Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Abbas Mirzə (tam adı: Abbas mirzə Qovanlı-Qacar), (20 avqust 1789, Amul, Mazandaran ostanı – 25 oktyabr 1833, Məşhəd) — Qacar taxt-tacının vəliəhdi, Naib-əs-səltənət, Azərbaycan canişini, Azərbaycan Ordusunun Sərdarı (ordu generalı).
| Abbas Mirzə | |
|---|---|
| fars. اباس میرزا | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 20 avqust 1789 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 25 oktyabr 1833(44 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, hərbi qulluqçu |
| Atası | Fətəli şah Qacar[…] |
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Qacarlar |
| Dini | şiəlik |
| Hərbi xidmət | |
| Döyüşlər | |
| Rütbəsi | general |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Abbas mirzə Fətəli şah oğlu (anası Asiyabəyim xanım Fətəli xan qızı Dəvəli) 1788-ci ildə Larican mahalının Nəva qəsəbəsində anadan olmuşdu. Mükəmməl ailə təlim-tərbiyəsi və təhsili almışdı. Ağaməhəmməd şahın göstərişi ilə vələhd seçilmişdi. Naibəssəltənə ləqəbi daşıyırdı.
Abbas mirzə dörd yaşında ikən bilinməz xəstəliyə tutulmuşdu. Onun müalicəsi üçün atasının əmisi Ağaməhəmməd şah ölkənin dörd bir tərəfindən məşhur həkimləri saraya dəvət etmişdi. Həkimlər onun xəstəliyinin çarəsini tapa bilmədilər. Şahzadə idman və bədən tərbiyəsinin köməyi ilə yeniyetmə yaşında xəstəliyini dəf etdi. Ancaq 30 yaşından sonra əsəbi gərginlik, psixoloji durğunluq onu yenidən əski xəstəliyinə qaytardı.
Abbas mirzə 1799-cu ildən Cənubi Azərbaycanın, 1833-cü ildən Kirmanın və Xorasanın valisi olmuşdu.
Abbas mirzə 1834-cü ildə vəfat edib. Onu Məşhəddə Əli ibn Museyi-Rzanın məqbərəsinin yaxınlığında dəfn ediblər.
Abbas Mirzə Bakıda
Abbas mirzə hələ uşaq yaşında ikən, Quba xanı Fətəli xan (Quba xanı) onu Bakıya gətirmiş və təlim-tərbiyyəsi ilə məşğul olmuşdu. Uşaqlıq dövrünü Bakıda – Fətəli xanın himayəsi altında keçirən Abbas Mirzə İran taxtına Fətəli xanın hazırladığı namizədi idi. Hətta Fətəli xan onu İrana aparıb şah elan etmək fikrinə də düşmüşdü.
Abbas Mirzə və Rus-İran savaşları
Gürcüstanın birləşdirilməsi, Gəncənin tutulması və Rusiyanın getdikcə Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi İranı qəti tədbir görməyə məcbur etdi. 1804-cü ilin mayında İran, rus qoşunlarının Transqafqazdan çəxarılmasını tələb etdi. Rusiya bu tələbi rədd etdi və 1804-cü il iyunun 16-da savaş başlandı.
Cənubi Azərbaycanın hakimi şahzadə Abbas Mirzənin 50 minlik ordu ilə İrəvana yaxınlaşması Sisianov üçün gözlənilməz olmadı. O, bütün qışı qoşun hazırlamaq və səfər tədarükü görməklə keçirmişdi. İrəvan hakimi Məhəmməd xanın onu "vaxt itirmədən" İrəvana çağırması nəzərə alındı, 1804-cü il iyunun sonunda 3600 piyada, 3 eskadron atlı və 300 kazakdan ibarət olan rus qoşunu 12 top ilə artıq İrəvan yaxınlığında idi. Üçkilsə (Eçmiədzin) və Qəmərlidə olan ilk döyüşlərdə Sisianov üstünlük qazandı. İrəvan şəhərini mühasirəyə aldı. Gənc oğlunun (Mirzə Adıgözəl bəy Abbas Mirzəni bu zaman "kiçik bir uşaq" adlandırır) uğursuzluğunu eşidən Fətəli şah özü də buraya gəldi və rus əsgərləri geri çəkildilər.
1805-ci ilin 14 mayında (Kürəkçay müqaviləsi) İbrahimxəlil xan Cavanşir mövcud şəraitlə əlaqədar olaraq Rusiyanın hakimiyyətini qəbul etdi. Bu xəbər tezliklə Fətəli şahın qulağına çatdı.
Bir tarixi mənbədə yazılır ki, Abbas Mirzənin göstərişi ilə Ismayıl bəy öz qoşunu ilə daha tez Araz çayına tərəf irəlilədi. Ismayıl bəy qabaqdan döyüşə girdi və az qalmışdı ki, məğlub olsun. Lakin Abbas Mirzənin gəlişi ilə Iran qoşunları onları qovdu. Bu döyüş Cəbrayıllı bağlarında baş verdi və axşamçağı Məhəmmədhəsən ağa Şuşaya qayıtdı.
Tarixçi bu yürüş haqqında yazır: "Urmiya hakimi Hüseynqulu xan Qasımlı Avşar qoşununun başında, Ismayıl xan Qacarla Gəncə və Tiflis yürüşlərinə qatılmışdı. Abbas Mirzə onlara əmr vermişdi ki, Gəncəni alandan sonra Tiflisə yollanıb oranı qaydasına salsınlar. Rus komandanı Şaft Tiflis şəhərində əyləşib Iran qoşunlarına qarşı təxribat yaradırdı. Hüseynqulu xangil Tiflis şəhərinin iki mənziliyinə çatırlar. Bu qoşunun hərbi taktikası və strategiyası Əskər xan və qardaşı Əbdüssəməd xan tərəfindən olurdu. Onlar qoşunu yoxlayıb sahman yaratdılar. Avşar qoşunu irəli hücum edib rus qoşunlarını darmadağın etdilər. Rus toplarını ələ keçirib, öncə Gəncəyə, Gəncədən Irəvana, ordan da Irana apardılar". Onun verdiyi bilgilər qarışıq olsa da yazımız üçün əhmiyyətini duyub qeyd etməyi gərəkli bildik.
Əbülfət xan Tuti qonşu Çulundur, Qapanat, Bərgüşad mahallarını ələ keçirib Dizaq mahalına girdi. Dizaq mahalının Qızılqışlaq kəndində düşərgə qurdu. Bütün ətraf mahallarının adlı-sanlı adamları, el-oymaq camaatı Əbülfət xanın başına yığıldı. Hacılı camaatının bəyləri və əhalisi də onun yanına toplandı. Tarixçi Mir Mehdi Xəzani yazır: "Həmin vaxt idi ki, Əbülfət xan gəlib, Tuğ kəndinin iki ağaclığında Qızılqışlaq mənzilinə varid olmuşdu. Yanında külli və çox olan cəmiyyət və qoşun ki, o vaxtda məcmu, Qapan və Bərgüşad və Dizaq mahallarının kəndlərinin əhli və Dizaq-Cavanşir və Hacılı xalqı və hətta Cəbrayıllı bəyləri və əhliləri tamam ehtiyat və xofdan ki, məbada Əbülfət xan çapıb və qarət edə məcmusu onun yanında idilər". (Bax: Qarabağnamələr, 2-ci kitab, Bakı, 1991, səh.).
Ibrahimxəlil xanın oğulları Məhəmmədhəsən ağa və Mehdiqulu ağanın başçılığı ilə Qarabağ qoşunları Əbülfət xanın üzərinə hücuma keçirlər. Xanın yan-yörəsinə yığılan qarabağlılar dağılırlar.Mir Mehdi Xəzani yazır: "Pəs Əbülfət xanın qoşunu şikəst tapıb, yerbəyer yüklərini töküb, qaçmağa başladılar. Bir tərəf dəxi öz yanlarında olan Cəbrayıllı və Hacılı və Cavanşir xalqı həm dönüklük edib, ümdə şikəstliyi onlar saldılar. (2)
Fətəli şah bu məğlubiyyətdən sonra Ibrahimxəlil xanla aranı düzəltmək üçün məiyyətindən Kərim xanı və Abdulla xanı Ibrahimxəlil xanın yanına göndərdi. Onlara verdiyi məktubda yazırdı ki, rusları Şuşa qalasına buraxmasın. Xudafərin körpüsünün mühafizəsini onlara tapşırmasın. Tərnüküt və Əsgəran qalalarını Iran qoşunlarına öz xərci ilə versin. Bundan əlavə oğlu Abbas Mirzəni böyük qoşunla ona köməyə göndərər ki, bütün qonşu xanlıqları alıb, öz torpağına qatar və Qarabağdan qaçan oba və kənd camaatlarını yerlərinə qaytarıb, ölkəsini abadlaşdırar. Daha bu kimi vədlərlə Ibrahimxəlil xanı öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Ibrahimxəlil xan elçilərə bildirdi ki, mən Rusiyanın himayəsini qəbul etməmişəm. Yalnız böyük dövlətin nümayəndəsinə hörmət və ehtiramımı bildirmişəm.
Fətəli şah yenidən Ibrahimxəlil xanın yanına elçilər göndərdi. Elçilər Kərim xan, Abdulla xan və Rəhim xan idilər. Onların gətirdiyi məktubun məzmunu keçən dəfəkinin eyni idi. Şah vədini bir az artırıb, quran və qəsəmlə möhkəmləndirmişdi. Ibrahimxəlil xan elçiləri buraxmayıb qalada gözdustağı saxladı. Az sonra həmin adamları Sisianova təslim etdi. Fətəli şah Ibrahimxəlil xandan incidi. Fətəli şah Qarabağın rusların əlinə keçməsinə tablamayıb, oğlu Abbas Mirzəyə savaş əmrini verdi. Abbas Mirzə xeyli qoşunla 1806-cı ildə Qarabağa girib, savaşa başladı. Mehdiqulu xan rus generalı P. F. Nebolsinlə görüşüb, savunmanı təşkil elədi. Abbas Mirzə ilk çarpışmada uğur qazansa da, getdikcə qızışan döyüşdə basılıb geri çəkildi.
Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır: "Şah, baharın sonlarında təkrar Sultaniyəyə, Abbas Mirzə isə yeni görəvləri ilə Qarabağa gəldi. Bu dəfəki səfərində Azərbaycanın digər yerlərini də görsün deyə yolunu Qaradağdan saldı. Xudafərin körpüsündən keçərək Qarabağa vardı. Abbas Mirzə hər şeydən öncə əski İrəvan xanı kimi onu rahatsız edən bir xanla hesablaşmaq fikrində idi. Ruslarla iş birliyi içində olan İbrahim Xəlil Cavanşirin rəftarı onu rahatsız etməkdə idi. İbrahim xan Qarabağda əsgəri birlik toplayaraq kiçik bir ordu düzəltmiş və ruslardan da yardım istəmişdi. Amma ruslar ona tam dəstək verməmiş, sadəcə neçə yüz eyitilmiş, ancaq qazaq olmayan süvarilərlə onun istəyinə cavab vermişdi. Rusların eyitilmiş əsgəri birliklərinə qazaq deyirdilər. Ancaq rusların qazaqlardan başqa qazaqlar qədər tam eyitilməmiş birlikləri də var idi. İbrahimxəlil xan Cavanşirin oğlu bu birliklərin başını çəkirdi. O, Abbas Mirzənin yolunu Xudafərindən keçərkən kəsib və onunla savaşmaq istəyirdi. Abbas Mirzə Xudafərin körpüsündən keçər-keçməz savaş başladı. Ancaq Abbas Mirzə bu zəif ordunu dərhal məğlub edib, dağıtdı. Bu zəif birlik dağıldıqdan sonra Abbas Mirzə öz ordusunu iki sütun şəklində Şuşaya doğru yönləndirdi. Bu on il sürən savaş sürəsincə və sonralar da bütün savaş yolları Şuşadan keçir və bəzən də Gəncəyə yönəlirdi. Bu savaş da bir irəliləyiş olmadan davam edirdi. Yəni ormanlığın içində pusuya durub və uyğun zamanlarda qarşı tərəfə zərbə endirilirdi".
İran tarixçiləri yazırlar ki, Ibrahimxəlil xanın oğlu Əbülfətdən və qızı Ağabəyim Cavanşirdən ona xəbər çatdı ki, o, Iranla dostluğa cəlb olunsun. Nəhayət, Ibrahimxəlil xan Abbas Mirzəyə məktub yazıb, öz bəxşişini tələb edib, Şuşanı işğal etmiş bir qrup rus əsgər və zabitini çıxaraq üçün Iran dövlətindən kömək istədi.
1806-cı ildə Fətəli şah Ibrahimxəlil xanın oğlu, Irana tabe olan Muğru mahalının başçısı Əbülfət xanı 5 min nəfərlik qoşunla Qarabağa göndərdi. Əbülfət xanın yeznəsi Fərəculla xan Sarıxanbəyli-Şahsevəni də ona yardımçı təyin etdi. Iranın adlı-sanlı sərkərdələri, o cümlədən Qəzvinli sərdar Hüseynəli xan Qacar, Damğanlı Ismayıl xan, Xəmsəli (Zəncanlı) Əmənulla xan Avşar və başqaları Əbülfət xanın başçılığı altında idi. Onlar Qarabağa çatanda artıq ruslar Ibrahimxəlil xanı öldürmüşdülər. Əbülfət xan Cavanşir məsələdən xəbərdar olub, öldürülmüş insanların parçalarını kəfən-dəfn etdikdən sonra buranın rəhbərliyini Mehdiqulu xanın (İbrahimxəlil xanın böyük oğlu) öhdəsinə qoyub, özü qalan başçılarla Naibüssəltənənin yanına tələsdi. O, şahzadəni ruslar tərəfindən törədilmiş bu faciəli əməldən xəbərdar etdi.1
Abbas mirzə Şuşa qalasına tərəf irəlilədi. Sisianov əvvəlcədən Tiflisdən kömək istəmişdi. General qraf Ivan Vasilyeviç Qudoviç Qafqaz rus qoşunlarının komandanı general Nebolsini Sisanova köməyə göndərdi.
İran tarixçiləri yazırlar ki, Abbas Mirzə Şuşaya tərəf gedərkən, Ibrahimxəlil xan öləndən sonra pis vəziyyətdə güzəran keçirən Qarabağın əksər elatı ondan xahiş etdilər ki, onların arzusunu nəzərə alıb Qarabağa köçürsünlər.
Rzaqulu xan Hidayət "Rövzətül-səfa"da bu barədə yazır: "Gizli qalmasın ki, Şahzadə Naibüssəltənə Həsən və Hüseyn bulağı üstündə dayanarkən təsadüfən baş vermiş hadisələrdən biri Qarabağın xoşbəxt şəhidi mərhum Ibrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət xan tərəfindən elatın köçürülməsi üstündə Rusiya ilə Qarabağ arasında baş verən müharibə idi. Hadisənin icmalı budur ki, Qarabağ elatını köçürmək üçün getmiş Ətaulla xan Şahsevən elat hərəkət etdikdən sonra Əbülfət xanla onları Irana gətirirdilər. Cəbrayıllı tayfasından birisini gizli yanlarına çağırdılar, çətin keçilən Qapan mahalına çatdılar. Gündüz saat ikidən gün batana kimi şiddətli döyüşlər getdi, tüfəngçilərin barıt-qırması qurtardı və onlar məğlub oldular. Elə ki, Naibüssəltənə Nəvvab bundan xəbər tutdu, Ismayıl xan və Həsən xan Sərdarı oraya göndərib özü də Qapandan Aslandüz yolu ilə aslanları yandıran şir kimi yola düşdü. Bu dəhşətli xəbər rus generalının ürəyini sıxdı və kiçik bir dəstəni Pənahabad qalasına göndərib özü isə Gəncəyə tərəf yollandı."
1809-cu ilin baharında Şahzadə Abbas Mirzə Gülənbər çəmənində dayanarkən Mərhum Ibrahimxəlil xan Qarabağinin oğlu Əbülfət xanı öz başının adamları ilə Qarabağ elatına, Qapan və Meqriyə göndərdi ki, onları itaətə gətirsin. Bir qrup Şahsevən atlılarını ayırdılar ki, Bakı ətrafına gedib ruslardan bir xəbər gətirsinlər. Onlar bu gecə qəflətən ruslarla qarşılaşdılar, igidliklə vuruşub bütün rus qoşunlarını qıraraq onların başlarını kəsib şah sarayına göndərdilər. Onlar (bu işə görə – Ə. Ç.) şaha layiq ənam aldılar.
1811-ci ildə Abbas Mirzə yenidən Qarabağa dava açdı. Qırçı qışlağında rusların bir taqımını dağıdıb Qarabağa girdi. Mehdiqulu xan savunmaya qalxdısa da rus qoşun başçıları xanın savaşa qatılmasına icazə vermədilər. Fürsətdən istifadə edən Abbas Mirzə Qarabağ ellərinin çoxunu Irana, Qaradağ vilayətinə köçürdü.
Rzaqulu xan Hidayət "Rövzətül-səfa"da bu barədə yazır: "Gizli qalmasın ki, Şahzadə Naibüssəltənə Həsən və Hüseyn bulağı üstündə dayanarkən təsadüfən baş vermiş hadisələrdən biri Qarabağın xoşbəxt şəhidi mərhum Ibrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət xan tərəfindən elatın köçürülməsi üstündə Rusiya ilə Qarabağ arasında baş verən müharibə idi. Hadisənin icmalı budur ki, Qarabağ elatını köçürmək üçün getmiş Ətaulla xan Şahsevən elat hərəkət etdikdən sonra Əbülfət xanla onları gətirirdilər. Cəbrayıllı tayfasından birisini gizli yanlarına çağırdılar, çətin keçilən Qapan mahalına çatdılar. Gündüz saat ikidən gün batana kimi şiddətli döyüşlər getdi, tüfəngçilərin barıt-qırması qurtardı və onlar məğlub oldular. Elə ki, Naibüssəltənə Nəvvab bundan xəbər tutdu, Ismayıl xan və Həsən xan Sərdarı oraya göndərib özü də Qəpandan Aslandüz yolu ilə aslanları yandıran şir kimi yola düşdü. Bu dəhşətli xəbər rus generalının ürəyini sıxdı və kiçik bir dəstəni Pənahabad qalasına göndərib özü isə Gəncəyə tərəf yollandı."
General P. F. Nebolsin Şuşaya gəlib Mehdiqulu xanı taqımın dağıdılmasıyla bağlı suçladı. Mehdiqulu xan müəyyən sənədlər təqdim edib özünü duruya çıxardı.
22 sentyabr 1811-ci ildə rus qoşunlarının komandanı general Pauluççi Qafqaza daxil oldu. Bu zaman Qarabağ yaxşı vəziyyətdə deyildi. Elat narahat idi və Qarabağ xanlığının hakimi Mehdiqulu xan Cavanşiri qardaşı oğlu Cəfərqulu xanla ixtilafı var idi. Çünki o, (Cəfərqulu xan – Ə. Ç.) özünü Qarabağın həqiqi xanı hesab edirdi. Digər tərəfdən Iran sərdarları Qarabağı çapıb talayırdılar. Qaradağ hakimi Hacı Məhəmməd xan Mustoufi öz məmurlarını Gəncə və Qarabağa göndərib rus komandirlərinin bir-birinə yazdıqları məktubları ələ keçirdi. O, təzəliklə Qaradağa mühacirət etmiş Qarabağın Imirli tayfasından olan bir neçə nəfərə tapşırdı ki, Şuşa qalasında olan sursat anbarlarını yandırsınlar. Onlar gecə vaxtı xəlvətcə qalaya daxil olub Şuşanın Xəlfəli darvazasına çatdılar və sursat anbarı, ələf anbarı və bir neçə evi yandırdılar. Ruslar belə güman etdilər ki, bu iş Mehdiqulu xan vasitəsilə həyata keçirilibdir. Şuşa şəhəri əhalisi üsyana qalxdı və bu səbəbdən qalanı topa tutdular.
1813-cü ildə ruslarla iranlılar arasında barış imzalandı. Mehdiqulu xan asudə nəfəs alıb arxayınlıqla idarə işlərinə başlamaq istədikdə ruslar yenidən ona imkan vermədilər. Hər cür siyasətlə onun idarəsini məhdudlaşdırdılar.
Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır: "Rusların ən önəmli gücləri Arazın üç ağaclığında yerləşən Kərsi (Qırcı) adında bir yerdə idi. Rusların iki alayı Temmuz ayında kəşfiyyat karakterli əməliyata başladı. Onlar bütün Qarabağda partizan savaşları edən birimlərlə qarşılaşacaqlarını sanırdılar, lakin qarşılarında Azərbaycan ordusunu gördülər. Azərbaycan ordusu olduğunu da topların səsindən anladılar. Bu şəkildə səliqəli top savaşı və intizamlı ordu bütün Qacariyədə Azərbaycan ordusuna məxsus idi. Bunlar Abbas Mirzənin ordudakı reformlarının və modernizasiyonunun ürünü idi.
Azərbaycan ordusunun topxanası düşmənin irtibat sistemini pozmuş və arxadan gələn yardımı əngəlləmişdi. Azərbaycan topxanası düşmənin arxa cəbhəsindəki hədəfləri tam isabətlə atəş altına almışdı. Bu da rus piyadələri ilə savaşda üstünlüyün Azərbaycan ordusunda olmasını sağlamaqda idi. Digər şahzadələr də Fətəli şahın dirək komandanlığı altında müxtəlif yerlərdə savaşa başlamışdılar.
O günkü savaşda Azərbaycan ordusu irəliləməyə başladı. Abbas Mirzə əmr etmişdi ki, əsirlərlə pis davranılmasın. Lakin bir neçə Azərbaycan ordusu mənsubları həyəcana qapılıb rusların başını kəsmişdilər. Abbas Mirzə qəti şəkildə bildirdi ki, bundan sonra kim əsir başı kəsəcək olsa güllələnəcəkdir. Eyni gün min rus əsgəri əsir alındı. Bu savaş uzun sürmədi. Çünkü rus birlikləri də bu tərəflərdə az idi. Bu ərazilər rahat ələ keçirildi. Abbas Mirzə ilk kəz olaraq oğullarını da bu savaşa qatmışdı. Buna görə də sevinirdi. Çünkü onları hər zaman savaşçı olaraq görmək istəmişdi. Eyni gün bir çapar sürətlə ərdəbilə varıb və Azərbaycan ordusunun irəliləməsi haqda şaha bilgi verdi. Abbas Mirzə əsirlərlə nə qədər xoş rəftar etsə də, onların Ərdəbilə göndərilməsini əngəlləyə bilmədi. Şah əsirlərin ərdəbilə göndərilməsini istəmişdi və yenə də onların başları kəsilə bilərdi.
Abbas mirzə rusların buraxıb, qaçdıqları iki qəbzə topu gördüyündə çox sevinmişdı. Mükəmməl imkanı olan bu topların ağzını düşmənə tərəf çevirdilər". Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır: "Şahzadə bir tərəfdən Şahın iradəsi üzərə, digər tərəfdən, çevrəsinin təlqini nədəni ilə öncə Şuşaya hücum etməklə razılaşdı. Ordu Şuşaya doğru hərəkət etdi. Şuşanın mühasirəsinin uzun sürəcəyi düşünüldüyü üçün böyük sursat və ərzaq daşınmaqda idi. Heç şübhəsiz ki, bu hərəkətlilik Şuşada bulunan rus ordusunun gözündən qaçmırdı. Günlər keçdi, ancaq möhkəm qalalarla qorunan bu şəhərdəki ruslardan Azərbaycan ordusuna qarşı heç bir hərəkət və top atəşı görünmədi. Şahzadə Şuşaya hücum etmək üçün tələsmirdi. Düşünürdü ki, Şuşa əhalisinin də daxildə uyğun zamanda ayaqlanması şəhərin fəthini asanlaşdıracaqdır. Bu səbəbdən də dayısı Əmir xan Sərdarı gözləməkdə idi. Şuşanın fəthindən sonra ona qatılacaq olan dayısının başçılığındakı Xoydan gələn ordu ilə bərabər Gəncəyə hücum etməyi planlamışdı. Böyük oğlunu səkkiz min nəfərlik piyadənin sərkərdəsi olan Əmir xanın yardımçılığına təyin etdi. İki min ordu ilə Şahzadəyə qatılan Mərəndin hakimi Nəzərəli xana Gəncəyə hücum etmək üçün hazır bəkləməsinə əmr etdi. Ruslardan qalmış doqquz qəbzə topun dərhal təmir edilib işlərliyinin sağlanmasını istədi.
Bu üç kişini önəmli postlara təyin etməsi müxtəlif səbəblər üzündən yaxşı nəticə verməyəcəkdi. Lakin bu sonuçlar haqda Şahzadə öncədən təsbitdə bulunamazdı. Digər tərəfdən, tərcih ediləcək başqa güvəniləcək şəxslər yox idi.
Hacı Bəylərin (Ağaların) yaratdığı Şuşa əhalisinin üsyan umudu yavaş-yavaş suya düşürdü. əhalinin ayaqlanma məsələsindən heç əsər əlamət yox idi. Bu üzdən Şahzadə Şuşanın tam mühasirəsinin gerçəkləşməsi amacıyla şəhərin çevrəsində xəndək qazılmasına əmr etdi".
Tarixçi Mirzə Yusif Qarabaği yazir: "Xülasə, birinci sərdar Əmir xan Mehdiqulu xanla Xoy şəhərindən hərəkət edərək Naxçıvana varid oldu və Araz çayının kənarında dayandı, bir-birilə məsləhətləşdilər ki, onlar hərgah qoyulan şərt və işarələri gözləmədən bu qoşun və atlılar ilə Şuşa qalasının üzərinə hücum etsələr, ehtimal ki, qala əhli darvazanı açmasın, Mehdiqulu xana tabe olan adamlar da onların yanına getməsin; belə olduqda onların işi çətinləşəcəkdir və ixtiyarlarında olan qoşun və ordunun vəziyyəti pərişan olub dağılacaqdır. Nəticədə belə qərara gəldilər ki, Abbas Mirzəyə ərizə yazsınlar və ondan qoşun göndərilməsini və əlavə olaraq iki alay sərbaz və iki top verməsini xahiş etsinlər. Bu niyyətlə ki, əgər çətinlik baş verərsə, heç olmasa özlərini saxlaya bilsinlər.
Abbas mirzə cavabında yazmışdı: "Sərbaz və top sizə lazım deyil, Qarabağın bəyləri mənə yazıblar ki, bizim qoşunumuz Xəlifəli darvazasına yetişən kimi, onlar darvazanı açacaqlar və bizim dövlətimizə itaət edəcəklər. Bu barədə də göstəriş verilmişdir. Siz birbaşa Naxçıvandan Sisyan dağı yolu ilə heç yerdə dayanmadan Şuşa qalasına gedərsiz, onlar sizə kömək etməyə hazırdılar və bizim qoşunumuzun köməyini gözləyirlər. əgər siz əsgər və top götürsəniz, tez hərəkət edə bilərsiz. Rusların əsgərləri ilə bizim böyük və çətin müharibəmiz olacaqdır. əgər sizə sərbaz, top verilərsə, sizin üçün dava çətin olar. Bir də yazmışdı: "Sərdar, qarşıda böyük işlər nəzərdə tutulmuşdur. Döyüşlər qabaqdadır, vuruşmalıyıq, irəliləməliyik, əgər qalib olsaq, uzun illər istirahət edəcəyik, əgər müvəffəq olmasaq, səhrada yorulmuş qədəmlərimiz əziyyət, zəhmətdə olub məşəqqətə düçar olacağıq".
Abbas Mirzə haqqında
Abbas Mirzənin yaşam yolu və siyasi fəaliyyəti haqqında onlarla kitab ("Əbülqasım Lahici, Əhvalat və dəst-xətthaye Əbbas mirzə Naibəssəltəne, Tehran, 1326, hicri-şəmsi", "Nasir Nəcmi, Abbas Mirzə, Bakı, "Yazıçı", 1993") yazılıb.
Nasir Nəcminin "Abbas Mirzə" (yaxud "Qacar sülaləsinin qəhrəman, vətənərvər oğlu və onun başçılıq etdiyi Iran – Rusiya müharibələri", (Tehran hicri 1326-cı il, miladi 1910) kitabının 1993-cü ildə Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. Kitabın əvvəlində deyilir: "Nasir Nəcmi tarixi sənədl əri diqqətlə öyrənmək nəticəsində çar Rusiyasının, eləcə də Ingiltərə və Fransanın Yaxın və Orta Şərqdə XIX yüzilin əvvəllərində apardıqları işğalçı siyasətinin başlıca cəhətlərini oxucuya çatdırır. Qafqazda çarın göstərişlərini yerinə yetirərək Azərbaycan xanlıqlarını bir – birinin ardınca istila və Rusiyaya ilhaq edən generalların – Sisianovun (milliyyətcə gürcüdür), Qudoviçin, Yermolovun, Mədətovun (ermənidir), Paskeviçin apardığı işğalçı və soyğunçu müharibələr kitabda geniş əksini tapır. Kitabın əsas məziyyəti ondadır ki, Abbas Mirzə istər birinci (1804–1813), istərsə ikinci (1826–1828) Rus – Iran müharibələrində öz doğma torpaqlarını amansız düşməndən cəsarətlə müdafiə etməsini, yeni tipli nizami ordu yarada bilmək bacarığını inandırıcı dəlillərlə göstərir… Əsər heç şübhəsiz, XIX yüzilin əvvəllərində Zaqafqaziyada baş verən siyasi, hərbi hadisələri daha düzgün anlamaqda oxucularımıza kömək göstərəcəkdir."
Kitabda Abbas Mirzənin qəhrəmanlığı haqqında müəllif yazır: "Iran əsgərləri ölkəyə tarixi şan – şöhrət qazandıran görünməmiş qəhrəmanlıq, cəsarət göstərmiş, bu müddət ərzində, Qacar sülaləsinin qoxmaz, igid oğlu Abbas Mirzənin başçılığı altında bütün çətinliklərə dözərək, çarın gündən – günə artan qoşunlarına qarşı müqavimət göstərmiş, hətta bu müharibələrdəki bəzi döyüşlərdə heyrətləndirici naliyyətlər əldə etmiş və düşmən qüvvələrinə güclü zərbələr endirmişlər.
Abbas mirzə vətənin istiqlaliyyətini və bütövlüyünü hədələmək məqsədilə aparılan döyüşlərdə tərifəlayiq qəhrəmanlıqlar göstərmişdir"
Ailəsi
Abbas Mirzə 1802-ci ildə Xırda xanım Mirzə Məhəmməd xan qızı Dəvəli ilə evlənmişdi.
Oğulları
- Məhəmməd mirzə, sonra Məhəmməd şah kimi tanındı.
- Bəhram mirzə Qovanlı-Qacar
- Cahangir mirzə Qovanlı-Qacar
- Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar
- İskəndər mirzə Qovanlı-Qacar
- Qəhrəman mirzə
- Ərdəşir mirzə Qovanlı-Qacar
- Əhməd mirzə
- Cəfərqulu mirzə
- Mustafaqulu mirzə
- Sultan Murad mirzə Qovanlı-Qacar
- Manuçöhr mirzə
- Fərhad mirzə Qovanlı-Qacar
- Firuz mirzə
- Xanlar mirzə Qovanlı-Qacar
- Bahadur mirzə
- Məhəmmədrəhim mirzə
- Mehdiqulu mirzə Qovanlı-Qacar
- Həmzə mirzə
- İldırım mirzə
- Lütfulla mirzə
- Məhəmmədkərim mirzə
- Cəfərxan mirzə
- Abdulla mirzə
İstinadlar
- Аббас-Мирза // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969. Т. 1 : А — Ангоб. С. 14.
- Аббас-Мирза (rus.). // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский СПб: Брокгауз — Ефрон, 1890. Т. I. С. 14.
- 14. 2. Аббас-Мирза (rus.). // Энциклопедический лексикон СПб: 1835. Т. 1. С. 13–15.
- Nasir Nəcmi "Abbas Mirzə" (yaxud "Qacar sülaləsinin qəhrəman, vətənərvər oğlu və onun başçılıq etdiyi İran-Rusiya müharibələri", (Tehran hicri 1326-cı il, miladi 1910). Bakı 1993, s.3, 9.)
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu. Qacarlar və Qacar kəndi. Bakı: "Şuşa", 2008, 334 səh.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Abbas Mirze tam adi Abbas mirze Qovanli Qacar 20 avqust 1789 Amul Mazandaran ostani 25 oktyabr 1833 Meshed Qacar taxt tacinin veliehdi Naib es seltenet Azerbaycan canisini Azerbaycan Ordusunun Serdari ordu generali Abbas Mirzefars اباس میرزا Sexsi melumatlarDogum tarixi 20 avqust 1789 1789 08 20 Dogum yeri Amul Amul sehristani Mazandaran ostani IranVefat tarixi 25 oktyabr 1833 1833 10 25 44 yasinda Vefat yeri Meshed Meshed sehristani IranDefn yeri MeshedFealiyyeti siyasetci herbi qulluqcuAtasi Feteli sah Qacar Usaqlari Mehemmed sah Qacar Behram mirze Qovanli Qacar Xosrov mirze Qovanli Qacar Behmen mirze Qovanli Qacar Qehreman mirze Qacar Erdesir mirze Qovanli Qacar Firuz Mirze Qacar Iskender mirze Qovanli QacarAilesi QacarlarDini sielikHerbi xidmetDoyusler Rusiya Iran muharibesi 1826 1828 Rutbesi general Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiAbbas mirze Feteli sah oglu anasi Asiyabeyim xanim Feteli xan qizi Develi 1788 ci ilde Larican mahalinin Neva qesebesinde anadan olmusdu Mukemmel aile telim terbiyesi ve tehsili almisdi Agamehemmed sahin gosterisi ile velehd secilmisdi Naibesseltene leqebi dasiyirdi Abbas mirze dord yasinda iken bilinmez xesteliye tutulmusdu Onun mualicesi ucun atasinin emisi Agamehemmed sah olkenin dord bir terefinden meshur hekimleri saraya devet etmisdi Hekimler onun xesteliyinin caresini tapa bilmediler Sahzade idman ve beden terbiyesinin komeyi ile yeniyetme yasinda xesteliyini def etdi Ancaq 30 yasindan sonra esebi gerginlik psixoloji durgunluq onu yeniden eski xesteliyine qaytardi Abbas mirze 1799 cu ilden Cenubi Azerbaycanin 1833 cu ilden Kirmanin ve Xorasanin valisi olmusdu Abbas mirze 1834 cu ilde vefat edib Onu Meshedde Eli ibn Museyi Rzanin meqberesinin yaxinliginda defn edibler Abbas Mirze Bakida Abbas mirze hele usaq yasinda iken Quba xani Feteli xan Quba xani onu Bakiya getirmis ve telim terbiyyesi ile mesgul olmusdu Usaqliq dovrunu Bakida Feteli xanin himayesi altinda keciren Abbas Mirze Iran taxtina Feteli xanin hazirladigi namizedi idi Hetta Feteli xan onu Irana aparib sah elan etmek fikrine de dusmusdu Abbas Mirze ve Rus Iran savaslariGurcustanin birlesdirilmesi Gencenin tutulmasi ve Rusiyanin getdikce Azerbaycanin icerilerine dogru irelilemesi Irani qeti tedbir gormeye mecbur etdi 1804 cu ilin mayinda Iran rus qosunlarinin Transqafqazdan cexarilmasini teleb etdi Rusiya bu telebi redd etdi ve 1804 cu il iyunun 16 da savas baslandi Cenubi Azerbaycanin hakimi sahzade Abbas Mirzenin 50 minlik ordu ile Irevana yaxinlasmasi Sisianov ucun gozlenilmez olmadi O butun qisi qosun hazirlamaq ve sefer tedaruku gormekle kecirmisdi Irevan hakimi Mehemmed xanin onu vaxt itirmeden Irevana cagirmasi nezere alindi 1804 cu il iyunun sonunda 3600 piyada 3 eskadron atli ve 300 kazakdan ibaret olan rus qosunu 12 top ile artiq Irevan yaxinliginda idi Uckilse Ecmiedzin ve Qemerlide olan ilk doyuslerde Sisianov ustunluk qazandi Irevan seherini muhasireye aldi Genc oglunun Mirze Adigozel bey Abbas Mirzeni bu zaman kicik bir usaq adlandirir ugursuzlugunu esiden Feteli sah ozu de buraya geldi ve rus esgerleri geri cekildiler 1805 ci ilin 14 mayinda Kurekcay muqavilesi Ibrahimxelil xan Cavansir movcud seraitle elaqedar olaraq Rusiyanin hakimiyyetini qebul etdi Bu xeber tezlikle Feteli sahin qulagina catdi Bir tarixi menbede yazilir ki Abbas Mirzenin gosterisi ile Ismayil bey oz qosunu ile daha tez Araz cayina teref ireliledi Ismayil bey qabaqdan doyuse girdi ve az qalmisdi ki meglub olsun Lakin Abbas Mirzenin gelisi ile Iran qosunlari onlari qovdu Bu doyus Cebrayilli baglarinda bas verdi ve axsamcagi Mehemmedhesen aga Susaya qayitdi Tarixci bu yurus haqqinda yazir Urmiya hakimi Huseynqulu xan Qasimli Avsar qosununun basinda Ismayil xan Qacarla Gence ve Tiflis yuruslerine qatilmisdi Abbas Mirze onlara emr vermisdi ki Genceni alandan sonra Tiflise yollanib orani qaydasina salsinlar Rus komandani Saft Tiflis seherinde eylesib Iran qosunlarina qarsi texribat yaradirdi Huseynqulu xangil Tiflis seherinin iki menziliyine catirlar Bu qosunun herbi taktikasi ve strategiyasi Esker xan ve qardasi Ebdussemed xan terefinden olurdu Onlar qosunu yoxlayib sahman yaratdilar Avsar qosunu ireli hucum edib rus qosunlarini darmadagin etdiler Rus toplarini ele kecirib once Genceye Genceden Irevana ordan da Irana apardilar Onun verdiyi bilgiler qarisiq olsa da yazimiz ucun ehmiyyetini duyub qeyd etmeyi gerekli bildik Abbas mirzenin heykeli Ebulfet xan Tuti qonsu Culundur Qapanat Bergusad mahallarini ele kecirib Dizaq mahalina girdi Dizaq mahalinin Qizilqislaq kendinde duserge qurdu Butun etraf mahallarinin adli sanli adamlari el oymaq camaati Ebulfet xanin basina yigildi Hacili camaatinin beyleri ve ehalisi de onun yanina toplandi Tarixci Mir Mehdi Xezani yazir Hemin vaxt idi ki Ebulfet xan gelib Tug kendinin iki agacliginda Qizilqislaq menziline varid olmusdu Yaninda kulli ve cox olan cemiyyet ve qosun ki o vaxtda mecmu Qapan ve Bergusad ve Dizaq mahallarinin kendlerinin ehli ve Dizaq Cavansir ve Hacili xalqi ve hetta Cebrayilli beyleri ve ehlileri tamam ehtiyat ve xofdan ki mebada Ebulfet xan capib ve qaret ede mecmusu onun yaninda idiler Bax Qarabagnameler 2 ci kitab Baki 1991 seh Ibrahimxelil xanin ogullari Mehemmedhesen aga ve Mehdiqulu aganin basciligi ile Qarabag qosunlari Ebulfet xanin uzerine hucuma kecirler Xanin yan yoresine yigilan qarabaglilar dagilirlar Mir Mehdi Xezani yazir Pes Ebulfet xanin qosunu sikest tapib yerbeyer yuklerini tokub qacmaga basladilar Bir teref dexi oz yanlarinda olan Cebrayilli ve Hacili ve Cavansir xalqi hem donukluk edib umde sikestliyi onlar saldilar 2 Feteli sah bu meglubiyyetden sonra Ibrahimxelil xanla arani duzeltmek ucun meiyyetinden Kerim xani ve Abdulla xani Ibrahimxelil xanin yanina gonderdi Onlara verdiyi mektubda yazirdi ki ruslari Susa qalasina buraxmasin Xudaferin korpusunun muhafizesini onlara tapsirmasin Ternukut ve Esgeran qalalarini Iran qosunlarina oz xerci ile versin Bundan elave oglu Abbas Mirzeni boyuk qosunla ona komeye gonderer ki butun qonsu xanliqlari alib oz torpagina qatar ve Qarabagdan qacan oba ve kend camaatlarini yerlerine qaytarib olkesini abadlasdirar Daha bu kimi vedlerle Ibrahimxelil xani oz terefine cekmek isteyirdi Ibrahimxelil xan elcilere bildirdi ki men Rusiyanin himayesini qebul etmemisem Yalniz boyuk dovletin numayendesine hormet ve ehtiramimi bildirmisem Feteli sah yeniden Ibrahimxelil xanin yanina elciler gonderdi Elciler Kerim xan Abdulla xan ve Rehim xan idiler Onlarin getirdiyi mektubun mezmunu kecen defekinin eyni idi Sah vedini bir az artirib quran ve qesemle mohkemlendirmisdi Ibrahimxelil xan elcileri buraxmayib qalada gozdustagi saxladi Az sonra hemin adamlari Sisianova teslim etdi Feteli sah Ibrahimxelil xandan incidi Feteli sah Qarabagin ruslarin eline kecmesine tablamayib oglu Abbas Mirzeye savas emrini verdi Abbas Mirze xeyli qosunla 1806 ci ilde Qarabaga girib savasa basladi Mehdiqulu xan rus generali P F Nebolsinle gorusub savunmani teskil eledi Abbas Mirze ilk carpismada ugur qazansa da getdikce qizisan doyusde basilib geri cekildi Tarixci Emine Pakrevan yazir Sah baharin sonlarinda tekrar Sultaniyeye Abbas Mirze ise yeni gorevleri ile Qarabaga geldi Bu defeki seferinde Azerbaycanin diger yerlerini de gorsun deye yolunu Qaradagdan saldi Xudaferin korpusunden kecerek Qarabaga vardi Abbas Mirze her seyden once eski Irevan xani kimi onu rahatsiz eden bir xanla hesablasmaq fikrinde idi Ruslarla is birliyi icinde olan Ibrahim Xelil Cavansirin reftari onu rahatsiz etmekde idi Ibrahim xan Qarabagda esgeri birlik toplayaraq kicik bir ordu duzeltmis ve ruslardan da yardim istemisdi Amma ruslar ona tam destek vermemis sadece nece yuz eyitilmis ancaq qazaq olmayan suvarilerle onun isteyine cavab vermisdi Ruslarin eyitilmis esgeri birliklerine qazaq deyirdiler Ancaq ruslarin qazaqlardan basqa qazaqlar qeder tam eyitilmemis birlikleri de var idi Ibrahimxelil xan Cavansirin oglu bu birliklerin basini cekirdi O Abbas Mirzenin yolunu Xudaferinden kecerken kesib ve onunla savasmaq isteyirdi Abbas Mirze Xudaferin korpusunden kecer kecmez savas basladi Ancaq Abbas Mirze bu zeif ordunu derhal meglub edib dagitdi Bu zeif birlik dagildiqdan sonra Abbas Mirze oz ordusunu iki sutun seklinde Susaya dogru yonlendirdi Bu on il suren savas suresince ve sonralar da butun savas yollari Susadan kecir ve bezen de Genceye yonelirdi Bu savas da bir irelileyis olmadan davam edirdi Yeni ormanligin icinde pusuya durub ve uygun zamanlarda qarsi terefe zerbe endirilirdi Iran tarixcileri yazirlar ki Ibrahimxelil xanin oglu Ebulfetden ve qizi Agabeyim Cavansirden ona xeber catdi ki o Iranla dostluga celb olunsun Nehayet Ibrahimxelil xan Abbas Mirzeye mektub yazib oz bexsisini teleb edib Susani isgal etmis bir qrup rus esger ve zabitini cixaraq ucun Iran dovletinden komek istedi 1806 ci ilde Feteli sah Ibrahimxelil xanin oglu Irana tabe olan Mugru mahalinin bascisi Ebulfet xani 5 min neferlik qosunla Qarabaga gonderdi Ebulfet xanin yeznesi Fereculla xan Sarixanbeyli Sahseveni de ona yardimci teyin etdi Iranin adli sanli serkerdeleri o cumleden Qezvinli serdar Huseyneli xan Qacar Damganli Ismayil xan Xemseli Zencanli Emenulla xan Avsar ve basqalari Ebulfet xanin basciligi altinda idi Onlar Qarabaga catanda artiq ruslar Ibrahimxelil xani oldurmusduler Ebulfet xan Cavansir meseleden xeberdar olub oldurulmus insanlarin parcalarini kefen defn etdikden sonra buranin rehberliyini Mehdiqulu xanin Ibrahimxelil xanin boyuk oglu ohdesine qoyub ozu qalan bascilarla Naibusseltenenin yanina telesdi O sahzadeni ruslar terefinden toredilmis bu facieli emelden xeberdar etdi 1 Abbas mirze Susa qalasina teref ireliledi Sisianov evvelceden Tiflisden komek istemisdi General qraf Ivan Vasilyevic Qudovic Qafqaz rus qosunlarinin komandani general Nebolsini Sisanova komeye gonderdi Iran tarixcileri yazirlar ki Abbas Mirze Susaya teref gederken Ibrahimxelil xan olenden sonra pis veziyyetde guzeran keciren Qarabagin ekser elati ondan xahis etdiler ki onlarin arzusunu nezere alib Qarabaga kocursunler Rzaqulu xan Hidayet Rovzetul sefa da bu barede yazir Gizli qalmasin ki Sahzade Naibusseltene Hesen ve Huseyn bulagi ustunde dayanarken tesadufen bas vermis hadiselerden biri Qarabagin xosbext sehidi merhum Ibrahimxelil xanin oglu Ebulfet xan terefinden elatin kocurulmesi ustunde Rusiya ile Qarabag arasinda bas veren muharibe idi Hadisenin icmali budur ki Qarabag elatini kocurmek ucun getmis Etaulla xan Sahseven elat hereket etdikden sonra Ebulfet xanla onlari Irana getirirdiler Cebrayilli tayfasindan birisini gizli yanlarina cagirdilar cetin kecilen Qapan mahalina catdilar Gunduz saat ikiden gun batana kimi siddetli doyusler getdi tufengcilerin barit qirmasi qurtardi ve onlar meglub oldular Ele ki Naibusseltene Nevvab bundan xeber tutdu Ismayil xan ve Hesen xan Serdari oraya gonderib ozu de Qapandan Aslanduz yolu ile aslanlari yandiran sir kimi yola dusdu Bu dehsetli xeber rus generalinin ureyini sixdi ve kicik bir desteni Penahabad qalasina gonderib ozu ise Genceye teref yollandi 1809 cu ilin baharinda Sahzade Abbas Mirze Gulenber cemeninde dayanarken Merhum Ibrahimxelil xan Qarabaginin oglu Ebulfet xani oz basinin adamlari ile Qarabag elatina Qapan ve Meqriye gonderdi ki onlari itaete getirsin Bir qrup Sahseven atlilarini ayirdilar ki Baki etrafina gedib ruslardan bir xeber getirsinler Onlar bu gece qefleten ruslarla qarsilasdilar igidlikle vurusub butun rus qosunlarini qiraraq onlarin baslarini kesib sah sarayina gonderdiler Onlar bu ise gore E C saha layiq enam aldilar 1811 ci ilde Abbas Mirze yeniden Qarabaga dava acdi Qirci qislaginda ruslarin bir taqimini dagidib Qarabaga girdi Mehdiqulu xan savunmaya qalxdisa da rus qosun bascilari xanin savasa qatilmasina icaze vermediler Fursetden istifade eden Abbas Mirze Qarabag ellerinin coxunu Irana Qaradag vilayetine kocurdu Rzaqulu xan Hidayet Rovzetul sefa da bu barede yazir Gizli qalmasin ki Sahzade Naibusseltene Hesen ve Huseyn bulagi ustunde dayanarken tesadufen bas vermis hadiselerden biri Qarabagin xosbext sehidi merhum Ibrahimxelil xanin oglu Ebulfet xan terefinden elatin kocurulmesi ustunde Rusiya ile Qarabag arasinda bas veren muharibe idi Hadisenin icmali budur ki Qarabag elatini kocurmek ucun getmis Etaulla xan Sahseven elat hereket etdikden sonra Ebulfet xanla onlari getirirdiler Cebrayilli tayfasindan birisini gizli yanlarina cagirdilar cetin kecilen Qapan mahalina catdilar Gunduz saat ikiden gun batana kimi siddetli doyusler getdi tufengcilerin barit qirmasi qurtardi ve onlar meglub oldular Ele ki Naibusseltene Nevvab bundan xeber tutdu Ismayil xan ve Hesen xan Serdari oraya gonderib ozu de Qepandan Aslanduz yolu ile aslanlari yandiran sir kimi yola dusdu Bu dehsetli xeber rus generalinin ureyini sixdi ve kicik bir desteni Penahabad qalasina gonderib ozu ise Genceye teref yollandi General P F Nebolsin Susaya gelib Mehdiqulu xani taqimin dagidilmasiyla bagli sucladi Mehdiqulu xan mueyyen senedler teqdim edib ozunu duruya cixardi 22 sentyabr 1811 ci ilde rus qosunlarinin komandani general Paulucci Qafqaza daxil oldu Bu zaman Qarabag yaxsi veziyyetde deyildi Elat narahat idi ve Qarabag xanliginin hakimi Mehdiqulu xan Cavansiri qardasi oglu Ceferqulu xanla ixtilafi var idi Cunki o Ceferqulu xan E C ozunu Qarabagin heqiqi xani hesab edirdi Diger terefden Iran serdarlari Qarabagi capib talayirdilar Qaradag hakimi Haci Mehemmed xan Mustoufi oz memurlarini Gence ve Qarabaga gonderib rus komandirlerinin bir birine yazdiqlari mektublari ele kecirdi O tezelikle Qaradaga muhaciret etmis Qarabagin Imirli tayfasindan olan bir nece nefere tapsirdi ki Susa qalasinda olan sursat anbarlarini yandirsinlar Onlar gece vaxti xelvetce qalaya daxil olub Susanin Xelfeli darvazasina catdilar ve sursat anbari elef anbari ve bir nece evi yandirdilar Ruslar bele guman etdiler ki bu is Mehdiqulu xan vasitesile heyata kecirilibdir Susa seheri ehalisi usyana qalxdi ve bu sebebden qalani topa tutdular 1813 cu ilde ruslarla iranlilar arasinda baris imzalandi Mehdiqulu xan asude nefes alib arxayinliqla idare islerine baslamaq istedikde ruslar yeniden ona imkan vermediler Her cur siyasetle onun idaresini mehdudlasdirdilar Tarixci Emine Pakrevan yazir Ruslarin en onemli gucleri Arazin uc agacliginda yerlesen Kersi Qirci adinda bir yerde idi Ruslarin iki alayi Temmuz ayinda kesfiyyat karakterli emeliyata basladi Onlar butun Qarabagda partizan savaslari eden birimlerle qarsilasacaqlarini sanirdilar lakin qarsilarinda Azerbaycan ordusunu gorduler Azerbaycan ordusu oldugunu da toplarin sesinden anladilar Bu sekilde seliqeli top savasi ve intizamli ordu butun Qacariyede Azerbaycan ordusuna mexsus idi Bunlar Abbas Mirzenin ordudaki reformlarinin ve modernizasiyonunun urunu idi Azerbaycan ordusunun topxanasi dusmenin irtibat sistemini pozmus ve arxadan gelen yardimi engellemisdi Azerbaycan topxanasi dusmenin arxa cebhesindeki hedefleri tam isabetle ates altina almisdi Bu da rus piyadeleri ile savasda ustunluyun Azerbaycan ordusunda olmasini saglamaqda idi Diger sahzadeler de Feteli sahin direk komandanligi altinda muxtelif yerlerde savasa baslamisdilar O gunku savasda Azerbaycan ordusu irelilemeye basladi Abbas Mirze emr etmisdi ki esirlerle pis davranilmasin Lakin bir nece Azerbaycan ordusu mensublari heyecana qapilib ruslarin basini kesmisdiler Abbas Mirze qeti sekilde bildirdi ki bundan sonra kim esir basi kesecek olsa gullelenecekdir Eyni gun min rus esgeri esir alindi Bu savas uzun surmedi Cunku rus birlikleri de bu tereflerde az idi Bu eraziler rahat ele kecirildi Abbas Mirze ilk kez olaraq ogullarini da bu savasa qatmisdi Buna gore de sevinirdi Cunku onlari her zaman savasci olaraq gormek istemisdi Eyni gun bir capar suretle erdebile varib ve Azerbaycan ordusunun irelilemesi haqda saha bilgi verdi Abbas Mirze esirlerle ne qeder xos reftar etse de onlarin Erdebile gonderilmesini engelleye bilmedi Sah esirlerin erdebile gonderilmesini istemisdi ve yene de onlarin baslari kesile bilerdi Abbas mirze ruslarin buraxib qacdiqlari iki qebze topu gorduyunde cox sevinmisdi Mukemmel imkani olan bu toplarin agzini dusmene teref cevirdiler Tarixci Emine Pakrevan yazir Sahzade bir terefden Sahin iradesi uzere diger terefden cevresinin telqini nedeni ile once Susaya hucum etmekle razilasdi Ordu Susaya dogru hereket etdi Susanin muhasiresinin uzun sureceyi dusunulduyu ucun boyuk sursat ve erzaq dasinmaqda idi Hec subhesiz ki bu hereketlilik Susada bulunan rus ordusunun gozunden qacmirdi Gunler kecdi ancaq mohkem qalalarla qorunan bu seherdeki ruslardan Azerbaycan ordusuna qarsi hec bir hereket ve top atesi gorunmedi Sahzade Susaya hucum etmek ucun telesmirdi Dusunurdu ki Susa ehalisinin de daxilde uygun zamanda ayaqlanmasi seherin fethini asanlasdiracaqdir Bu sebebden de dayisi Emir xan Serdari gozlemekde idi Susanin fethinden sonra ona qatilacaq olan dayisinin basciligindaki Xoydan gelen ordu ile beraber Genceye hucum etmeyi planlamisdi Boyuk oglunu sekkiz min neferlik piyadenin serkerdesi olan Emir xanin yardimciligina teyin etdi Iki min ordu ile Sahzadeye qatilan Merendin hakimi Nezereli xana Genceye hucum etmek ucun hazir beklemesine emr etdi Ruslardan qalmis doqquz qebze topun derhal temir edilib islerliyinin saglanmasini istedi Bu uc kisini onemli postlara teyin etmesi muxtelif sebebler uzunden yaxsi netice vermeyecekdi Lakin bu sonuclar haqda Sahzade onceden tesbitde bulunamazdi Diger terefden tercih edilecek basqa guvenilecek sexsler yox idi Haci Beylerin Agalarin yaratdigi Susa ehalisinin usyan umudu yavas yavas suya dusurdu ehalinin ayaqlanma meselesinden hec eser elamet yox idi Bu uzden Sahzade Susanin tam muhasiresinin gerceklesmesi amaciyla seherin cevresinde xendek qazilmasina emr etdi Tarixci Mirze Yusif Qarabagi yazir Xulase birinci serdar Emir xan Mehdiqulu xanla Xoy seherinden hereket ederek Naxcivana varid oldu ve Araz cayinin kenarinda dayandi bir birile meslehetlesdiler ki onlar hergah qoyulan sert ve isareleri gozlemeden bu qosun ve atlilar ile Susa qalasinin uzerine hucum etseler ehtimal ki qala ehli darvazani acmasin Mehdiqulu xana tabe olan adamlar da onlarin yanina getmesin bele olduqda onlarin isi cetinlesecekdir ve ixtiyarlarinda olan qosun ve ordunun veziyyeti perisan olub dagilacaqdir Neticede bele qerara geldiler ki Abbas Mirzeye erize yazsinlar ve ondan qosun gonderilmesini ve elave olaraq iki alay serbaz ve iki top vermesini xahis etsinler Bu niyyetle ki eger cetinlik bas vererse hec olmasa ozlerini saxlaya bilsinler Abbas mirze cavabinda yazmisdi Serbaz ve top size lazim deyil Qarabagin beyleri mene yaziblar ki bizim qosunumuz Xelifeli darvazasina yetisen kimi onlar darvazani acacaqlar ve bizim dovletimize itaet edecekler Bu barede de gosteris verilmisdir Siz birbasa Naxcivandan Sisyan dagi yolu ile hec yerde dayanmadan Susa qalasina gedersiz onlar size komek etmeye hazirdilar ve bizim qosunumuzun komeyini gozleyirler eger siz esger ve top goturseniz tez hereket ede bilersiz Ruslarin esgerleri ile bizim boyuk ve cetin muharibemiz olacaqdir eger size serbaz top verilerse sizin ucun dava cetin olar Bir de yazmisdi Serdar qarsida boyuk isler nezerde tutulmusdur Doyusler qabaqdadir vurusmaliyiq irelilemeliyik eger qalib olsaq uzun iller istirahet edeceyik eger muveffeq olmasaq sehrada yorulmus qedemlerimiz eziyyet zehmetde olub meseqqete ducar olacagiq Abbas Mirze haqqindaAbbas Mirzenin yasam yolu ve siyasi fealiyyeti haqqinda onlarla kitab Ebulqasim Lahici Ehvalat ve dest xetthaye Ebbas mirze Naibesseltene Tehran 1326 hicri semsi Nasir Necmi Abbas Mirze Baki Yazici 1993 yazilib Nasir Necminin Abbas Mirze yaxud Qacar sulalesinin qehreman vetenerver oglu ve onun basciliq etdiyi Iran Rusiya muharibeleri Tehran hicri 1326 ci il miladi 1910 kitabinin 1993 cu ilde Azerbaycan diline tercume olunmusdur Kitabin evvelinde deyilir Nasir Necmi tarixi senedl eri diqqetle oyrenmek neticesinde car Rusiyasinin elece de Ingiltere ve Fransanin Yaxin ve Orta Serqde XIX yuzilin evvellerinde apardiqlari isgalci siyasetinin baslica cehetlerini oxucuya catdirir Qafqazda carin gosterislerini yerine yetirerek Azerbaycan xanliqlarini bir birinin ardinca istila ve Rusiyaya ilhaq eden generallarin Sisianovun milliyyetce gurcudur Qudovicin Yermolovun Medetovun ermenidir Paskevicin apardigi isgalci ve soyguncu muharibeler kitabda genis eksini tapir Kitabin esas meziyyeti ondadir ki Abbas Mirze ister birinci 1804 1813 isterse ikinci 1826 1828 Rus Iran muharibelerinde oz dogma torpaqlarini amansiz dusmenden cesaretle mudafie etmesini yeni tipli nizami ordu yarada bilmek bacarigini inandirici delillerle gosterir Eser hec subhesiz XIX yuzilin evvellerinde Zaqafqaziyada bas veren siyasi herbi hadiseleri daha duzgun anlamaqda oxucularimiza komek gosterecekdir Kitabda Abbas Mirzenin qehremanligi haqqinda muellif yazir Iran esgerleri olkeye tarixi san sohret qazandiran gorunmemis qehremanliq cesaret gostermis bu muddet erzinde Qacar sulalesinin qoxmaz igid oglu Abbas Mirzenin basciligi altinda butun cetinliklere dozerek carin gunden gune artan qosunlarina qarsi muqavimet gostermis hetta bu muharibelerdeki bezi doyuslerde heyretlendirici naliyyetler elde etmis ve dusmen quvvelerine guclu zerbeler endirmisler Abbas mirze vetenin istiqlaliyyetini ve butovluyunu hedelemek meqsedile aparilan doyuslerde terifelayiq qehremanliqlar gostermisdir AilesiAbbas Mirze 1802 ci ilde Xirda xanim Mirze Mehemmed xan qizi Develi ile evlenmisdi Ogullari Mehemmed mirze sonra Mehemmed sah kimi tanindi Behram mirze Qovanli Qacar Cahangir mirze Qovanli Qacar Behmen mirze Qovanli Qacar Firudin mirze Qovanli Qacar Iskender mirze Qovanli Qacar Qehreman mirze Erdesir mirze Qovanli Qacar Ehmed mirze Ceferqulu mirze Mustafaqulu mirze Sultan Murad mirze Qovanli Qacar Manucohr mirze Ferhad mirze Qovanli Qacar Firuz mirze Xanlar mirze Qovanli Qacar Bahadur mirze Mehemmedrehim mirze Mehdiqulu mirze Qovanli Qacar Hemze mirze Ildirim mirze Lutfulla mirze Mehemmedkerim mirze Ceferxan mirze Abdulla mirzeIstinadlarAbbas Mirza Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 T 1 A Angob S 14 Abbas Mirza rus Enciklopedicheskij slovar pod red I E Andreevskij SPb Brokgauz Efron 1890 T I S 14 14 2 Abbas Mirza rus Enciklopedicheskij leksikonSPb 1835 T 1 S 13 15 Nasir Necmi Abbas Mirze yaxud Qacar sulalesinin qehreman vetenerver oglu ve onun basciliq etdiyi Iran Rusiya muharibeleri Tehran hicri 1326 ci il miladi 1910 Baki 1993 s 3 9 MenbeEnver Cingizoglu Qacarlar ve Qacar kendi Baki Susa 2008 334 seh Hemcinin baxFeteli sah Mehemmed sah Qacarlar Iran Cenubi Azerbaycan