Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alkanlar (Doymuş karbohidrogenlər və ya Parafinlər) — yalnız karbon (C) və hidrogen (H) elementlərindən təşkil olunmuş və CnH2n+2 formuluna cavab verən doymuş karbohidrogenlərdir. Məsələn bir karbonu olan metanın formulu CH4
Alkanlardan bir hidrogen çıxarılması ilə əldə edilən grupa alkil grupu (radikal qrup) deyilir ve 'R' ilə göstərilir. Məsələn metandan bir hidrogen çıxarılırsa metil (CH3), etandan bir hidrogen çıxarılırsa etil (C2H5) əldə edilir. Bu molekullar daha bir rabitə yaradaraq karbohidrogen zəncirinə bağlanır. CnH2n+2 kimi yazılır. Alkanların şaxələnməsi üçün, formuldakı n ədədi 3-dən böyük (n>3), halqalı (tsiklo) halında ola bilməsi üçünsə 2-dən böyük olmalıdır (n>2).
Alkanlarda izomerlik
Üç karbondan artıq karbonu olan alkanlarda izomerilik xüsusiyyəti vardır. Ən sadə izomer, şaxələnməmiş olan normal (n-) izomerdir. Bu izomer şaxələnərək çox saylı izomerlər yarada bilər. Karbonun sayı artdıqca şaxələnmə növü və sayı artdığından izomer sayı da artar. Propanın bir, butanın iki, pentanın üç izomeri vardır. Sonrakı alkanların izomeri daha çoxdur. yeni maddələr artdıqca, quruluşları mürəkkəbləşdikcə, onları adlandırmaq çətinləşirdi. Buna görə də kimyaçılar üzvi maddələrin adlandırılması üçün məntiqi yanaşma metodundan nomenklaturadan istifadə etməyə başladılar.
| Butan (C4H10) molekulunun izomerləri | |||
| n-butan | izobutan | ||
 | |||
Adlandırma
Həmin karbohidrogenlərin adlandırılması desək, metandan butana qədər bunlara təsadüfü ad verilmişdir.Belə adlandırma trivial adlandırma adlanır. Beş və beşdən çox karbonu olan karbohidrogenləri adlandırmaq üçün yunan və latın (nona) sayları götürülür və onların sonuna "an" şəkilçisi əlavə edilir. Pentan adı yunanca beş (penta), heksan - altı (heksa), heptan - yeddi (hepta) və habelə sözlərdən təşkil edilmişdir. Əsasən iki - rasional və sistematik nomenklaturalar var. Birinci elmi nomenklatura - rasionala əsasən birləşmənin quruluşu nəzərə alınır. Bu nomenklaturaya əsasən homoloji sıranın birinci nümayəndəsi əsas kimi götürülür. Sonrakılar isə onun əvəz olunmuş törəmələri kimi baxılır.
Cenevrə nomenklaturası sistemli nomenklatura olmaqla daima təkmilləşir. Nomenklaturada yeniliyi hər hansı kimyaçı deyil, təmiz və tətbiqi kimya üzrə beynəlxalq ittifaq (İUPAC) müəyyənləşdirir. Alkanların sistemli olaraq adlandırılmaları IUPAC adlandırma sistemi ilə, yəni, beynəlxalq nomenklaturadan istifadə olunur:
- Molekulda ən uzun karbon zənciri seçilir və şaxələnmə yaxın olan tərəfdən başlayaraq karbon atomları nömrələnir;
- Kiçik radikallarda (CH3- və s.) birləşmiş karbon atomlarından başlayaraq onların nömrəsi və müvafiq əvəzedici qrupun adı göstərilir;
- Karbohidrogen zəncirindəki karbon atomlarının sayına uyğun gələn alkanın adı deyilir. Eyni radikallar yunan sayları di-, tri-, tetra-, penta-, və s. ilə göstərilir
Təbii ki, karbon atomlarının sayı ondan artıq olan alkanlar da (C11 - undekan, C20-eykozan, C30-triakontan, C40-tetrakontan, C100-hektan...) vardır. Lakin kitablarda əsasən karbon atomlarının sayı ondan çox olmayan üzvi birləşmələr öyrənilmişdi.
Fiziki xassələri
Qeyd etmək lazımdır ki, fiziki xassə molekulun strukturundan, kimyəvi rabitənin tipindən və molekullar arasında qarşılıqlı təsirin xarakterindən asılıdır. Bu xassə maddələrin bir-birindən seçilməsi və ayrılmasına imkan verir. Axı kimyəvi reaksiyalar zamanı adətən maddələrin qarışığı alınır, onları da bir-birindən ayırmaq, təmizləmək və struktur analizini aparmaq tələb olunur. Kimyaçı üçün maddənin ən çox aqreqat halı, qaynama temperaturu, ərimə temperaturu, sıxlığı, şüasındırma əmsalı, özlülüyü, müxtəlif həlledicilərdə həllolma qabiliyyəti kimi fiziki xassələri əhəmiyyətlidir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən parametrlər əsasən təmiz və individual maddələrə aid edilir və çox hallarda onların təmizlik dərəcəsini göstərir.
Qaynama temperaturu (Tqay) - mayenin doymuş buxar təzyiqinin xarici təzyiqə bərabər olan halın temperaturudur. Bu halda maye qaynayaraq , bütün səthi boyu buxarlanmaya məruz qalır.
Ərimə temperaturu (Tər) - mayenin doymuş buxar təzyiqinə bərabər olduğu temperaturdu. Bu halda maddə bərk (kristalik) hala keçir.
Sıxlıq - vahid həcmə düşən kütlədir (m/v), onu suyun sıxlığının 40C-dəki qiymətinə nisbətən 20oC-də təyin edirlər.
Şüasındırma əmsalı refraksiya kəmiyyəti olub, işıq şüasının iki səthin ayrılığına düşmə bucağının sinisunun sınma bucağının sinisuna olan nisbətidir. Onu 20oC-də günəş spektrində (D) natriumun sarı xəttinə köklənmiş refraktometr cihazında müşahidə edirlər.
Molekulyar refraksiya (MRd) birləşmənin molekulyar kütləsindən (M), sıxlığından (d) və şüasındırma əmsalından (n) ibarət eksperimental yolla alınmış kəmiyyət olaraq, aşağıdakı formula ilə müəyyənləşdirilir. Alkanların homoloji sırasında onların fiziki xassələrində müəyyən qanunauyğunluqlar müşahidə edilir. Molekul kütləsi artdıqca onların qaynama və ərimə temperaturu artır. Bundan başqa karbohidrogenlərin xassələri təkcə uzunluğundan deyil, həm də onun formasından asılıdır. Bələ ki, şaxəli strukturlu izomerlər daha aşağı temperaturlarda qaynayır.
Adi şəraitdə metan rəngsiz, iysiz,havadan yüngül qazdır. Alkanların birinci dörd nümayəndəsi adi şəraitdə qaz, pentandan pentadekanadək maye, sonrakı nümayəndələri isə bərk maddələrdir. Alkanların quruluş izomerləri bir-birindən fiziki xassələri ilə fərqlənir. Nisbi molekul kütləsi artdıqca alkanların qaynama və ərimə temperaturları qanunauyğun olaraq artır. Şaxələnmiş alkanlarda molekullararası qarşılıqlı təsir qüvvəsi şaxələnməmiş alkanlara nisbətən zəif olduğundan şaxəli doymuş karbohidrogenlərin qaynama temperaturu normal quruluşlu alkanlara nisbətən aşağıdır. Suda pis həll olurlar. Propan və butan adi temperaturda təzyiq altında mayeləşir.
Kimyəvi xassələri
Alkanlar üçün əvəzetmə, oksidləşmə, yanma, izomerləşmə və parçalanma reaksiyaları xarakterikdir.
| Alkanların homoloji sırası (birinci 10 üzvü) | ||
|---|---|---|
| Metan | CH4 | CH4 |
| Etan | CH3—CH3 | C2H6 |
| Propan | CH3—CH2—CH3 | C3H8 |
| Butan | CH3—CH2—CH2—CH3 | C4H10 |
| Pentan | CH3—CH2—CH2—CH2—CH3 | C5H12 |
| Heksan | CH3—CH2—CH2—CH2—CH2—CH3 | C6H14 |
| Heptan | CH3—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH3 | C7H16 |
| Oktan | CH3—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH3 | C8H18 |
| Nonan | CH3—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH3 | C9H20 |
| Dekan | CH3—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH3 | C10H22 |
Bu alkanlar əgər düz bir zəncir halındadırsa ve şaxələnməmişdirsə önündə n- yazılır:
| n-propan | n-butan | n-pentan | n-heksan |
 |  |  |  |
Alkanların təbii mənbələri
Hazır alkanları və ümumiyyətlə, 90%-dən çox üzvi birləşməni təbii qaz və neft əsasında sintez etmək mümkündür. Aditəbii qaz praktiki olaraq alkanlardan-metan və etandan ibarətdir. Bununla bərabər olanların tərkibində hidrogen-sulfid, karbon qazı da olur. Alkanların və ümumiyyətlə karbohidrogenlərin əsas mənbəyi neft və qazdır.
Alkanların tətbiqi
Sənayedə alkanlardan çox geniş istifadə olunur. Onlardan ildə yüzlərlə milyard ton alınır. Düzdür bu daha çox metana aiddir, lakin alkanların ilk dörd nümayəndələrindən daha çox istifadə edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, kimyəvi emala metanın ancaq 3%-i sərf olunur, qalanları yandırılır. Metan, etan, propan, butan məişətdə və sənayedə sobalarda yandırılmaq üçün yanacaq kimi istifadə edilir. Maye alkanlar kimyəvi emaldan-krekinqdən alınaraq benzin, aviasiya və dizel yanacağı kimi işlədilir. Ümumiyyətlə, alkanlar insan üçün əhəmiyyətli olan və min tonlarla istehsal oluna bilən neft-kimya sənayesi üçün xammal kimi istifadə edilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
Mənbə
- M.Mövsümzadə, P.Qurbanov "Üzvi kimya", Maarif-1983.
- S.Qarayev, U.İmaşev, G.Talıbov "Üzvi kimya", Bakı-2003.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alkanlar Doymus karbohidrogenler ve ya Parafinler yalniz karbon C ve hidrogen H elementlerinden teskil olunmus ve CnH2n 2 formuluna cavab veren doymus karbohidrogenlerdir Meselen bir karbonu olan metanin formulu CH4En sade alkan olan metan Alkanlardan bir hidrogen cixarilmasi ile elde edilen grupa alkil grupu radikal qrup deyilir ve R ile gosterilir Meselen metandan bir hidrogen cixarilirsa metil CH3 etandan bir hidrogen cixarilirsa etil C2H5 elde edilir Bu molekullar daha bir rabite yaradaraq karbohidrogen zencirine baglanir CnH2n 2 kimi yazilir Alkanlarin saxelenmesi ucun formuldaki n ededi 3 den boyuk n gt 3 halqali tsiklo halinda ola bilmesi ucunse 2 den boyuk olmalidir n gt 2 Alkanlarda izomerlikUc karbondan artiq karbonu olan alkanlarda izomerilik xususiyyeti vardir En sade izomer saxelenmemis olan normal n izomerdir Bu izomer saxelenerek cox sayli izomerler yarada biler Karbonun sayi artdiqca saxelenme novu ve sayi artdigindan izomer sayi da artar Propanin bir butanin iki pentanin uc izomeri vardir Sonraki alkanlarin izomeri daha coxdur yeni maddeler artdiqca quruluslari murekkeblesdikce onlari adlandirmaq cetinlesirdi Buna gore de kimyacilar uzvi maddelerin adlandirilmasi ucun mentiqi yanasma metodundan nomenklaturadan istifade etmeye basladilar Butan C4H10 molekulunun izomerlerin butan izobutanAdlandirmaHemin karbohidrogenlerin adlandirilmasi desek metandan butana qeder bunlara tesadufu ad verilmisdir Bele adlandirma trivial adlandirma adlanir Bes ve besden cox karbonu olan karbohidrogenleri adlandirmaq ucun yunan ve latin nona saylari goturulur ve onlarin sonuna an sekilcisi elave edilir Pentan adi yunanca bes penta heksan alti heksa heptan yeddi hepta ve habele sozlerden teskil edilmisdir Esasen iki rasional ve sistematik nomenklaturalar var Birinci elmi nomenklatura rasionala esasen birlesmenin qurulusu nezere alinir Bu nomenklaturaya esasen homoloji siranin birinci numayendesi esas kimi goturulur Sonrakilar ise onun evez olunmus toremeleri kimi baxilir Cenevre nomenklaturasi sistemli nomenklatura olmaqla daima tekmillesir Nomenklaturada yeniliyi her hansi kimyaci deyil temiz ve tetbiqi kimya uzre beynelxalq ittifaq IUPAC mueyyenlesdirir Alkanlarin sistemli olaraq adlandirilmalari IUPAC adlandirma sistemi ile yeni beynelxalq nomenklaturadan istifade olunur Molekulda en uzun karbon zenciri secilir ve saxelenme yaxin olan terefden baslayaraq karbon atomlari nomrelenir Kicik radikallarda CH3 ve s birlesmis karbon atomlarindan baslayaraq onlarin nomresi ve muvafiq evezedici qrupun adi gosterilir Karbohidrogen zencirindeki karbon atomlarinin sayina uygun gelen alkanin adi deyilir Eyni radikallar yunan saylari di tri tetra penta ve s ile gosterilir Tebii ki karbon atomlarinin sayi ondan artiq olan alkanlar da C11 undekan C20 eykozan C30 triakontan C40 tetrakontan C100 hektan vardir Lakin kitablarda esasen karbon atomlarinin sayi ondan cox olmayan uzvi birlesmeler oyrenilmisdi Fiziki xasseleriQeyd etmek lazimdir ki fiziki xasse molekulun strukturundan kimyevi rabitenin tipinden ve molekullar arasinda qarsiliqli tesirin xarakterinden asilidir Bu xasse maddelerin bir birinden secilmesi ve ayrilmasina imkan verir Axi kimyevi reaksiyalar zamani adeten maddelerin qarisigi alinir onlari da bir birinden ayirmaq temizlemek ve struktur analizini aparmaq teleb olunur Kimyaci ucun maddenin en cox aqreqat hali qaynama temperaturu erime temperaturu sixligi suasindirma emsali ozluluyu muxtelif helledicilerde hellolma qabiliyyeti kimi fiziki xasseleri ehemiyyetlidir Onu qeyd etmek lazimdir ki gosterilen parametrler esasen temiz ve individual maddelere aid edilir ve cox hallarda onlarin temizlik derecesini gosterir Qaynama temperaturu Tqay mayenin doymus buxar tezyiqinin xarici tezyiqe beraber olan halin temperaturudur Bu halda maye qaynayaraq butun sethi boyu buxarlanmaya meruz qalir Erime temperaturu Ter mayenin doymus buxar tezyiqine beraber oldugu temperaturdu Bu halda madde berk kristalik hala kecir Sixliq vahid hecme dusen kutledir m v onu suyun sixliginin 40C deki qiymetine nisbeten 20oC de teyin edirler Suasindirma emsali refraksiya kemiyyeti olub isiq suasinin iki sethin ayriligina dusme bucaginin sinisunun sinma bucaginin sinisuna olan nisbetidir Onu 20oC de gunes spektrinde D natriumun sari xettine koklenmis refraktometr cihazinda musahide edirler Molekulyar refraksiya MRd birlesmenin molekulyar kutlesinden M sixligindan d ve suasindirma emsalindan n ibaret eksperimental yolla alinmis kemiyyet olaraq asagidaki formula ile mueyyenlesdirilir Alkanlarin homoloji sirasinda onlarin fiziki xasselerinde mueyyen qanunauygunluqlar musahide edilir Molekul kutlesi artdiqca onlarin qaynama ve erime temperaturu artir Bundan basqa karbohidrogenlerin xasseleri tekce uzunlugundan deyil hem de onun formasindan asilidir Bele ki saxeli strukturlu izomerler daha asagi temperaturlarda qaynayir Adi seraitde metan rengsiz iysiz havadan yungul qazdir Alkanlarin birinci dord numayendesi adi seraitde qaz pentandan pentadekanadek maye sonraki numayendeleri ise berk maddelerdir Alkanlarin qurulus izomerleri bir birinden fiziki xasseleri ile ferqlenir Nisbi molekul kutlesi artdiqca alkanlarin qaynama ve erime temperaturlari qanunauygun olaraq artir Saxelenmis alkanlarda molekullararasi qarsiliqli tesir quvvesi saxelenmemis alkanlara nisbeten zeif oldugundan saxeli doymus karbohidrogenlerin qaynama temperaturu normal quruluslu alkanlara nisbeten asagidir Suda pis hell olurlar Propan ve butan adi temperaturda tezyiq altinda mayelesir Kimyevi xasseleriAlkanlar ucun evezetme oksidlesme yanma izomerlesme ve parcalanma reaksiyalari xarakterikdir Alkanlarin homoloji sirasi birinci 10 uzvu Metan CH4 CH4Etan CH3 CH3 C2H6Propan CH3 CH2 CH3 C3H8Butan CH3 CH2 CH2 CH3 C4H10Pentan CH3 CH2 CH2 CH2 CH3 C5H12Heksan CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 C6H14Heptan CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 C7H16Oktan CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 C8H18Nonan CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 C9H20Dekan CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 C10H22 Bu alkanlar eger duz bir zencir halindadirsa ve saxelenmemisdirse onunde n yazilir n propan n butan n pentan n heksanAlkanlarin tebii menbeleriHazir alkanlari ve umumiyyetle 90 den cox uzvi birlesmeni tebii qaz ve neft esasinda sintez etmek mumkundur Aditebii qaz praktiki olaraq alkanlardan metan ve etandan ibaretdir Bununla beraber olanlarin terkibinde hidrogen sulfid karbon qazi da olur Alkanlarin ve umumiyyetle karbohidrogenlerin esas menbeyi neft ve qazdir Alkanlarin tetbiqiSenayede alkanlardan cox genis istifade olunur Onlardan ilde yuzlerle milyard ton alinir Duzdur bu daha cox metana aiddir lakin alkanlarin ilk dord numayendelerinden daha cox istifade edilir Qeyd etmek lazimdir ki kimyevi emala metanin ancaq 3 i serf olunur qalanlari yandirilir Metan etan propan butan meisetde ve senayede sobalarda yandirilmaq ucun yanacaq kimi istifade edilir Maye alkanlar kimyevi emaldan krekinqden alinaraq benzin aviasiya ve dizel yanacagi kimi isledilir Umumiyyetle alkanlar insan ucun ehemiyyetli olan ve min tonlarla istehsal oluna bilen neft kimya senayesi ucun xammal kimi istifade edilir Hemcinin baxVurs reaksiyasiIstinadlarMenbeM Movsumzade P Qurbanov Uzvi kimya Maarif 1983 S Qarayev U Imasev G Talibov Uzvi kimya Baki 2003