Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cinnilər (Cin/çen) — erkən orta əsrlərdə indiki İrəvan və indiki Gürcüstan ərazisində yaşamış türkdilli və türkəsilli tayfalardan biri olmaqla yanaşı Azərbaycan türklərinin etnogenezində rol oynamış tayfa. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, ilkin türk dövründən başlamış XVIII əsrə qədər Gürcüstan ərazisindən Şəmkirə qədər Kür boyunca Cinni tayfaları yaşamış, XVIII əsrin sonlarında isə gürcü kralının tabeliyindən çıxaraq kəngərlilərlə birlikdə Qarabağ mahalına köçmüşlər.
Goranboy rayonunun Cinli-Boluslu (indiki adı Boluslu) və Cinli-Zeynallı kəndlərini cinni tayfaları salmışlar. Mirzə Adıgözəl Bəyin "Qarabağnamələr" əsəri olan bu tarixi sənəddə, cinni tayfaları Şuşa xanı Pənahəli xana sonadək sadiq və loyal mövqedə qalmış, dönük çıxmamış və döyüşkənlikləri ilə seçilmiş qəhrəman elat olmaqla qeyd olunmuşlar.
Ümumi məlumat
Güney Qafqazda cinnilər həm Ermənistan, həm də Gürcüstan ərazisində III–IV əsrdən məskunlaşıblar. Ermənistandakı Cinnilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər. VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı cinni tayfasından idi. Cinnilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian "Mamiqunlar" adını daşıyırdılar. Gürcüstanda Kür çayının sahilində yaşayan cinnilər əvvəlcə xristian dinini qəbul etməmişdilər. Onların yaşadığı qala indi gürcü dilində Şamşvilde adlanır ki, bu da üç ox (gürcü dilində sami – üç, şvilde – ox) adının tərcüməsidir.
"Sisakan tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk cinni olan (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, cinnilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan – Alan qapısı kimi izah edilmişdir, halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Cinnilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və 1117-ci ildə süqut etmişdir. Gürcülərdə XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk cinnilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N. Q. Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanda knyaz Orbelianlar əcdadlarını cinnilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli 1117-ci ildə Gürcüstanda tikdirmişdilər, lakin xristian ermənilər və gürcülər Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə Sisakana köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi Stepan Orbelian idi. Onun 1290-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian Qafqaz albanları arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi.
Sisakanda sakların Sisak sülaləsi uzun müddət hakimiyyətdə olmuşdu. Zəngəzurda qədim qala və istehkamları da onlar tikdirmişdilər. Stepan Orbelian yazır ki, Yuxarı Qarabağda Sisak nəsli tikmişdir. Sisakların digər məşhur qalası Şəki qalası idi.
Sisakanın Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olması Stepan Orbelianın belə bir məlumatı ilə də təsdiq olunur ki, alban çarı öz çar bayrağını Syuni yepiskopuna bağışlamışdı. Müəllif daha sonra yazır ki, sisaklar təkcə Syuninin yox, həm də alban çarlarının əcdadıdır, hətta onlara nisbətən daha qədimdir. Əsərinin V fəslində Stepan Orbelian yazır ki, Ermənistan əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian) oldular.
Sisakların türk olduğun göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı yazır ki, sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türkləri nəzərdə tutur. Çünki, Yafətin oğlanlarının içərisində Qamer (kimmerlər), Maqoq (skiflər) və Madayların da adını çəkir. V əsr ərmən tarixçisi Moisey Xorenli yazır ki, Syuni hakimləri erməni yox, Sisak sülaləsindəndir, yəni saklardır.
Coğrafi adlarda
Cinni coğrafi adına Azərbaycan ərazisində olmaqla yanaşı qonşu dövlətlərin ərazisində və digər yerlərdə təsadüf edilir. Bu tayfanın üzvləri tərəfindən salınmış yaşayış məntəqələri onların adı ilə Cinni adlandırılmışdır.
Naxçıvan ərazisində olan Cinlər haqqında Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çin Türküstanından gələn türk etnoslarına "çinlilər" deyilmiş, bir zamandan sonra bu söz assimilyasiya olunaraq "Cinni" şəklinə düşmüşdür. Bu adın olması sübut edir ki, Çin Türküstanından bura türk etnosları zaman-zaman axıb gəlmişlər.
XVIII əsrin sonlarında Qarabağa köçmüş Cinni tayfasına mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmış, Xaçınçayın sahilində, dağ ətəyində, Ağdam rayonunun Əlimədədli inzibati ərazi vahidində yerləşən etnotoponim Cinni yaşayış məntəqəsi. Qədim erməni mənbələrində bu tayfanın adı çen kimi əksini tapmışdır. Bu həmin dildə "ç" səsinin olmaması, etnonimdəki "i" səsinin "e" səsi ilə əvəz edilnməsinin nəticəsidir; bunu həmin etnonimin qədim gürcü mənbələrində Cin kimi yazılması da təsdiq edir. Bu tayfanın dil mənsubiyyəti haqqında ermənitədqiqatçıları (Q. Sandalçian, Gevork Aslan və b.) çox yazmaqdan çəkinirlər, həm də bu tayfanın Cin ölkəsindən gəlmə, bəziləri isə etnik mənsubiyyətcə cinlilər olmasını sübut etməyə çalışırlar. Təəssüf ki, bu ehtimala bəzi Azərbaycan tədqiqatçıları da inanırlar (məsələn, Fəridə Məmmədova da bu fikirdədir). Əslində cinli Cin Türküstanından gələrək Ermənistanda III əsrdən yaşamağa başlamış qədim türk tayfalarından biridir. Onların türkdilli olmasını sübut edən iki fakt var: birincisi, tayfanın başçılarının – Mamiqun və Qonaq adlarının qədim türk mənşəli olması; Qeyd olunmalıdır ki, Mamiqun adının sonundakı "qun" komponenti türklərdə və monqollarda çarların və əmirlərin adlarında vardır. A. Bakıxanov yazır ki, III əsrdə Albaniyaya şimaldan basqın etmiş türkdilli basillərin çarının adı Katarqun idi.
18-ci əsrdə Gürcüstandakı Bolus (gürcücə Bolnisi) bölgəsindən bu bölgəyə və Qarabağa köçmüş cinlilər tayfasının adı ilə bağlıdır. Yəni, toponim "Bolusdan / Bolnisidən gəlmiş cinlilər" mənasındadır. Kəndin əvvəlki adı Cinli Boluslu olmuş və 30 sentyabr 2011-ci ildə dəyişdirilərək Boluslu adlandırılmışdı. Monqol xanı Çingiz xanın bir sərkərdəsi Çurmaqun, onun oğlu isə Abuqun adlanırdı. Elxanilər (XIII – XIV əsrlər) sülaləsindən bir xaqanın adı Arqun idi. Qonaq adına gəldikdə bu, Konak, Kunak formalarında qədim türklərəd geniş yayılmış addır. Qara dənizin şimal sahillərində skiflərin bir çarı yunan mənbələrində Xunaxis (-is yunan dilində şəkilçidir) idi. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı xəzərlərdə bir xaqanın adının Xonak olduğunu yazır. Volqaboyu bulqarlarda Konak, V əsrdə Cənubi Rusiya çöllərində yaşayan türkdilli avarlarda Kunak çarları məlumdur. Bu ad ya türk dillərindəki hunak "arxa", "dirək", ya da konak "gecələnən yer" sözlərindən birini əks etdirir. İkincisi, cinlilər Gürcüstanda da erkən orta əsrlərdə yaşayırdılar. Gürcü mənbələrində onlar aydın şəkildə "türk" adlandırılır. Erməni tarixçisi P. K. Patkanov açıq yazır ki, çenlər heç də çinli (Çin ölkəsinin köklü əhalisi) yox, türklər idilər. Onun fikrincə, bu tayfa Ermənistana Volqaboyundan gəlmişdir. Volqaboyunda isə Çin ölkəsindən çıxmış çinlilər ola bilməzdi. Bu zahiri oxşarlıqdır. Maraqlıdır ki, bəşər tarixində yalnız çinlilər bu və ya digər şəkildə heç vaxt qərbə tərəf miqrasiya etməmişlər. Hələ V əsr erməni müəllifi də cinlilərin "şimal-şərq ölkələrindən" gəldiyini yazmışdır. İkincisi, qədim gürcü mənbələrində göstərilir ki, Gürcüstana cinlilər Şimaldan Cin-Bakurun (qədim türk dillərində şəxs adlarının əvvəllində çin sözü "qüdrətli", " qüvvətli", "bərk" deməkdir) başçılığı ilə Dəryal keçidindən keçib gəlmişlər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Cinnilər tayfası // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 175. ISBN .
- Q. Ə. Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: 1993
- Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994
- Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi. Mxitar Qoş-Alban salnamələri. Bakı: 2006
- M. Xorenli. Ermənistan tarixi. I kitab. XII fəsil
- "Ələddin Eyvazlı, Naxçıvan qədim türk torpağıdır. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2006. səh. 33" (PDF). 2016-03-10 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-23.
- Cinnilər tayfası // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 176. ISBN .
- Q.Qeybullayev. Qədim türklər və ermənistan. 1. Bakı: Bakı Dövlət Nəşriyyatı. 1192. səh. 92.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cinliler ile sehv salmayin Cinniler Cin cen erken orta esrlerde indiki Irevan ve indiki Gurcustan erazisinde yasamis turkdilli ve turkesilli tayfalardan biri olmaqla yanasi Azerbaycan turklerinin etnogenezinde rol oynamis tayfa Menbelerin verdiyi melumata gore ilkin turk dovrunden baslamis XVIII esre qeder Gurcustan erazisinden Semkire qeder Kur boyunca Cinni tayfalari yasamis XVIII esrin sonlarinda ise gurcu kralinin tabeliyinden cixaraq kengerlilerle birlikde Qarabag mahalina kocmusler Goranboy rayonunun Cinli Boluslu indiki adi Boluslu ve Cinli Zeynalli kendlerini cinni tayfalari salmislar Mirze Adigozel Beyin Qarabagnameler eseri olan bu tarixi senedde cinni tayfalari Susa xani Penaheli xana sonadek sadiq ve loyal movqede qalmis donuk cixmamis ve doyuskenlikleri ile secilmis qehreman elat olmaqla qeyd olunmuslar Umumi melumatGuney Qafqazda cinniler hem Ermenistan hem de Gurcustan erazisinde III IV esrden meskunlasiblar Ermenistandaki Cinniler IV esrden xristian dinini qebul etmisdiler VIII esre qeder ermenlerin qosunlarinin bascilarinin hamisi cinni tayfasindan idi Cinnilerin ecdadi Mamiqun adli bascinin adi ile ermenice Mamikonian Mamiqunlar adini dasiyirdilar Gurcustanda Kur cayinin sahilinde yasayan cinniler evvelce xristian dinini qebul etmemisdiler Onlarin yasadigi qala indi gurcu dilinde Samsvilde adlanir ki bu da uc ox gurcu dilinde sami uc svilde ox adinin tercumesidir Sisakan tarixi eserinin muellifi eslen turk cinni olan atasinin adi Tarsancdir Bu ad Xezer serkerdelerinden biri Bizans menbelerinde adi cekilen Tarmanc adi ile muqayise olunur yazir ki cinniler III esrde Cin Bakurun basciligi ile Deryal turkce dar darisqal ve yal sozlerinden ibaret olan bu ad sonralar sehven farsca Dar alan Alan qapisi kimi izah edilmisdir halbuki hec bir menbede bu toponimin Daralan formasi yoxdur kecidi vasitesiyle Simaldan Gurcustana gelmis ve gurcu cari onlari hormetle qebul ederek yerlesmeleri ucun Orbeti qartal yurdu qalasini vermisdir Cinnilerin hakim sulalesi bu qalada yasadigina gore Orbeli adlanirdi Bu sulale min ile yaxin hakimiyyetde olmus ve 1117 ci ilde suqut etmisdir Gurculerde XIX esre qeder meshur Orbeli knyaz nesli de oz adini turk cinnilerden almisdi Ermeni tarixcisi N Q Adons yazmisdi ki XIX esrin evvellerinde Gurcustanda knyaz Orbelianlar ecdadlarini cinnilerin arasinda axtarirlar ve Cin Bakuru ozlerinin ulu ecdadi hesab edirler Orbeli Orbelian xan nesli 1117 ci ilde Gurcustanda tikdirmisdiler lakin xristian ermeniler ve gurculer Orbelilere qarsi mubarize aparirdilar Neticede bu xan neslinn bir hissesi qosunu ile Sisakana kocub gelmis xristian dinini qebul etmis sonra da hakimiyyeti ele almisdi XIII esrde Sisakanin hakimi Stepan Orbelian idi Onun 1290 ci ilde yazdigi Sisakan neslinin tarixinden adli eseri qrabar dilinde yazilmisdir Bu da tebii idi O vaxt Sisakanda Sisakan kilsesi Alban kilsesine tabe idi Ereb xelifesi ise Alban kilsesini ermeni kilsesine tabe etmisdi kilse artiq ermeni kilsesine tabe idi ve xristian Qafqaz albanlari arasinda da butun yazi pozu qrabar qedim ermeni dilinde aparilirdi Xristian dinine qulluq eden Stepan Orbeliani de eserini ermeni dilinde yazmali idi Sisakanda saklarin Sisak sulalesi uzun muddet hakimiyyetde olmusdu Zengezurda qedim qala ve istehkamlari da onlar tikdirmisdiler Stepan Orbelian yazir ki Yuxari Qarabagda Sisak nesli tikmisdir Sisaklarin diger meshur qalasi Seki qalasi idi Sisakanin Qafqaz Albaniyasinin terkib hissesi olmasi Stepan Orbelianin bele bir melumati ile de tesdiq olunur ki alban cari oz car bayragini Syuni yepiskopuna bagislamisdi Muellif daha sonra yazir ki sisaklar tekce Syuninin yox hem de alban carlarinin ecdadidir hetta onlara nisbeten daha qedimdir Eserinin V feslinde Stepan Orbelian yazir ki Ermenistan ehalisinden evvel Syuniler dindar yeni xristian oldular Xerite Sisaklarin turk oldugun gosteren bir fakt da var Alban tarixcisi Moisey Kalankatli yazir ki sisaklar Yafetin nesline mensubdur Yafet dedikde muellif turkleri nezerde tutur Cunki Yafetin oglanlarinin icerisinde Qamer kimmerler Maqoq skifler ve Madaylarin da adini cekir V esr ermen tarixcisi Moisey Xorenli yazir ki Syuni hakimleri ermeni yox Sisak sulalesindendir yeni saklardir Cografi adlardaCinni cografi adina Azerbaycan erazisinde olmaqla yanasi qonsu dovletlerin erazisinde ve diger yerlerde tesaduf edilir Bu tayfanin uzvleri terefinden salinmis yasayis menteqeleri onlarin adi ile Cinni adlandirilmisdir Naxcivan erazisinde olan Cinler haqqinda Q Qeybullayev qeyd edir ki Cin Turkustanindan gelen turk etnoslarina cinliler deyilmis bir zamandan sonra bu soz assimilyasiya olunaraq Cinni sekline dusmusdur Bu adin olmasi subut edir ki Cin Turkustanindan bura turk etnoslari zaman zaman axib gelmisler XVIII esrin sonlarinda Qarabaga kocmus Cinni tayfasina mensub ailelerin meskunlasmasi neticesinde yaranmis Xacincayin sahilinde dag eteyinde Agdam rayonunun Elimededli inzibati erazi vahidinde yerlesen etnotoponim Cinni yasayis menteqesi Qedim ermeni menbelerinde bu tayfanin adi cen kimi eksini tapmisdir Bu hemin dilde c sesinin olmamasi etnonimdeki i sesinin e sesi ile evez edilnmesinin neticesidir bunu hemin etnonimin qedim gurcu menbelerinde Cin kimi yazilmasi da tesdiq edir Bu tayfanin dil mensubiyyeti haqqinda ermenitedqiqatcilari Q Sandalcian Gevork Aslan ve b cox yazmaqdan cekinirler hem de bu tayfanin Cin olkesinden gelme bezileri ise etnik mensubiyyetce cinliler olmasini subut etmeye calisirlar Teessuf ki bu ehtimala bezi Azerbaycan tedqiqatcilari da inanirlar meselen Feride Memmedova da bu fikirdedir Eslinde cinli Cin Turkustanindan gelerek Ermenistanda III esrden yasamaga baslamis qedim turk tayfalarindan biridir Onlarin turkdilli olmasini subut eden iki fakt var birincisi tayfanin bascilarinin Mamiqun ve Qonaq adlarinin qedim turk menseli olmasi Qeyd olunmalidir ki Mamiqun adinin sonundaki qun komponenti turklerde ve monqollarda carlarin ve emirlerin adlarinda vardir A Bakixanov yazir ki III esrde Albaniyaya simaldan basqin etmis turkdilli basillerin carinin adi Katarqun idi 18 ci esrde Gurcustandaki Bolus gurcuce Bolnisi bolgesinden bu bolgeye ve Qarabaga kocmus cinliler tayfasinin adi ile baglidir Yeni toponim Bolusdan Bolnisiden gelmis cinliler menasindadir Kendin evvelki adi Cinli Boluslu olmus ve 30 sentyabr 2011 ci ilde deyisdirilerek Boluslu adlandirilmisdi Monqol xani Cingiz xanin bir serkerdesi Curmaqun onun oglu ise Abuqun adlanirdi Elxaniler XIII XIV esrler sulalesinden bir xaqanin adi Arqun idi Qonaq adina geldikde bu Konak Kunak formalarinda qedim turklered genis yayilmis addir Qara denizin simal sahillerinde skiflerin bir cari yunan menbelerinde Xunaxis is yunan dilinde sekilcidir idi Alban tarixcisi Musa Kalankatli xezerlerde bir xaqanin adinin Xonak oldugunu yazir Volqaboyu bulqarlarda Konak V esrde Cenubi Rusiya collerinde yasayan turkdilli avarlarda Kunak carlari melumdur Bu ad ya turk dillerindeki hunak arxa direk ya da konak gecelenen yer sozlerinden birini eks etdirir Ikincisi cinliler Gurcustanda da erken orta esrlerde yasayirdilar Gurcu menbelerinde onlar aydin sekilde turk adlandirilir Ermeni tarixcisi P K Patkanov aciq yazir ki cenler hec de cinli Cin olkesinin koklu ehalisi yox turkler idiler Onun fikrince bu tayfa Ermenistana Volqaboyundan gelmisdir Volqaboyunda ise Cin olkesinden cixmis cinliler ola bilmezdi Bu zahiri oxsarliqdir Maraqlidir ki beser tarixinde yalniz cinliler bu ve ya diger sekilde hec vaxt qerbe teref miqrasiya etmemisler Hele V esr ermeni muellifi de cinlilerin simal serq olkelerinden geldiyini yazmisdir Ikincisi qedim gurcu menbelerinde gosterilir ki Gurcustana cinliler Simaldan Cin Bakurun qedim turk dillerinde sexs adlarinin evvellinde cin sozu qudretli quvvetli berk demekdir basciligi ile Deryal kecidinden kecib gelmisler Hemcinin baxVolqaboyu Qafqaz AlbaniyasiIstinadlarCinniler tayfasi Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti I cild Baki Serq Qerb 2007 seh 175 ISBN 978 9952 34 155 3 Q E Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan Baki 1993 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi Mxitar Qos Alban salnameleri Baki 2006 M Xorenli Ermenistan tarixi I kitab XII fesil Eleddin Eyvazli Naxcivan qedim turk torpagidir Baki Elm nesriyyati 2006 seh 33 PDF 2016 03 10 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 11 23 Cinniler tayfasi Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti I cild Baki Serq Qerb 2007 seh 176 ISBN 978 9952 34 155 3 Q Qeybullayev Qedim turkler ve ermenistan 1 Baki Baki Dovlet Nesriyyati 1192 seh 92 Xarici kecidler