Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Böyük Səlcuq memarlığı, yaxud sadəcə olaraq Səlcuq memarlığı — Böyük Səlcuq İmperiyası dövründə (XI-XII əsrlər) həyata keçirilmiş memarlıq fəaliyyətləri nəticəsində ərsəyə gətirilmiş abidələr nəzərdə tutulur. Bu dövrdəki hadisələr Azərbaycan, İran, Mərkəzi Asiya və qonşu regionların memarlığına əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Bu dövr memarlıqda məscidlərdə simmetrik dörd eyvanlı planın tətbiqi, günbəz quruluşunda irəliləyişlər, müqarnanın erkən istifadəsi və dövlət dəstəkli mədrəsələrin geniş miqyasda tikintisi kimi yeniliklərlə yadda qalmışdır. Səlcuq tikililəri əsasən kərpicdən inşa edilir, bəzək isə kərpic işləmələri, kaşılar və oyma vasitəsilə yaradılırdı.
| Böyük Səlcuq memarlığı | |
|---|---|
 | |
| Konsepsiya | İslam və Osta Asiya Türk mədəniyyətinin sintezi |
| Ölkə | |
| Qurulma tarixi | XI əsrin ortaları |
| Dağılma tarixi | XIII əsr |
| Vacib tikililər | Möminə Xatun türbəsi, Yusif ibn Küseyir türbəsi, , , |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi zəmin
Səlcuq türkləri XI əsrdə Böyük Səlcuq İmperiyasını yaratmış, Hinduquş dağlarından Şərqi Anadoluya, Mərkəzi Asiyadan İran körfəzinə qədər geniş əraziləri fəth etmişdilər. 1050-ci ildə İsfahan Böyük Səlcuq İmperiyasının paytaxtı elan edildi. 1071-ci ildə Səlcuqların Bizans İmperiyası üzərində Malazgird döyüşündəki qələbəsindən sonra Anadolu türklər üçün məskunlaşmaya açıldı. Səlcuq memarlığının əsas himayə mərkəzi müasir İran əraziləri idi və ilk daimi Səlcuq abidələri burada inşa olunmuşdur. Böyük Səlcuqların mədəniyyətinin zirvəsi, adətən, I Məlikşahın (1072–1092) hakimiyyəti və onun vəziri Nizamülmülkün dövrü ilə əlaqələndirilir. Nizamülmülk, digər siyasətləri ilə yanaşı, sünniliyi şiəliyə qarşı müdafiə etmiş və bu siyasət üçün vasitə olaraq mədrəsələr şəbəkəsi yaratmışdır. Bu dövr mədrəsənin bir institut kimi sünni İslam dünyasında yayılmasının başlanğıcı hesab olunur. Baxmayaraq ki, bu günə qədər heç bir Səlcuq mədrəsəsi tam bütöv şəkildə qorunub saxlanılmayıb, Səlcuq memarlığına aid mədrəsələrin dizaynının digər bölgələrdəki mədrəsələrin dizaynına təsir etdiyi güman edilir.
Böyük Səlcuqların qısa sürən yüksəlişi bölgənin İslam sənəti və memarlığı tarixində əsas mərhələlərdən biri hesab olunur və bu, himayədarlığın, eləcə də bədii formaların genişlənməsinə təkan vermişdir. XIII əsrdə monqol istilaları nəticəsində Səlcuq memarlıq irsinin böyük bir hissəsi məhv edilmişdir. Buna baxmayaraq, Səlcuqlardan əvvəlki dövr ilə müqayisədə daha çox abidə və əsərin qorunub saxlanılması bu dövrün incəsənətinin daha dərindən öyrənilməsinə imkan yaratmışdır. XI-XIII əsrlər dövrü həmçinin Mərkəzi Asiya memarlığının "klassik dövrü" kimi tanınır və bu dövr yüksək keyfiyyətli tikinti və dekorasiya ilə səciyyələnir. Bu dövrdə Səlcuq paytaxtı Mərv idi və həmin dövrdə regionun bədii mərkəzi kimi qalmışdır.Amudəryanın şimalında yerləşən Mavəraünnəhr bölgəsi Məlikşahın hakimiyyəti dövründə Səlcuqlara tabe olan Qaraxanlılar tərəfindən idarə edilirdi. Bu sülalə də həmin dövrdə Mərkəzi Asiyada Səlcuq memarlığı ilə çox oxşar üslubda inşa edilmiş memarlıq abidələrinin inkişafına töhfə vermişdir. Eyni zamanda, Böyük Səlcuq İmperiyasının şərqində yerləşən Qəznəvilər və onların varisləri olan Qurilər da oxşar üslubda tikinti aparmışdır. Beləliklə, XI-XIII əsrlərdə Səlcuq dövrü və onun tənəzzülü ərzində Şərqi İslam dünyası boyunca ümumi bir memarlıq ənənəsi mövcud olmuşdur.
XII əsrin sonlarında Böyük Səlcuqların tənəzzülündən sonra müxtəlif türk sülalələri daha kiçik dövlətlər və imperiyalar yaratmışdır. Səlcuq sülaləsinin bir qolu Anadoluda Səlcuq Sultanlığını (Anadolu Səlcuqları), Zəngilər və Artuqlular Yuxarı Mesopotamiyada (əl-Cəzirə) və qonşu bölgələrdə hakimiyyət qurmuş, Xərazmşahlar isə XIII əsrdə monqol istilalarına qədər Azərbaycan, İran və Mərkəzi Asiyaya nəzarət etmişdir.Zəngi və Artuqlular dövründə Yuxarı Mesopotamiya şəhərləri bölgədə geniş təsir göstərən mühüm memarlıq inkişafı mərkəzlərinə çevrilmişdir.Zəngilər dövründə Suriyada Şərqi İslam dünyasından bu bölgəyə memarlıq formalarının yayılması baş vermişdir.Anadoluda Rum Səlcuqları həm Şərqi İslam dünyasının, həm də yerli memarlıq təsirlərinin sintezini əks etdirən abidələrin inşasına rəhbərlik etmişdir.
Formalar və memarlıq növləri
Məscidlər
Böyük Səlcuq dövrünün ən mühüm dini abidəsi İsfahan Cümə Məscididir. Bu məscid XI əsrin sonu və XII əsrin əvvəllərində müxtəlif Səlcuq himayədarları tərəfindən genişləndirilmiş və dəyişdirilmişdir. XI əsrin sonlarında məscidə iki əsas və yenilikçi günbəzli zal əlavə edilmişdir: cənub qübbəsi (mehrabın qarşısında), Nizamülmülk tərəfindən 1086–87-ci illərdə və şimal qübbəsi, Tacülmülk tərəfindən 1088–1089-cu illərdə tikilmişdir. XII əsrin əvvəllərində isə həyətin ətrafında dörd böyük eyvan inşa edilmişdir ki, bu da dörd-eyvan planının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu əlavələr Səlcuq dövrünün ən mühüm memarlıq yeniliklərindən hesab olunur.
Dörd-eyvan planı qədim memarlıq üslubuna əsaslanır və bəzi Parfiya və Sasani saraylarında rast gəlinmişdir. Səlcuqların İsfahandakı fəaliyyətləri ilə eyni vaxtda və ya ondan qısa müddət sonra bu plan digər məscidlərdə də görünmüşdür, məsələn, (təxminən 1135–1136-cı illərdə tikilmişdir) və (1158–1160-cı illərdə bir Səlcuq vəziri tərəfindən təmir edilmişdir). Bu plan daha sonra İran cümə məscidlərinin "klassik" forması olmuşdur. Mehrabın qarşısındakı məkanın (və ya məqsura) monumental günbəzli bir zal şəklində dəyişdirilməsi də çox təsirli olmuşdur və İran və Mərkəzi Asiya məscidlərinin gələcək formalarında geniş istifadə edilmişdir. Bu xüsusiyyət Misir, Anadolu və digər bölgələrdə də məscidlərdə tətbiq edilmişdir. əlavə edilən ahəng tağları, hər biri kvadrat qübbələr üzərində dayanan silindrik tağlardan ibarət yeni növ tromp sistemi ilə inşa edilmişdir ki, bu da erkən muqarnas formaları ilə bağlı idi. Xüsusilə İsfahan məscidinin şimal qübbəsi orta əsr memarlığının şah əsərlərindən biri hesab olunur, qübbənin birləşdirici qabırğaları və dəstəkləyici divarların şaquli elementləri əsl incəlik yaradır.
Səlcuqların digər bir yeniliyi "köşk-məscid" idi, kiçik ölçülü bu tikililər üç tərəfi açıq tağlar üzərində dayanan qübbəli zal ilə fərqlənir və köşk xüsusiyyətini əks etdirirdi. Bundan əlavə, Səlcuq dövründə tikilmiş minarələr silindrik formanı qəbul etmiş və mürəkkəb naxışlarla bəzədilmişdir. Bu üslub Şimali Afrika memarlığında istifadə olunan kvadrat formalı minarələrdən xeyli fərqlənirdi.
Mədrəsələr
XI əsrin sonlarında Səlcuq vəziri Nizamülmülk (1064–1092-ci illərdə vəzifədə olmuşdur) Mesopotamiya və Xorasan da daxil olmaqla, müxtəlif Səlcuq və Abbasi şəhərlərində Nizamiyyə adlı dövlət mədrəsələri sistemi qurmuşdur. Nizamülmülkün təsis etdiyi bu mədrəsələrin heç biri tamamilə bu günə qədər gəlib çatmamışdır, lakin İranın şəhərindəki bir mədrəsənin qismən qalmış hissələrində bir eyvan və onun Nizamülmülkə aid olduğunu göstərən yazı mövcuddur. Buna baxmayaraq, məlumdur ki, Səlcuqlar qısa müddət ərzində imperiyalarının müxtəlif yerlərində çoxsaylı mədrəsələr tikmiş və bununla da həm bu qurumun konsepsiyasını, həm də sonrakı nümunələrin əsaslandığı memarlıq modellərini yaymışdır.
Nizamülmülkdən əvvəl İranda mədrəsə tipli qurumların mövcud olduğu bəllidir, lakin bu dövr geniş mənada mədrəsələrin İslam dünyasının digər bölgələrinə yayılmasının başlanğıcı hesab olunur. André Godard dörd-eyvan planının mənşəyini mədrəsələrin yaranması ilə əlaqələndirmiş və bu planın Xorasanın yerli məişət memarlığından götürüldüyünü iddia etmişdir.Godardın mənşə nəzəriyyəsi bütün alimlər tərəfindən qəbul edilməsə də, dörd-eyvan planının İslam dünyasında mədrəsələrin yayılması ilə birlikdə geniş yayıldığı geniş şəkildə təsdiqlənmişdir.
Karvansaraylar
Ticarəti təşviq etmək və kənd yerlərində Səlcuq hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə iri karvansaraylar tikilmişdir. Bu tikililər, adətən, istehkamvari xarici görünüşə sahib olmaqla birlikdə, monumental giriş portalı və müxtəlif zallarla, o cümlədən eyvanlarla əhatə olunmuş daxili həyəti olan binalardan ibarət idi. Qismən qorunub saxlanılmış görkəmli nümunələr arasında Mavəraünnəhrdə Ribati-Məlik (təxminən 1068–1080-ci illərdə tikilmişdir) və Xorasanda Ribati-Şərəf (XII əsr) karvansarayları yer alır.
-
![image]()
Buxara ilə Səmərqənd arasındakı yolda Ribat-i Məlik karvansarasının (təxminən 1068–1080) giriş hissəsi. -
![image]()
Xorasanda 1114-1115-ci illərdə tikilmiş Ribat-i Şərəf Karvansarayı
Türbələr
Səlcuqlar əvvəlki dövrlərdən İrana məxsus "qüllə türbələr" tikmə ənənəsini davam etdirmişdir. Bu növ tikililərdən biri də 1139–1140-cı illərdə Rey şəhərində (müasir Tehranın cənubunda) inşa edilmiş Sultan Toğrul qülləsi hesab olunur. Bununla yanaşı, daha yenilikçi yanaşma kvadrat və ya çoxbucaqlı planlı türbələrin yaradılması idi ki, bu da sonrakı dövrlərdə monumental məqbərələr üçün geniş yayılmış forma halına gəlmişdir. Bu tip abidələrin erkən nümunələrindən biri Qəzvin yaxınlığında yerləşən Xərrəqan türbələridir (1068 və 1093-cü illərdə tikilmişdir); bu türbələr səkkizbucaqlı formaya malikdir. Digər mühüm nümunə isə Mərvdə (müasir Türkmənistan ərazisində) yerləşən və kvadrat baza üzərində inşa edilmiş Səncər Türbəsidir (təqribən 1152-ci il).
-
![image]()
1068 və 1093-cü illərdə tikilmiş məqbərələr toplusu olan Xərrəqan türbələri. -
![image]()
1139-1140-cı illərdə müasir Tehranın cənubunda yerləşən Rey şəhərində tikilmiş Sultan Toğrul qülləsi. -
![image]()
Müasir Türkmənistanın Mərv şəhərində 1152-ci ildə tikilmiş .
Materiallar və dekorasiya
İran yaylasında ağac çatışmazlığı yüksək keyfiyyətli bişmiş kərpicin tikinti materialı kimi üstünlük təşkil etməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda bu, binaların örtülməsi üçün tağların və qübbələrin inkişafını və istifadəsini təşviq etmişdir ki, bu da öz növbəsində bu örtükləri dəstəkləmək üçün yeni konstruksiya üsullarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Kərpic hörgüsünün naxışları dekorativ məqsədlərlə istifadə edilmişdir: kərpicləri müxtəlif istiqamətlərdə yerləşdirməklə, basıq və çıxıntılı kərpicləri növbələməklə fərqli naxışlar əldə edilmişdir. Bu texnika XI əsrdə tam inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bəzi hallarda isə kərpiclər arasındakı boşluqlara cilalı kaşı parçaları əlavə edilərək əlavə rəng və kontrast yaradılmışdır. Kərpiclər bəzən fasadlarda motivləri və ya kitabələr oymaq üçün də istifadə edilirdi. Kərpic bəzəklər əsasən həndəsi motivlərə üstünlük versə də, bəzi səthlər suvaqla örtülür və bu material üzərində daha geniş çeşidli bitki və çiçək motivləri işlənə bilirdi. XII əsrin sonlarına doğru kaşı və rəngin istifadəsi daha çox önəm qazanmış, cilalı kaşı bəzəkləri ilə işlənmiş abidələr çoxalmışdır. Bu tendensiya divarların və geniş səthlərin dekorativ elementlərlə örtülərək tikilinin strukturunun gizlədilməsi istiqamətində bir meylə çevrilmişdir. Bu meyl İran və Orta Asiya memarlığında sonrakı dövrlərdə daha da nəzərə çarpan hala gəlmişdir.
XI əsrdə müqarna dekorasiyası texnikası İslam dünyasında geniş yayılmışdır. Lakin bu texnikanın dəqiq mənşəyi və yayılma yolları alimlər arasında tam anlaşılmamışdır. Muqarnas tağlarda və müxtəlif konstruktiv elementlərin (məsələn, kvadrat otaqla dairəvi qübbə arasında keçidlər) birləşdirilməsində istifadə edilmişdir. Erkən dövrlərdə İran və Orta Asiya abidələrində muqarnas texnikasının ilkin formalarına rast gəlinmiş, lakin tam formalaşmış muqarnas texnikasının nəzərə çarpan istifadəsi İsfahan Cümə Məscidinə əlavə edilən strukturlarda müşahidə olunmuşdur.
Səlcuqların memarlığında istifadə olunan ənənəvi simvollardan biri fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edən və mövcudluqla sonsuz təkamülün rəmzi sayılan səkkizgüşəli ulduz olmuşdur. Bu Səlcuq ulduzunun nümunələrinə o dövrə aid kaşı, keramika və xalçalarda rast gəlinir, hətta bu ulduz Türkmənistan və Azərbaycan dövlət simvollarına da daxil edilmişdir. Səlcuqlara məxsus digər bir tipik simvol isə onqatlı mehrab və portallarda görünən müxtəlif növ rozetlərdir. Bu rozetlər qədim Orta Asiya ənənələrinə və Tenqriçi dini inanclara əsasən, başqa dünyanın rəmzləri olan planetləri təmsil edirdi. Bu simvolların nümunələrinə onların memarlıq abidələrində də rast gəlinir.
Qeydlər
- Türbə ənənəvi olaraq eyni şəhərdə dəfn edilmiş Səlcuq sultanı I Toğrul (ö. 1063) ilə əlaqələndirilir, lakin bu əlaqə dəqiq deyildir. Səlcuqlu sultanı ilə birbaşa əlaqəsi olduğu dəqiq olsa da, digər bir versiya onun I Toğrul yox, II Toğrul ilə əlaqəli olduğunu təklif edir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Bloom və Blair, 2009a. səh. 292–299
- Hattstein və Delius, 2011. səh. 348
- Bosworth və başqaları, 1995. səh. 948–949
- Petersen, 1996. səh. 255–256
- Hattstein və Delius, 2011. səh. 349-352
- Bloom və Blair, 2009b. səh. 430–433
- Bosworth və başqaları, 1986. səh. 1125–1128, 1136–1140
- Hillenbrand, 1995. səh. 959–964
- Bloom və Blair, 2009c. səh. 430–433
- Bonner, 2017. səh. 69
- Hattstein və Delius, 2011. səh. 354
- Hattstein və Delius, 2011. səh. 354-358
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 134
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 217
- Hattstein və Delius, 2011. səh. 380
- Peacock, 2015. səh. 75
- Bloom və Blair, 2009. səh. 117–120
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 234, 264
- Blair və Bloom, 2011. səh. 368–369
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 380
- O'Kane, 1995. səh. 69
- Tabbaa, 2007
- Khaghani, 2012. səh. 74
- Bloom və Blair, 2009b. səh. 92–96
- Grabar, 1990. səh. 53–54
- Saoud, 2003. səh. 4
- Saoud, 2003. səh. 7
- Blair, 2011. səh. 368–369
- Abaza və Kéchichian, 2009
- Godard, 1951. səh. 430–433
- Bloom və Blair, 2009. səh. 337
- Hattstein və Delius, 2011. səh. 363-364
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 153-154
- Bloom və Blair, 2009b. səh. 92-96
- Bloom və Blair, 2009e
- Canby və başqaları, 2016. səh. 290
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 146
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 156
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 159-161
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 116
- Bloom və Blair, 2009f. səh. 25-28
- Ettinghausen və başqaları, 2001. səh. 157
- Rice, 1968. səh. 157
- Turkish Ministry of Culture and Tourism, 1983
- Cummings, 2010. səh. 92
- Dumas, 1990
- Okurgal, 1980
Ədəbiyyat
- Bloom və Sheila, Bloom, Jonathan M.; Blair S., Sheila, eds., Isfahan, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press, 2009a, ISBN ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Hattstein və Delius, Hattstein, Markus; Delius, Peter, eds., Islam: Art and Architecture, Konemann, 2011, ISBN ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Bosworth və başqaları, Bosworth, C. E.; Hillenbrand, Robert; Rogers, J. M.; de Blois, F. C. & Darley-Doran, R. E., Madrasa, Leiden: In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Lewis, B. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume V: Khe–Mahi: E. J. Brill, 1986, ISBN
- Petersen, Andrew, "Seljuks". Dictionary of Islamic architecture, Routledge, 1996, ISBN
- Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Madrasa, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press, 2009b ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Hillenbrand, Robert, Sald̲j̲ūḳids; VI. Art and architecture; 1. In Persia, Leiden: In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. & Lecomte, G. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume VIII: Ned–Sam.: E. J. Brill, 1995, ISBN
- Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Architecture; V. c. 900–c. 1250; A. Eastern Islamic lands; 2. Iran, c. 1050–c. 1250, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 1. Oxford University Press, 2009b ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Saljuq, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press., 2009c, ISBN ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Bonner, Jay, Islamic Geometric Patterns: Their Historical Development and Traditional Methods of Construction, Springer, 2017, ISBN
- Ettinghausen və başqaları, Ettinghausen, Richard; Grabar, Oleg; Jenkins-Madina, Marilyn, Islamic Art and Architecture, Yale University Press, 2001, ISBN
- Peacock, Andrew, The Great Seljuk Empire, Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd, 2015, ISBN
- Blair və Bloom, Blair, Sheila; Bloom, Jonathan, The Friday Mosque at Isfahan, In Hattstein, Markus; Delius, Peter (eds.). Islam: Art and Architecture, 2011, ISBN
- O'Kane, Bernard, Domes, Encyclopaedia Iranica, 1995
- Tabbaa, Yasser, Architecture, In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, Three. Brill, 2007, ISBN
- Khaghani, Saeid, Islamic Architecture in Iran: Poststructural Theory and the Architectural History of Iranian Mosques, Bloomsbury Publishing, 2012, ISBN
- Grabar, Oleg, The Great Mosque of Isfahan, New York University Press, 1990, ISBN
- Saoud, Rabah, Muslim Architecture Under Seljuk Patronage (1038-1327) (PDF), Foundation for Science Technology and Civilisation. Al-Hassani, Salim (ed.), 2003
- Blair, Blair, Sheila; Bloom, Jonathan, The Friday Mosque at Isfahan, In Hattstein, Markus; Delius, Peter (eds.). Islam: Art and Architecture, 2011, ISBN
- Abaza və Kéchichian, Abaza, Mona; Kéchichian, Joseph A., Madrasah, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford University Press, 2009
- Godard, André, L'origine de la madrasa, de la mosquée et du caravansérail à quatre īwāns, Ars Islamica 15/16, 1951
- Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Iwan, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press., 2009d, ISBN ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- Canby və başqaları, Canby, Sheila R.; Beyazit, Deniz; Rugiadi, Martina; Peacock, A. C. S., Court and Cosmos: The Great Age of the Seljuqs., Metropolitan Museum of Art, 2016, ISBN
- Rice, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, Thames and Hudson, 1961
- Turkish Ministry of Culture and Tourism, The Anatolian Civilisations: Seljuk, 1983
- Cummings, Sally N., Symbolism and Power in Central Asia: Politics of the Spectacular, Routledge, 2010
- Dumas, Hillary Dumas, D. G. Dumas, Trefoil: Guls, Stars & Gardens: an Exhibition of Early Oriental Carpets, Mills College Art Gallery, 1990
- Ekrem, Akurgal, The Art and Architecture of Turkey, Oxford University Press, 1980
- Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Iwan, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press., 2009d, ISBN ([[:Category:|link]])[[Category:]]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boyuk Selcuq memarligi yaxud sadece olaraq Selcuq memarligi Boyuk Selcuq Imperiyasi dovrunde XI XII esrler heyata kecirilmis memarliq fealiyyetleri neticesinde erseye getirilmis abideler nezerde tutulur Bu dovrdeki hadiseler Azerbaycan Iran Merkezi Asiya ve qonsu regionlarin memarligina ehemiyyetli tohfeler vermisdir Bu dovr memarliqda mescidlerde simmetrik dord eyvanli planin tetbiqi gunbez qurulusunda irelileyisler muqarnanin erken istifadesi ve dovlet destekli medreselerin genis miqyasda tikintisi kimi yeniliklerle yadda qalmisdir Selcuq tikilileri esasen kerpicden insa edilir bezek ise kerpic islemeleri kasilar ve oyma vasitesile yaradilirdi Boyuk Selcuq memarligiKonsepsiya Islam ve Osta Asiya Turk medeniyyetinin sinteziOlke Boyuk Selcuq imperiyasiQurulma tarixi XI esrin ortalariDagilma tarixi XIII esrVacib tikililer Momine Xatun turbesi Yusif ibn Kuseyir turbesi Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixi zeminSelcuq turkleri XI esrde Boyuk Selcuq Imperiyasini yaratmis Hinduqus daglarindan Serqi Anadoluya Merkezi Asiyadan Iran korfezine qeder genis erazileri feth etmisdiler 1050 ci ilde Isfahan Boyuk Selcuq Imperiyasinin paytaxti elan edildi 1071 ci ilde Selcuqlarin Bizans Imperiyasi uzerinde Malazgird doyusundeki qelebesinden sonra Anadolu turkler ucun meskunlasmaya acildi Selcuq memarliginin esas himaye merkezi muasir Iran erazileri idi ve ilk daimi Selcuq abideleri burada insa olunmusdur Boyuk Selcuqlarin medeniyyetinin zirvesi adeten I Meliksahin 1072 1092 hakimiyyeti ve onun veziri Nizamulmulkun dovru ile elaqelendirilir Nizamulmulk diger siyasetleri ile yanasi sunniliyi sieliye qarsi mudafie etmis ve bu siyaset ucun vasite olaraq medreseler sebekesi yaratmisdir Bu dovr medresenin bir institut kimi sunni Islam dunyasinda yayilmasinin baslangici hesab olunur Baxmayaraq ki bu gune qeder hec bir Selcuq medresesi tam butov sekilde qorunub saxlanilmayib Selcuq memarligina aid medreselerin dizayninin diger bolgelerdeki medreselerin dizaynina tesir etdiyi guman edilir Boyuk Selcuqlarin qisa suren yukselisi bolgenin Islam seneti ve memarligi tarixinde esas merhelelerden biri hesab olunur ve bu himayedarligin elece de bedii formalarin genislenmesine tekan vermisdir XIII esrde monqol istilalari neticesinde Selcuq memarliq irsinin boyuk bir hissesi mehv edilmisdir Buna baxmayaraq Selcuqlardan evvelki dovr ile muqayisede daha cox abide ve eserin qorunub saxlanilmasi bu dovrun incesenetinin daha derinden oyrenilmesine imkan yaratmisdir XI XIII esrler dovru hemcinin Merkezi Asiya memarliginin klassik dovru kimi taninir ve bu dovr yuksek keyfiyyetli tikinti ve dekorasiya ile seciyyelenir Bu dovrde Selcuq paytaxti Merv idi ve hemin dovrde regionun bedii merkezi kimi qalmisdir Amuderyanin simalinda yerlesen Maveraunnehr bolgesi Meliksahin hakimiyyeti dovrunde Selcuqlara tabe olan Qaraxanlilar terefinden idare edilirdi Bu sulale de hemin dovrde Merkezi Asiyada Selcuq memarligi ile cox oxsar uslubda insa edilmis memarliq abidelerinin inkisafina tohfe vermisdir Eyni zamanda Boyuk Selcuq Imperiyasinin serqinde yerlesen Qezneviler ve onlarin varisleri olan Quriler da oxsar uslubda tikinti aparmisdir Belelikle XI XIII esrlerde Selcuq dovru ve onun tenezzulu erzinde Serqi Islam dunyasi boyunca umumi bir memarliq enenesi movcud olmusdur XII esrin sonlarinda Boyuk Selcuqlarin tenezzulunden sonra muxtelif turk sulaleleri daha kicik dovletler ve imperiyalar yaratmisdir Selcuq sulalesinin bir qolu Anadoluda Selcuq Sultanligini Anadolu Selcuqlari Zengiler ve Artuqlular Yuxari Mesopotamiyada el Cezire ve qonsu bolgelerde hakimiyyet qurmus Xerazmsahlar ise XIII esrde monqol istilalarina qeder Azerbaycan Iran ve Merkezi Asiyaya nezaret etmisdir Zengi ve Artuqlular dovrunde Yuxari Mesopotamiya seherleri bolgede genis tesir gosteren muhum memarliq inkisafi merkezlerine cevrilmisdir Zengiler dovrunde Suriyada Serqi Islam dunyasindan bu bolgeye memarliq formalarinin yayilmasi bas vermisdir Anadoluda Rum Selcuqlari hem Serqi Islam dunyasinin hem de yerli memarliq tesirlerinin sintezini eks etdiren abidelerin insasina rehberlik etmisdir Formalar ve memarliq novleri Mescidler 12 ci esrin evvellerine aid dord eyvanli plani ile Isfahandaki Cume Mescidinin heyeti Boyuk Selcuq dovrunun en muhum dini abidesi Isfahan Cume Mescididir Bu mescid XI esrin sonu ve XII esrin evvellerinde muxtelif Selcuq himayedarlari terefinden genislendirilmis ve deyisdirilmisdir XI esrin sonlarinda mescide iki esas ve yenilikci gunbezli zal elave edilmisdir cenub qubbesi mehrabin qarsisinda Nizamulmulk terefinden 1086 87 ci illerde ve simal qubbesi Taculmulk terefinden 1088 1089 cu illerde tikilmisdir XII esrin evvellerinde ise heyetin etrafinda dord boyuk eyvan insa edilmisdir ki bu da dord eyvan planinin meydana gelmesine sebeb olmusdur Bu elaveler Selcuq dovrunun en muhum memarliq yeniliklerinden hesab olunur Dord eyvan plani qedim memarliq uslubuna esaslanir ve bezi Parfiya ve Sasani saraylarinda rast gelinmisdir Selcuqlarin Isfahandaki fealiyyetleri ile eyni vaxtda ve ya ondan qisa muddet sonra bu plan diger mescidlerde de gorunmusdur meselen texminen 1135 1136 ci illerde tikilmisdir ve 1158 1160 ci illerde bir Selcuq veziri terefinden temir edilmisdir Bu plan daha sonra Iran cume mescidlerinin klassik formasi olmusdur Mehrabin qarsisindaki mekanin ve ya meqsura monumental gunbezli bir zal seklinde deyisdirilmesi de cox tesirli olmusdur ve Iran ve Merkezi Asiya mescidlerinin gelecek formalarinda genis istifade edilmisdir Bu xususiyyet Misir Anadolu ve diger bolgelerde de mescidlerde tetbiq edilmisdir elave edilen aheng taglari her biri kvadrat qubbeler uzerinde dayanan silindrik taglardan ibaret yeni nov tromp sistemi ile insa edilmisdir ki bu da erken muqarnas formalari ile bagli idi Xususile Isfahan mescidinin simal qubbesi orta esr memarliginin sah eserlerinden biri hesab olunur qubbenin birlesdirici qabirgalari ve destekleyici divarlarin saquli elementleri esl incelik yaradir Isfahan seherindeki Cume mescidindeki gunbez 1088 89 cu illerde Selcuqlu veziri Tac el Mulk terefinden elave edilmisdir Selcuqlarin diger bir yeniliyi kosk mescid idi kicik olculu bu tikililer uc terefi aciq taglar uzerinde dayanan qubbeli zal ile ferqlenir ve kosk xususiyyetini eks etdirirdi Bundan elave Selcuq dovrunde tikilmis minareler silindrik formani qebul etmis ve murekkeb naxislarla bezedilmisdir Bu uslub Simali Afrika memarliginda istifade olunan kvadrat formali minarelerden xeyli ferqlenirdi Isfahan Cume Mesdinin eyvanindaki muqerna XII esrin evvelleri Medreseler XI esrin sonlarinda Selcuq veziri Nizamulmulk 1064 1092 ci illerde vezifede olmusdur Mesopotamiya ve Xorasan da daxil olmaqla muxtelif Selcuq ve Abbasi seherlerinde Nizamiyye adli dovlet medreseleri sistemi qurmusdur Nizamulmulkun tesis etdiyi bu medreselerin hec biri tamamile bu gune qeder gelib catmamisdir lakin Iranin seherindeki bir medresenin qismen qalmis hisselerinde bir eyvan ve onun Nizamulmulke aid oldugunu gosteren yazi movcuddur Buna baxmayaraq melumdur ki Selcuqlar qisa muddet erzinde imperiyalarinin muxtelif yerlerinde coxsayli medreseler tikmis ve bununla da hem bu qurumun konsepsiyasini hem de sonraki numunelerin esaslandigi memarliq modellerini yaymisdir Nizamulmulkden evvel Iranda medrese tipli qurumlarin movcud oldugu bellidir lakin bu dovr genis menada medreselerin Islam dunyasinin diger bolgelerine yayilmasinin baslangici hesab olunur Andre Godard dord eyvan planinin menseyini medreselerin yaranmasi ile elaqelendirmis ve bu planin Xorasanin yerli meiset memarligindan goturulduyunu iddia etmisdir Godardin mense nezeriyyesi butun alimler terefinden qebul edilmese de dord eyvan planinin Islam dunyasinda medreselerin yayilmasi ile birlikde genis yayildigi genis sekilde tesdiqlenmisdir Karvansaraylar Ticareti tesviq etmek ve kend yerlerinde Selcuq hakimiyyetini mohkemlendirmek meqsedile iri karvansaraylar tikilmisdir Bu tikililer adeten istehkamvari xarici gorunuse sahib olmaqla birlikde monumental giris portali ve muxtelif zallarla o cumleden eyvanlarla ehate olunmus daxili heyeti olan binalardan ibaret idi Qismen qorunub saxlanilmis gorkemli numuneler arasinda Maveraunnehrde Ribati Melik texminen 1068 1080 ci illerde tikilmisdir ve Xorasanda Ribati Seref XII esr karvansaraylari yer alir Buxara ile Semerqend arasindaki yolda Ribat i Melik karvansarasinin texminen 1068 1080 giris hissesi Xorasanda 1114 1115 ci illerde tikilmis Ribat i Seref KarvansarayiTurbeler Selcuqlar evvelki dovrlerden Irana mexsus qulle turbeler tikme enenesini davam etdirmisdir Bu nov tikililerden biri de 1139 1140 ci illerde Rey seherinde muasir Tehranin cenubunda insa edilmis Sultan Togrul qullesi hesab olunur Bununla yanasi daha yenilikci yanasma kvadrat ve ya coxbucaqli planli turbelerin yaradilmasi idi ki bu da sonraki dovrlerde monumental meqbereler ucun genis yayilmis forma halina gelmisdir Bu tip abidelerin erken numunelerinden biri Qezvin yaxinliginda yerlesen Xerreqan turbeleridir 1068 ve 1093 cu illerde tikilmisdir bu turbeler sekkizbucaqli formaya malikdir Diger muhum numune ise Mervde muasir Turkmenistan erazisinde yerlesen ve kvadrat baza uzerinde insa edilmis Sencer Turbesidir teqriben 1152 ci il 1068 ve 1093 cu illerde tikilmis meqbereler toplusu olan Xerreqan turbeleri 1139 1140 ci illerde muasir Tehranin cenubunda yerlesen Rey seherinde tikilmis Sultan Togrul qullesi Muasir Turkmenistanin Merv seherinde 1152 ci ilde tikilmis Materiallar ve dekorasiyaMaragadaki Gonbad e Kabud turbesinde kerpic ve kafel dekorasiyalarinin birlesmesi 1196 1197 Iran yaylasinda agac catismazligi yuksek keyfiyyetli bismis kerpicin tikinti materiali kimi ustunluk teskil etmesine sebeb olmusdur Eyni zamanda bu binalarin ortulmesi ucun taglarin ve qubbelerin inkisafini ve istifadesini tesviq etmisdir ki bu da oz novbesinde bu ortukleri desteklemek ucun yeni konstruksiya usullarinin yaranmasina getirib cixarmisdir Kerpic horgusunun naxislari dekorativ meqsedlerle istifade edilmisdir kerpicleri muxtelif istiqametlerde yerlesdirmekle basiq ve cixintili kerpicleri novbelemekle ferqli naxislar elde edilmisdir Bu texnika XI esrde tam inkisaf seviyyesine catmisdir Bezi hallarda ise kerpicler arasindaki bosluqlara cilali kasi parcalari elave edilerek elave reng ve kontrast yaradilmisdir Kerpicler bezen fasadlarda motivleri ve ya kitabeler oymaq ucun de istifade edilirdi Kerpic bezekler esasen hendesi motivlere ustunluk verse de bezi sethler suvaqla ortulur ve bu material uzerinde daha genis cesidli bitki ve cicek motivleri islene bilirdi XII esrin sonlarina dogru kasi ve rengin istifadesi daha cox onem qazanmis cilali kasi bezekleri ile islenmis abideler coxalmisdir Bu tendensiya divarlarin ve genis sethlerin dekorativ elementlerle ortulerek tikilinin strukturunun gizledilmesi istiqametinde bir meyle cevrilmisdir Bu meyl Iran ve Orta Asiya memarliginda sonraki dovrlerde daha da nezere carpan hala gelmisdir oyma stukkadan hazirlanmis mehrab texminen 1160 XI esrde muqarna dekorasiyasi texnikasi Islam dunyasinda genis yayilmisdir Lakin bu texnikanin deqiq menseyi ve yayilma yollari alimler arasinda tam anlasilmamisdir Muqarnas taglarda ve muxtelif konstruktiv elementlerin meselen kvadrat otaqla dairevi qubbe arasinda kecidler birlesdirilmesinde istifade edilmisdir Erken dovrlerde Iran ve Orta Asiya abidelerinde muqarnas texnikasinin ilkin formalarina rast gelinmis lakin tam formalasmis muqarnas texnikasinin nezere carpan istifadesi Isfahan Cume Mescidine elave edilen strukturlarda musahide olunmusdur Selcuqlarin memarliginda istifade olunan enenevi simvollardan biri felsefi ehemiyyet kesb eden ve movcudluqla sonsuz tekamulun remzi sayilan sekkizguseli ulduz olmusdur Bu Selcuq ulduzunun numunelerine o dovre aid kasi keramika ve xalcalarda rast gelinir hetta bu ulduz Turkmenistan ve Azerbaycan dovlet simvollarina da daxil edilmisdir Selcuqlara mexsus diger bir tipik simvol ise onqatli mehrab ve portallarda gorunen muxtelif nov rozetlerdir Bu rozetler qedim Orta Asiya enenelerine ve Tenqrici dini inanclara esasen basqa dunyanin remzleri olan planetleri temsil edirdi Bu simvollarin numunelerine onlarin memarliq abidelerinde de rast gelinir QeydlerTurbe enenevi olaraq eyni seherde defn edilmis Selcuq sultani I Togrul o 1063 ile elaqelendirilir lakin bu elaqe deqiq deyildir Selcuqlu sultani ile birbasa elaqesi oldugu deqiq olsa da diger bir versiya onun I Togrul yox II Togrul ile elaqeli oldugunu teklif edir Hemcinin baxBoyuk Selcuq imperiyasiIstinadlarBloom ve Blair 2009a seh 292 299 Hattstein ve Delius 2011 seh 348 Bosworth ve basqalari 1995 seh 948 949 Petersen 1996 seh 255 256 Hattstein ve Delius 2011 seh 349 352 Bloom ve Blair 2009b seh 430 433 Bosworth ve basqalari 1986 seh 1125 1128 1136 1140 Hillenbrand 1995 seh 959 964 Bloom ve Blair 2009c seh 430 433 Bonner 2017 seh 69 Hattstein ve Delius 2011 seh 354 Hattstein ve Delius 2011 seh 354 358 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 134 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 217 Hattstein ve Delius 2011 seh 380 Peacock 2015 seh 75 Bloom ve Blair 2009 seh 117 120 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 234 264 Blair ve Bloom 2011 seh 368 369 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 380 O Kane 1995 seh 69 Tabbaa 2007 Khaghani 2012 seh 74 Bloom ve Blair 2009b seh 92 96 Grabar 1990 seh 53 54 Saoud 2003 seh 4 Saoud 2003 seh 7 Blair 2011 seh 368 369 Abaza ve Kechichian 2009 Godard 1951 seh 430 433 Bloom ve Blair 2009 seh 337 Hattstein ve Delius 2011 seh 363 364 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 153 154 Bloom ve Blair 2009b seh 92 96 Bloom ve Blair 2009e Canby ve basqalari 2016 seh 290 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 146 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 156 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 159 161 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 116 Bloom ve Blair 2009f seh 25 28 Ettinghausen ve basqalari 2001 seh 157 Rice 1968 seh 157 Turkish Ministry of Culture and Tourism 1983 Cummings 2010 seh 92 Dumas 1990 Okurgal 1980EdebiyyatBloom ve Sheila Bloom Jonathan M Blair S Sheila eds Isfahan The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Vol 2 Oxford University Press 2009a ISBN 9780195309911 Category link Category Hattstein ve Delius Hattstein Markus Delius Peter eds Islam Art and Architecture Konemann 2011 ISBN 9783848003808 Category link Category Bosworth ve basqalari Bosworth C E Hillenbrand Robert Rogers J M de Blois F C amp Darley Doran R E Madrasa Leiden In Bosworth C E van Donzel E Lewis B amp Pellat Ch eds The Encyclopaedia of Islam Second Edition Volume V Khe Mahi E J Brill 1986 ISBN 978 90 04 07819 2 Petersen Andrew Seljuks Dictionary of Islamic architecture Routledge 1996 ISBN 9781134613663 Bloom ve Blair Bloom Jonathan M Blair Sheila S eds Madrasa The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Vol 2 Oxford University Press 2009b Category link Category Hillenbrand Robert Sald j uḳids VI Art and architecture 1 In Persia Leiden In Bosworth C E van Donzel E Heinrichs W P amp Lecomte G eds The Encyclopaedia of Islam Second Edition Volume VIII Ned Sam E J Brill 1995 ISBN 978 90 04 09834 3 Bloom ve Blair Bloom Jonathan M Blair Sheila S eds Architecture V c 900 c 1250 A Eastern Islamic lands 2 Iran c 1050 c 1250 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Vol 1 Oxford University Press 2009b Category link Category Bloom ve Blair Bloom Jonathan M Blair Sheila S eds Saljuq The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Vol 2 Oxford University Press 2009c ISBN 9780195309911 Category link Category Bonner Jay Islamic Geometric Patterns Their Historical Development and Traditional Methods of Construction Springer 2017 ISBN 978 1 4419 0217 7 Ettinghausen ve basqalari Ettinghausen Richard Grabar Oleg Jenkins Madina Marilyn Islamic Art and Architecture Yale University Press 2001 ISBN 978 0 300 08869 4 Peacock Andrew The Great Seljuk Empire Edinburgh Edinburgh University Press Ltd 2015 ISBN 978 0 7486 9807 3 Blair ve Bloom Blair Sheila Bloom Jonathan The Friday Mosque at Isfahan In Hattstein Markus Delius Peter eds Islam Art and Architecture 2011 ISBN 9783848003808 O Kane Bernard Domes Encyclopaedia Iranica 1995 Tabbaa Yasser Architecture In Fleet Kate Kramer Gudrun Matringe Denis Nawas John Rowson Everett eds Encyclopaedia of Islam Three Brill 2007 ISBN 9789004161658 Khaghani Saeid Islamic Architecture in Iran Poststructural Theory and the Architectural History of Iranian Mosques Bloomsbury Publishing 2012 ISBN 978 1 78673 302 3 Grabar Oleg The Great Mosque of Isfahan New York University Press 1990 ISBN 0814730272 Saoud Rabah Muslim Architecture Under Seljuk Patronage 1038 1327 PDF Foundation for Science Technology and Civilisation Al Hassani Salim ed 2003 Blair Blair Sheila Bloom Jonathan The Friday Mosque at Isfahan In Hattstein Markus Delius Peter eds Islam Art and Architecture 2011 ISBN 9783848003808 Abaza ve Kechichian Abaza Mona Kechichian Joseph A Madrasah The Oxford Encyclopedia of the Islamic World Oxford University Press 2009 Godard Andre L origine de la madrasa de la mosquee et du caravanserail a quatre iwans Ars Islamica 15 16 1951 Bloom ve Blair Bloom Jonathan M Blair Sheila S eds Iwan The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Vol 2 Oxford University Press 2009d ISBN 9780195309911 Category link Category Canby ve basqalari Canby Sheila R Beyazit Deniz Rugiadi Martina Peacock A C S Court and Cosmos The Great Age of the Seljuqs Metropolitan Museum of Art 2016 ISBN 978 1 58839 589 4 Rice Tamara Talbot The Seljuks in Asia Minor Thames and Hudson 1961 Turkish Ministry of Culture and Tourism The Anatolian Civilisations Seljuk 1983 Cummings Sally N Symbolism and Power in Central Asia Politics of the Spectacular Routledge 2010 Dumas Hillary Dumas D G Dumas Trefoil Guls Stars amp Gardens an Exhibition of Early Oriental Carpets Mills College Art Gallery 1990 Ekrem Akurgal The Art and Architecture of Turkey Oxford University Press 1980 Bloom ve Blair Bloom Jonathan M Blair Sheila S eds Iwan The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture Vol 2 Oxford University Press 2009d ISBN 9780195309911 Category link Category