Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alkaloidlər — tərkibində azot olan əsasi xassəli, adətən, bitki üzvi maddələr. Alkaloidlər fizioloji aktiv birləşmələrdir. Əsaslarla oxşarlıq alkaloidlərin əsas xassəsi deyil. Lakin onların əsasi xassəsinə görə alkaloidlər qeyri-üzvi və üzvi turşularla reaksiyaya girmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bu xassəsindən istifadə edərək alkaloidləri qarışıqlardan ayırırlar. Onların çoxu rəngsiz kristal maddədir, kimyəvi quruluşça, halqasında azot atomları olan . Ən sadə alkaloid molekullarında 10-dək, çox mürəkkəblərində isə 50-dən artıq karbon atomu var.
Alkaloidlərin tapılması
Bitkilərdə alkaloid tapılmasının böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Çünki hələ XIX əsrin başlanğıçında güman edilirdi ki, heyvan mənşəli maddələrdən fərqli olaraq bitki mənşəli maddələr azotdan məhrumdur. İlk invidual alkaloid – morfin (C17H19O3N) 1804-cü ildə Fridrix Vilhelm Adam Sertürner tərəfindən tiryəkə qələvi ilə təsir etməklə alınmışdır. Aydın olmuşdur ki, yeni maddə tiryəkə nisbətən daha qüvvətli keyləşdirici xassəyə malikdir. Bu birləşməni əvvəlcə qədim yunan allahının oğlu Morfeyin şərəfinə morfi adlandırmışdılar. Sonra fransız alimi 1806-cı ildə ondan morfin alınmışdır. Morfin ağrıkəsici və keyləşdirici vasitə kimi istifadə edilir. Bu birləşmənin quruluş formulu yalnız 1925-ci ildə müəyyən edilmiş və onun sintezi 1952-ci ildə həyata keçirilmişdir. Bitkilərdə alkaloidlərin əmələ gəlməsi və toplan XIX əsrdə , , kofein, , və s. kəşf edilmişdir. XX əsrin 60-cı illərində elmə 1000-dən çox təbii və süni alkaloid məlum idi.
Bitkilərdə alkaloidlərin əmələ gəlməsi və toplanması mühitdən, torpaqdan, bitkinin inkişafından və s. asılıdır. Bitkilərdən alkaloidlərin (məsələn, morfinin) çıxarılması və quruluşunun təyin edilməsi probleminin həlli yüz illər çəkmişdir. Alkaloidlərdən bir çoxu, məsələn, kofein, , və s. sintez olunur. Sənayedə quruluşça alkaloidlərə oxşar, effektli dərman maddələri, məsələn, kokain əvəzinə , kinə əvəzinə akrixin və s hazırlanır. Quruluşlarının çox müxtəlif olması alkaloidlərin təsnifatını çətinləşdirir. Çox vaxt molekulun azotlu hissəsinin quruluşu təsnifat uçün əsas əlamət götürülür.
Tibdə istifadəsi
Alkaloidlərin çoxu qiymətli dərman maddəsidir. Bəziləri güclü . Bəzi alkaloidlər sinir sisteminin, qan damarlarının, əzələlərin və s. müxtəlif hissələrinə seçici (selektiv) təsir edir. Məsələn, strixnin və kofein mərkəzi sinir sistemini oyadır, morfin və — onu sakitləşdirir, — vəzilərin sekresiyasını artırır, vəzilərin sekresiyasını azaldır, kinə — öldürür, — qusdurur, adrenalin — qan təzyiqini yüksəldir və s.
Tibdə alkaloidlərdən saf halda (məsələn, kodein), habelə onların duzları və törəmələri şəklində (məsələn, , ) istifadə edilir. Alkaloidlər bundan əlavə, kənd təsərrüfatında kimi işlədilir. Sənayedə quruluşcaə alkaloidlərə oxşar olan sintetik dərman maddələri (novokain və s.) istehsal olunur.
Feniletilamin alkaloidləri
Bu qrup alkaloidlər heterotsiklik birləşmələr olmayıb feniletilaminin törəmələri hesab olunur. Bunlardan: efedrin və adrenalin maraqlıdır.
Efedrin
Efedrin C10H15NO müxtəlif növ efedra bitkilərində rast gəlinir. Efedrinin ən sadə sintez üsulu, fenilmetildiketonun metilaminlə birlikdə katalitik reduksiya edilməsidir.
efedrin 40oS-də əriyir. Təbabətdə qan təzyiqini artırmaq, bronxları və göz bəbəyini genişləndirmək, astma xəstəliyi əleyhinə və başqa məqsədlər üçün işlədilir.
Adrenalin
Adrenalin C3H13O3N heyvan mənşəli alkaloiddir. O böyrəküstü vəzinin hormonudur. Təbii adrenalin polyarizə müstəvisini sola fırladır, 212o-də ərimədən parçalanır. Adrenalin, təbabətdə qan damarını daraltmaq və ağrını kəsmək üçün (cərrahiyyə işlərində) işlədilir.
Piridin alkaloidləri
Koniin C8H17N
Koniin C8H17N, Conium maculatum bitkisində, quruluşca ona yaxın olan başqa alkaloidlərlə birlikdə, limon və qəhvə turşularının duzları şəklində rast gəlinir. Koniin ehtiyatla hidrogensizləşdirdikdə konirin, oksidləşdikdə α-pikolin turşusu alınır. Təbii koniin polyarizə müstəvisini sağa fırladır, 166o-də qaynayan, suda pis həll olan mayedir. Koniin qüvvətli zəhərdir, o, mərkəzi əsəb sistemi və tənəffüs sistemini iflic etməklə, insanın ölümünə səbəb ola bilir.
Anabazin C10H14N2
Anabazini C10H14N2, 1929-cu ildə A.P.Orexov Orta Asiyada bitən Anabasis aphilla bitkisindən almış və quruluşunu təyin etmişdir. Məlum olmuşdur ki, anabazin piridin və piperidin nüvələrinin birləşmə məhsulu β-piridindir. Anabazin, 276o-də qaynayan rəngsiz yağdır. Ölkəmizdə çoxlu miqdarda hazırlanır və insektisid kimi işlədilir.
Piperin C17H19NO3
Piperin istiotda və bibərin bəzi növlərində bir sıra piridin nüvəli alkaloidlər rast gəlinir. Onların başlıcası piperidindir. İstiota kəskin acılıq verən piperin, suda çətin həll olan, 128-129oC-də əriyən, kristal maddədir. Nar ağacının qabığında da bəzi piridin alkaloidləri rast gəlinir. Peltierinlər adlanan bu alkaloidlər istiqanlı heyvanlar üçün şiddətli zəhərdir.
Xinolin alkaloidləri
İsti ölkələrdə bitən kinə ağacının qabığından alınan sinxonin vakinə - xinolin alkaloidlərindəndir.
Kinə (xinin) C20H24O2N2
Kinə (xinin), üç molekul su ilə kristallar əmələ gətirir. Susuz kinə 177o-də əriyir, suda çətin həll olur. Kinə çox acı, əsas xassəli maddə olub, bir və ya iki molekul turşu ilə duz əmələ gətirə bilir.
Sinxonin C19H22ON2
Sinxonin quruluşca kinəyə çox yaxın olub, ondan bir metoksil qrupu ilə fərqlənir. Kinənin xinolin nüvəsində olan metoksil qrupu sinxonində yoxdur. Sinxonin 225o-də əriyir, suda, spirtdə və efirdə çətin həll olur. Sinxonin və onun duzları, kinədən fərqli olaraq, məhlulda polyarizə müstəvisini sağa fırladır. Kinə, 1677-ci ildən başlayaraq malyariya xəstəliyinə qarşı mübarizədə əvvəl qarışıq (kinə qabığı), sonra saf halda, bir əsas dərman kimi çox böyük rol oynamışdır. Son zamanlar malyariya xəstəliyinin müalicəsi üçün bir çox sintetik dərmanlar da tətbiq olunur.Bu dərmanlardan akrixin, plazmoxin, plazmosid və xloroxin xinolinin törəmələri olub, qruluşca kinəyə yaxındır.
Akrixin C28H32ONCl3
Akrixin akridinin törəməsidir. Akrixin, malyariya xəstələyinə qarşı təsirinə görə kinədən 4 dəfə güclüdür. o acı, sarı rəngli, iysiz tozdur, suda pis həll olur, 248-250o-də parçalanaraq əriyir.
Xlorxin C18H26N3Cl
Xlorxin rəngsiz, iysiz və dadsız bərk maddədir, isti suda yaxşı həll olur, 86-87o-də əriyir, kinədən 15 dəfə aktivdir.
Plazmoxin C19H29ON3
Plazmoxin açıq sarı rəngli, yağabənzər, havadan asan oksidləşən, suda həll olmayan mayedir. Malyariyaya qarşı onun HCl duzu və başqa duzları işlədilir; bu duzlar ağ rəngdə, dadsız, toz olub, kinədən 60 dəfə aktivdir.
Plazmosid C17H25ON3
Plazmosid iki molekul metilen-bis-salisid turşusunun duzu şəklində təbabətdə malyariyaya qarşı işlədilir. Bu duz suda həll olmayan, bir qədər acı, sarı rəngli kristal maddədir, kinədən 20 dəfə aktivdir. vaxtilə Azərbaycanda çox yayılmış malyariya xəstəliyi bu dərmanların tətbiqi v\ə başqa tədbirlər görülməsi nəticəsində, indi ancaq nadir hallarda rast gəlinir.
İstinadlar
- M. Abbasov, S. Məşədibəyova, R. İbadov. Təbiət elmləri lüğəti, Bakı 2006, səh. 14
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alkaloidler terkibinde azot olan esasi xasseli adeten bitki uzvi maddeler Alkaloidler fizioloji aktiv birlesmelerdir Esaslarla oxsarliq alkaloidlerin esas xassesi deyil Lakin onlarin esasi xassesine gore alkaloidler qeyri uzvi ve uzvi tursularla reaksiyaya girmek qabiliyyetine malikdirler Bu xassesinden istifade ederek alkaloidleri qarisiqlardan ayirirlar Onlarin coxu rengsiz kristal maddedir kimyevi qurulusca halqasinda azot atomlari olan En sade alkaloid molekullarinda 10 dek cox murekkeblerinde ise 50 den artiq karbon atomu var 1804 cu ilde muxtelif qarisigindan ibaret olan tiryek alkaloidi lale cinsinin lat Papaver somniferum novunden alinmisdirAlkaloidlerin tapilmasiBitkilerde alkaloid tapilmasinin boyuk ehemiyyeti olmusdur Cunki hele XIX esrin baslangicinda guman edilirdi ki heyvan menseli maddelerden ferqli olaraq bitki menseli maddeler azotdan mehrumdur Ilk invidual alkaloid morfin C17H19O3N 1804 cu ilde Fridrix Vilhelm Adam Serturner terefinden tiryeke qelevi ile tesir etmekle alinmisdir Aydin olmusdur ki yeni madde tiryeke nisbeten daha quvvetli keylesdirici xasseye malikdir Bu birlesmeni evvelce qedim yunan allahinin oglu Morfeyin serefine morfi adlandirmisdilar Sonra fransiz alimi 1806 ci ilde ondan morfin alinmisdir Morfin agrikesici ve keylesdirici vasite kimi istifade edilir Bu birlesmenin qurulus formulu yalniz 1925 ci ilde mueyyen edilmis ve onun sintezi 1952 ci ilde heyata kecirilmisdir Bitkilerde alkaloidlerin emele gelmesi ve toplan XIX esrde kofein ve s kesf edilmisdir XX esrin 60 ci illerinde elme 1000 den cox tebii ve suni alkaloid melum idi Bitkilerde alkaloidlerin emele gelmesi ve toplanmasi muhitden torpaqdan bitkinin inkisafindan ve s asilidir Bitkilerden alkaloidlerin meselen morfinin cixarilmasi ve qurulusunun teyin edilmesi probleminin helli yuz iller cekmisdir Alkaloidlerden bir coxu meselen kofein ve s sintez olunur Senayede qurulusca alkaloidlere oxsar effektli derman maddeleri meselen kokain evezine kine evezine akrixin ve s hazirlanir Quruluslarinin cox muxtelif olmasi alkaloidlerin tesnifatini cetinlesdirir Cox vaxt molekulun azotlu hissesinin qurulusu tesnifat ucun esas elamet goturulur Tibde istifadesiAlkaloidlerin coxu qiymetli derman maddesidir Bezileri guclu Bezi alkaloidler sinir sisteminin qan damarlarinin ezelelerin ve s muxtelif hisselerine secici selektiv tesir edir Meselen strixnin ve kofein merkezi sinir sistemini oyadir morfin ve onu sakitlesdirir vezilerin sekresiyasini artirir vezilerin sekresiyasini azaldir kine oldurur qusdurur adrenalin qan tezyiqini yukseldir ve s Tibde alkaloidlerden saf halda meselen kodein habele onlarin duzlari ve toremeleri seklinde meselen istifade edilir Alkaloidler bundan elave kend teserrufatinda kimi isledilir Senayede quruluscae alkaloidlere oxsar olan sintetik derman maddeleri novokain ve s istehsal olunur Feniletilamin alkaloidleriBu qrup alkaloidler heterotsiklik birlesmeler olmayib feniletilaminin toremeleri hesab olunur Bunlardan efedrin ve adrenalin maraqlidir Efedrin Efedrin C10H15NO muxtelif nov efedra bitkilerinde rast gelinir Efedrinin en sade sintez usulu fenilmetildiketonun metilaminle birlikde katalitik reduksiya edilmesidir efedrin 40oS de eriyir Tebabetde qan tezyiqini artirmaq bronxlari ve goz bebeyini genislendirmek astma xesteliyi eleyhine ve basqa meqsedler ucun isledilir Adrenalin Adrenalin C3H13O3N heyvan menseli alkaloiddir O boyrekustu vezinin hormonudur Tebii adrenalin polyarize mustevisini sola firladir 212o de erimeden parcalanir Adrenalin tebabetde qan damarini daraltmaq ve agrini kesmek ucun cerrahiyye islerinde isledilir Piridin alkaloidleriKoniin C8H17N Koniin C8H17N Conium maculatum bitkisinde qurulusca ona yaxin olan basqa alkaloidlerle birlikde limon ve qehve tursularinin duzlari seklinde rast gelinir Koniin ehtiyatla hidrogensizlesdirdikde konirin oksidlesdikde a pikolin tursusu alinir Tebii koniin polyarize mustevisini saga firladir 166o de qaynayan suda pis hell olan mayedir Koniin quvvetli zeherdir o merkezi eseb sistemi ve teneffus sistemini iflic etmekle insanin olumune sebeb ola bilir Anabazin C10H14N2 Anabazini C10H14N2 1929 cu ilde A P Orexov Orta Asiyada biten Anabasis aphilla bitkisinden almis ve qurulusunu teyin etmisdir Melum olmusdur ki anabazin piridin ve piperidin nuvelerinin birlesme mehsulu b piridindir Anabazin 276o de qaynayan rengsiz yagdir Olkemizde coxlu miqdarda hazirlanir ve insektisid kimi isledilir Piperin C17H19NO3 Piperin istiotda ve biberin bezi novlerinde bir sira piridin nuveli alkaloidler rast gelinir Onlarin baslicasi piperidindir Istiota keskin aciliq veren piperin suda cetin hell olan 128 129oC de eriyen kristal maddedir Nar agacinin qabiginda da bezi piridin alkaloidleri rast gelinir Peltierinler adlanan bu alkaloidler istiqanli heyvanlar ucun siddetli zeherdir Xinolin alkaloidleriIsti olkelerde biten kine agacinin qabigindan alinan sinxonin vakine xinolin alkaloidlerindendir Kine xinin C20H24O2N2 Kine xinin uc molekul su ile kristallar emele getirir Susuz kine 177o de eriyir suda cetin hell olur Kine cox aci esas xasseli madde olub bir ve ya iki molekul tursu ile duz emele getire bilir Sinxonin C19H22ON2 Sinxonin qurulusca kineye cox yaxin olub ondan bir metoksil qrupu ile ferqlenir Kinenin xinolin nuvesinde olan metoksil qrupu sinxoninde yoxdur Sinxonin 225o de eriyir suda spirtde ve efirde cetin hell olur Sinxonin ve onun duzlari kineden ferqli olaraq mehlulda polyarize mustevisini saga firladir Kine 1677 ci ilden baslayaraq malyariya xesteliyine qarsi mubarizede evvel qarisiq kine qabigi sonra saf halda bir esas derman kimi cox boyuk rol oynamisdir Son zamanlar malyariya xesteliyinin mualicesi ucun bir cox sintetik dermanlar da tetbiq olunur Bu dermanlardan akrixin plazmoxin plazmosid ve xloroxin xinolinin toremeleri olub qrulusca kineye yaxindir Akrixin C28H32ONCl3 Akrixin akridinin toremesidir Akrixin malyariya xesteleyine qarsi tesirine gore kineden 4 defe gucludur o aci sari rengli iysiz tozdur suda pis hell olur 248 250o de parcalanaraq eriyir Xlorxin C18H26N3Cl Xlorxin rengsiz iysiz ve dadsiz berk maddedir isti suda yaxsi hell olur 86 87o de eriyir kineden 15 defe aktivdir Plazmoxin C19H29ON3 Plazmoxin aciq sari rengli yagabenzer havadan asan oksidlesen suda hell olmayan mayedir Malyariyaya qarsi onun HCl duzu ve basqa duzlari isledilir bu duzlar ag rengde dadsiz toz olub kineden 60 defe aktivdir Plazmosid C17H25ON3 Plazmosid iki molekul metilen bis salisid tursusunun duzu seklinde tebabetde malyariyaya qarsi isledilir Bu duz suda hell olmayan bir qeder aci sari rengli kristal maddedir kineden 20 defe aktivdir vaxtile Azerbaycanda cox yayilmis malyariya xesteliyi bu dermanlarin tetbiqi v e basqa tedbirler gorulmesi neticesinde indi ancaq nadir hallarda rast gelinir IstinadlarM Abbasov S Mesedibeyova R Ibadov Tebiet elmleri lugeti Baki 2006 seh 14