu teklifime qarsi cixdilar ve dediler Men gedim xarici olkeye sen get o getsin cox yaxsi bes bu bedbext ve talesiz gunleri milletle kim bolussun Cox yaxsi xatirlayiram Ehmed Cavad ve Rehim bey Vekilli menim sozlerime cox hirslendiler ve bir daha bele sozler danismamagi soylediler O vaxtdan duz yarim esr kecmisdir Azadliq ugrunda mubarize aparan bu uc azadliq asiqi sozlerine sadiq qalmis Azerbaycan xalqinin bedbext gunlerini xalqla birge yasamislar Doktor Dadas Hesenzade gullelenmis Rehim bey Vekilli ozunu oldurmus Ehmed Cavad ise Sibire surgun olunmus ve ondan bir daha hec bir xeber gelmemisdir Dadas Hesenovla Hesenzade ile bir muddet ailevi dostluq etmis daha bir azerbaycanli muhacir Ismayil Saryal Seyidzade Baki ruzgari romaninda onu xatirlamisdir Onun yazdiqlarina gore Dadas bey usaqliqdan vetenperver olmus hele yeniyetme yaslarinda gimnaziyada car hakimiyyetine qarsi gizli dernek yaratmisdir Dadas beyin fealiyyeti o qeder mexfi idi ki hetta I Saryalin ozunun bele bu barede xeberi olmamisdir ve bunu yalniz onun hebs edilmesinden sonra bilmisdir I Saryal onun evinde milletci genclerin yigisdiginin sahidi olmusdur ancaq onlarin musavatci olmalari haqqinda o zaman xeberi olmamisdir Dadas bey hebs olunandan sonra ise onun durumu ile maraqlanmis ve bir muddet ailesi ile elaqe saxlamisdir I Saryalin heyat yoldasi Dadas beyin boyuk bacisi Peri xanimla onun yanina hebsxanaya goruse gedirdiler Mehemmed Emin Resulzadenin qacirilmasi emeliyyatinin teferruatlarini aciqlayan I Saryal bu emeliyyatda Dadas beyin mustesna rolunu qeyd etmisdir hetta onu onun xilaskari adlandirmisdir Bu is olduqca cetin idi cunki Mehemmed Emin Resulzade Moskvada ciddi nezaret altinda yasayirdi Buna gore D Hesenov Sovet xususi xidmet orqanlari emekdaslarini subhelendirmemek ucun 3 ay erzinde Moskvada yasamis Dovlet Universitetinin telebesi olmus ya da orada ise duzelmisdir Bu muddet erzinde de hemin plani tedricen yerine yetirmisdir M E Resulzadenin xarice qacirilmasindan qezeblenen I Stalin onu qaciranlarin tapilmasi ve cezalandirilmasi emrini vermisdir Ancaq ADSI uzun muddet onlari tapa bilmirdi Bu ise xaricde fealiyyet gosteren sovet casuslari da celb olunmusdurlar Onlardan biri olan Tamara adli bir gozel rus qadini Iranin Rest seherinde bir musavatci muhacirle seviserek onun evinden gizli Musavat uzvlerinin siyahisini ele kecirib onu ADSI ye gondermisdir Yalniz bundan sonra Sovet xususi xidmet orqanlari teskilatin izine duserek onun otuzdan cox uzvunu bir gece erzinde hebs ede bilmisdirler I Saryala ise bu olaylar baresinde xeberi Quluzade soyadli bir ADSI casusu vermisdir Qeyd edilmelidir ki I Saryalin verdiyi bezi muhum xeberler istintaq materiallarindaki resmi senedlerden ferqlenir Birincisi onun yazdiqlarina gore D Hesenovun tutulma sebebi ve esas ittihami Mehemmed Emin Resulzadeni xarice qacirmasi emeliyyatinin uzerinde qurulmusdur Ancaq resmi senedlerde onu ilk olaraq Gurcustan mensevikleri ile elaqede olmagina gore hebs etmisdirler Hemin senedlerde ittihamlarin sirasinda Mehemmed Emin Resulzadeni xarice qacirmasi emeliyyati oteri hallanir esaslardan olmamisdir Ikincisi onun yazdigina gore Dadas bey uzun muddet isgencelere dozerek ona qarsi ireli surulen butun ittihamlari redd edirdi Sonuncu dindirilme zamani mustentiqlerden biri yene Mehemmed Emin Resulzadenin qacirilmasi emeliyyatinin teferruatlari haqqinda sual verende Dadas bey masanin ustunde olan murekkebqabi ile onun uzune zerbe endirerek gozunu cixartmisdir Mustentiqe hucum edilen zaman hemin otaqda olan silahli esgerler onu oradaca gullelemisdirler Ancaq bu xeber de resmi senedlerle tesdiq olunmur Orada mustentiqe hucum olayi haqqinda hec bir melumat yoxdur Elece de Rest seherinde rus casusunun hansisa musavatcidan gizli teskilat uzvleri siyahisinin alinmasi olayi da basqa menbelerle ve istintaq materiallari ile tesdiq edilmir Istintaq isinde deyilmisdir ki teskilat uzvleri ADSI ye daxil olan teleqram esasinda hebs olunublar Ancaq onun mezmunu haqqinda hec ne deyilmir I Saryalin yazdiqlarini istisna etmek de olmaz ancaq bunu nezere almaq lazimdir ki roman tarixi ya da huquqi sened deyil Orada aciqlanan hekaye ile hokm vermek olmaz Elbette bu kimi olayin bas vermesi de istisna edilmir ve bunu nezere almaq lazimdir ancaq onun daha etibarli menbe ile tesdiq edilmesine ehtiyac vardir Belelikle istintaq materiallarina gore D Hesenova 1927 ci ilin fevral ayinda mehkemenin qerari ile olum hokmu oxunmus ve o martin ortalarindan aprel ayinin evveline qeder olan muddet erzinde edam edilmisdir Ismayil Saryalin istinad etdiyi ADSI cesusu Quluzadeye gore ise o dindirilme zamani gullelenmisdir Bele olubsa onda bu dindirilme artiq mehkemeden sonra mart ayinin ikinci yarisindan sonra kecirilmisdir Cunki istintaq senedlerinin birine gore 16 mart 1927 ci il tarixinde D Hesenov hele sag idi I Saryala gore Dadas beyin anasi ve bacilarina onun gullelenmesi haqqinda xeber verilmemisdir Sadece onlara emr olunmusdur ki bir daha onunla goruse gelmesinler Buna gore de aile uzvleri bir muddet umid edirdiler ki o sagdir ve Rusiyaya surgune gonderilib ya da Turkiyeye qacirilib bu barede o zaman yanlis sayieler de yayilmisdir Bacisinin xatireleri Dadas Hesenovun fealiyyeti haqqinda onun bacisi Peri Eliyeva 1908 1992 da xatirelerini danismisdir Bele ki o Sovet dovrunde nevelerine qardasinin gizli Musavatin rehberi olmasi ve Mehemmed Emin Resulzadenin qacirilmasi emeliyyatinda istirak etmesi evlerinde musavatcilarin yigincaqlarinin kecirilmesi haqqinda behs ederdi Tebii ki o Dadas Hesenova aid istintaq materiallari ile tanis deyildi Qardasi hebs edildikde ise Peri Hesenova ADSI terefinden evlerinde kecirilmis axtarisin canli sahidi olmusdur Elece de Peri Hesenova xatirelerinde qardasinin maarifcilik fealiyyetinden de behs etmisdir Onun dediklerine gore D Hesenov evinde kendlerden gelmis gencleri yigaraq onlara vetenperverlik ruhunda muhazireler oxumusdur Bir defe Peri xanim ona savadsiz ve nadan adamlarin ne ucun evlerine getirdiyinden naraziliq ederken cavabinda Dadas bey aciqlanaraq ona biz hamimiz milletimizin seviyyesinin qaldirilmasi ucun is gormeli onlar haqqinda asagilayici sozler dememeliyik soylemisdir Bacisinin xatirelerine gore Dadas bey hansisa Sovet hokumetine mexsus obyektlerin birinin ya da bir necesinin partladilmasinda da istirak etmisdir Bunu da tesdiq eden basqa menbelere rast gelmek olmur Bu hadiseler olsaydi cox guman ki 1922 ci ile qeder bas vermeli idi cunki o zaman Azerbaycanin SSRI terkibine girmesine etiraz olaraq olkede usyanlar baslamisdir xususen de Bakida coxlu strateji obyektler siradan cixarilmisdir Yuxarida deyildiyi kimi I Saryal yazmisdir ki dindirilmelerin birinde D Hesenov bir mustentiqin uzune murekkebqabi ile zerbe endirerek onun gozunu cixartmisdir Hemin olayi Peri xanim da soyleyerek o mustentiqin kim olmasina da aydinliq getirmis onun istintaq senedlerinde adi kecen Jukov oldugunu iddia etmisdir Onun sozlerine gore Dadas beyin anasi Gullu xanim onunla hebsxanaya goruse gelende bir zabitin gozunun sargili olduguna diqqet etmisdir Bu barede I Saryal da yazmisdir Daha sonra Peri xanimin xatirelerine gore M C Bagirovu yaxsi taniyan bir qohumu Dadas beyin cezasini yungullesdirmek xahisi ile onun yanina getmisdir Bir muddet sonra M C Bagirov onu yanina cagirib tapancasini qabagina qoyaraq demisdir ki onu vurub oldure biler ancaq bir daha D Hesenovun cezasini yungullesdirmek xahisi ile onun yanina gelmesin Bagirovun sozlerine gore o Dadas beyle sohbet edib ona eksinqilabi fealiyyete son qoymaq serti ile tibb muessiselerinin birinde mudir vezifesini ve her cur imtiyazlari teklif etmisdir Ancaq cavabinda Dadas bey onun teklifini redd ederek Sovet hokumetini tanimadigini ve bu dovletle hec bir sovdelesmeye getmeyeceyini soylemisdir Peri Hesenova qardasi ile hebsxanaya goruse gedende onun mehbus sekillerini uzun saclari arasinda gizlederek oradan cixarda bilmisdir Tehlukelere baxmayaraq qardasinin butun fotosekillerini ve senedlerini repressiyalarin en siddetli illerinde bele qoruyub saxlaya bilmisdir XatiresiIsmayil Saryal Baki Ruzgari romaninda Baki Hedef Nesrleri MMC 2017 Dadas Hesenovun xatiresini yad etmis onun heyat yolunu ve mubarizesini qeleme almisdir 19 dekabr 2017 ci ilde Musavat partiyasi Dadas Hesenovun anadan olmasinin 120 illiyi munasibetile boyuk tedbir kecirmisdir Bu barede metbuatda xeberler verilmis 2018 05 28 at the Wayback Machine tedbirden videocekilis yayimlanmisdir Fotolar ve senedler Dadas Hesenovun bezi sened ve fotolarini siddetli repressiyalara meruz qalmasina baxmayaraq bacisi Peri Eliyeva qoruyub saxlaya bilmisdir Onun mehbus sekillerini onunla hebsxanada gorusende saclarinin arasinda oradan gizli olaraq cixartmisdir Istintaq isine aid olan senedler Azerbaycan Respublikasi Dovlet Tehlukesizliyi Xidmetinin arxivinde skan edilmisdir Menbe Dadas Hesenzade ideyali insanin orneyidir musahibe Sozcu az Musteqillik fedaileri Azerbaycanin musteqilliyinin berpasi ugurunda mubarize Azertac Elizade A A Dadas Hesenovun Azerbaycanin dovlet musteqilliyinin berpasi ugrunda mubarizesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 100 illik yubileyine hesr olunmus beynelxalq elmi konfransinin materiallari 21 23 may 2018 Baki s 554 560 Alizade A 2021 Azeybaycan in Bagimsizligina Kavusmasi Icin Gizli Musavat in Verdigi Mucadele Uzerine Bir Arastirma 1920 1926 Istanbul Aydin Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13 3 663 678 Edebiyyat Baykara H Azerbaycan istiqlal mubarizesi tarixi Elizade A A Gizli Musavat Azerbaycanin dovlet musteqilliyinin berpa edilmesi ugrunda mubarizede 1920 1926 Strateji tehlil 1 2 23 24 Baki 2018 s 379 398 Quliyev V Menim babam kim olub Baki Susa nesriyyati 2001 Memmedzade M B Milli Azerbaycan herekati Baki Nicat 1992 Resulzade M E Azerbaycan davasi Azerbaycan ayliq kultur dergisi Sayi 2 3 26 27 1954 Eserleri c 4 Baki Qanun 2013 Saryal I Baki ruzgari Baki Hedef Nesrleri MMC 2017 Yaqublu N Musavat partiyasinin tarixi Baki Adiloglu 2012 Yurtsever E V Gizli Musavat teskilatinin harakteristik vazifalari Azerbaycan jurnali 2 3 27 28 Istanbul 1954 Mamulia G K voprosu antibolshevistskogo vosstaniya v Gruzii 1924 g i ego posledstvij dlya gruzinskogo voprosa v Evrope 2013 09 22 at the Wayback Machine Zhurnal Prometej Rustamova Togidi S A Mart 1918 g Azerbajdzhanskie pogromy v dokumentah Baku Nauchno issledovatelskij centr Ministerstva Nacionalnoj Bezopasnosti Azerbajdzhana 2009 864 s Yurtsever Abdulvahap Azerbaycan Istiklal Savasindan Sahneler Hazirlayan Dr Umid Akin Ankara Gece Kitapligi 2020 149 s Istinadlar Elizade A A Dadas Hesenovun Azerbaycanin dovlet musteqilliyinin berpasi ugrunda mubarizesi 2021 04 19 at the Wayback Machine Azerbaycan xalq cumhuriyyetinin 100 illik yubileyine hesr olunmus beynelxalq elmi konfransinin materiallari 21 23 may 2018 Baki s 554 560 Rustamova Togidi S A Mart 1918 g Azerbajdzhanskie pogromy v dokumentah Baku Nauchno issledovatelskij centr Ministerstva Nacionalnoj Bezopasnosti Azerbajdzhana 2009 c 451 Elizade A A Gizli Musavat Azerbaycanin dovlet musteqilliyinin berpa edilmesi ugrunda mubarizede 1920 1926 2021 04 19 at the Wayback Machine Strateji tehlil 1 2 23 24 Baki 2018 s 379 398 Saryal I Baki ruzgari Baki Hedef Nesrleri MMC 2017 s 185 199 231 232 239 288 Yurtsever E V Gizli Musavat teskilatinin harakteristik vazifalari Azerbaycan jurnali 2 3 27 28 Istanbul 1954 Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Yurtsever E V 1954 adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Mamulia G K voprosu antibolshevistskogo vosstaniya v Gruzii 1924 g i ego posledstvij dlya gruzinskogo voprosa v Evrope 2013 09 22 at the Wayback Machine Zhurnal Prometej Memmedzade M B Milli Azerbaycan herekati Baki Nicat 1992 s 159 Baykara H Azerbaycan istiqlal mubarizesi tarixi Istanbul 1975 Sitat bu meqalede getirilir 2021 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2018 05 29 Zaklyuchitelnoe postanovlenie po delu upolnomochennyh CK BK Voennogo centra i voennoj organizacii Musavat c 70 Delo Dadasha Gasanova i drugih Arhivnyj nomer 500518 t 7 mashinopis original 1926 1927 Arhiv Sluzhby Gosudarstvennoj Bezopasnosti Azerbajdzhanskoj respubliki Zejnalov E Mechty mechty gde vasha sladost 2018 06 25 at the Wayback Machine Yaqublu N Musavat partiyasinin tarixi Baki Adiloglu 2012 s 136 Quliyev V Menim babam kim olub Baki Susa nesriyyati 2001 s 150 Resulzade M E Azerbaycan davasi Azerbaycan ayliq kultur dergisi Sayi 2 3 26 27 1954 Eserleri c 4 Baki Qanun 2013 s 21 22 Baykara H Azerbaycan istiqlal mubarizesi tarixi 2021 07 19 at the Wayback Machine