Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Әdəbi tənqid — әdәbiyyatşünaslığın әsas sahәlәrindәn biri; әdәbi prosesin, bәdii әsәrlәrin izahına, tәhlilinә, qiymәtlәndirilmәsinә, hәmçinin yaradıcılıq prinsiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә vә tәsdiqinә hәsr edilәn әdәbi-bәdii yaradıcılıq növü. Ədəbi tənqidin vәzifәsi müasir әdәbi prosesi, yeni yaradılan әsәrlәri, habelә keçmiş irsi müasir ictimai vә әdәbi-estetik tәlәblәr baxımından dәyәrlәndirmәkdir. Şәrq әdәbiyyatşünaslığında bu termin müstәqim anlamında da işlәnmiş, әsasәn, bәdii әsәrin qüsurlarını ortaya çıxaran elm hesab olunmuşdur. Qәrb ölkәlәrindә Ədəbi tənqidin tarixi әdәbiyyatşünaslığın inkişafı ilә sıx bağlı olmuş, әdәbiyyatın tәnqidi müzakirәsi bәdii әsәrin meydana gәlmәsi ilә eyni vaxta tәsadüf etmişdir.
Ümumi məlumat
müasir ədəbi proseslə məşğul olur. Tənqidçi yaranmaqda olan ədəbiyyatın dəyərini müəyyən edir, ayrı-ayrı ədəbi-bədii nümunələrə, yazıçıların yaradıcılığına qiymət verir, ümumiləşdirmələr aparır, müasir ədəbi prosesin dərk edilməsində oxucuya kömək edir. Azərbaycan ədəbi tənqidinin banisi Mirzə Fətəli Axundov sayılır. Әdəbiyyat tarixçisindən və nəzəriyyəçisindən fərqli olaraq, tənqidçi elmlə yaradıcılıq təcrübəsini əlaqələndirir, yazıçı ilə oxucu arasında anlaşma, ünsiyyət yaradır.
Ədəbi tənqid (və ya ədəbi tədqiqatlar) ədəbiyyatın öyrənilməsi, qiymətləndirilməsi və təfsiridir. Müasir ədəbi tənqid tez-tez ədəbi nəzəriyyədən təsirlənir, bu, ədəbiyyatın məqsəd və metodlarının fəlsəfi müzakirəsidir. Bu iki fəaliyyət yaxından əlaqəli olmasına baxmayaraq, ədəbi tənqidçilərin və ədəbi nəzəriyyəçilərin fikri həmişə eyni olmur.
Ədəbi tənqidin ədəbiyyat nəzəriyyəsindən ayrı bir tədqiqat sahəsi hesab edilməsi və ya əksinə, kitablar barəsində rəy bildirməkdən fərqli olması mübahisəli məsələdir. Məsələn, "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi və ədəbi tənqid ilə bağlı Cons Hopkins Qaydın Təlimatları" ədəbi tənqid və ədəbiyyat nəzəriyyəsi arasında heç bir fərq qoymur və demək olar ki, eyni anlayışı təsvir etmək üçün eyni termindən istifadə edir. Bəzi tənqidçilər ədəbi tənqidi ədəbi nəzəriyyənin praktik tətbiqi hesab edirlər, çünki tənqid həmişə xüsusi ədəbi əsərlərlə birbaşa məşğul olur, ədəbiyyat nəzəriyyəsi isə daha ümumi və ya abstrakt ola bilər.
Ədəbi tənqid tez-tez inşa və ya kitab şəklində dərc olunur. Akademik ədəbi tənqidçilər ədəbiyyat şöbələrində dərs deyirlər və akademik jurnallarda dərc edirlər və daha çox məşhur tənqidçilər, Times Literary Supplement, New York Times Book Review, New York Review of Books, London Review of Books, Nation, and The New Yorker kimi dövrü mətbuatda əsərlərini yayımlayırlar.
Tarixi
Klassik və orta əsr ədəbi tənqidi
Ədəbi tənqidi ədəbiyyat olduğu müddətcə mövcud olmuşdur. Aristotel e.ə. 4-cü əsrdə müasir sənət əsərlərinin bir çox xüsusi tənqidləri ilə ədəbi formaların tipologiyası və təsviri olan “Poetika” əsərini yazmışdır. Poeziya ilk dəfə ədəbi tədqiqatlarda hələ də vacib olan mimesis və katarsis anlayışlarını inkişaf etdirmişdir. Platonun poeziyaya istiqamətli, ikitərəfli və yalan kimi yanaşmaları da təsirlidir. Eyni zamanda Bharata Muni, Natya Şastra qədim Hind ədəbiyyatı və Sanskrit dramasında ədəbi tənqid yazmışdı.
Daha sonralar klassik və orta əsr tənqidləri tez-tez dini mətnlərə yönəldilmişdir və hermenevtikanın və mətnlərin dini ənənələri dünyəvi mətnlərin öyrənilməsinə böyük təsir göstərmişdir. Bu xüsusilə üç İbrahimi dinlərin ədəbi ənənələri idi: , və .
İntibah dövrünün ədəbi tənqidi
İntibah dövrünün ədəbi tənqidi şairi və müəllifi uzun bir ədəbi ənənənin qoruyub saxlayaraq və ədəbi tənqidi mədəniyyətin mərkəzi fiqur hesab edərək ədəbi neoklasisizmə forma və məzmun birliyinin klassik ideyalarının inkişaf etdirirdi. İntibah dövrünün ədəbi tənqidinin yaranması 1498-ci ildə klassik mətnlərin bərpası ilə, xüsusən, Aristotelin “Poetika”-sının Giorgio Vallan tərəfindən Latın tərcüməsi ilə başladı. Aristotelin əsərləri, xüsusilə “Poetika” əsəri XVIII əsrin sonlarına qədər ədəbi tənqidlərə ən mühüm təsir göstərmişdir. Lodoviko Kastelvetro 1570-ci ildə Aristotelin “Poetika” əsəri ilə əlaqədar şərh yazan ən nüfuzlu İntibah dövrü tənqidçilərindən biri idi.
Maarifçilik dövrünün ədəbi tənqidi
Maarifçilik dövründə (1700-1800-cü illər) ədəbi tənqid ixtira və çap mətbuatının istifadəsi ilə daha da məşhurlaşdı. Bu dövrdə ictimai səviyyəsində savadlılıq dərəcələri yüksəlməyə başladı, artıq oxumaq sadəcə zəngin təbəqə və ya elmi adamalrı üçün deyildi. İctimai savadlılığın yüksəlməsi və çapın sürətlənməsi ilə ədəbi tənqid də inkişaf elədi. Oxumaq artıq yalnız təhsil məqsədləri və ya müqəddəs bir dini vəzifə kimi nəzərdən keçirilmirdi; o, artıq bir əyləncə növü idi. Ədəbi tənqidlər aydın, əhatəli, dəqiq yazı və ya yazıçıların dini inanclarının mübahisəli meyarları da daxil olmaqla dəyərlər və yazı üslublarından təsirlənmişdir. Bu tənqidi rəylər bir çox dərgilərdə və qəzetlərdə dərc edilmişdir. Conatan Sviftin bir çox əsərləri, xüsusilə, “Qulliverin səyahəti” kitabı tənqid edilmişdir və bir tənqidçi onları “"Yahoo"-ların xəyanətkar hekayəsi” adlandırmışdır.
19-cu əsr Romantizmin ədəbi tənqidi
XIX əsrin əvvəllərində İngilis romantik hərəkatı ənənəvi ədəbiyyata yeni estetik fikirlər gətirmişdir. Məsələn, ədəbiyyatın məqsədi həmişə gözəl, nəcib və ya mükəmməl olmur, ancaq ədəbiyyat özü ümumi mövzunu orta səviyyəyə qaldıra bilər. Alman klassissizminin gec inkişafından sonra yaxından təqib olunan alman romantizmi ingilis ədəbiyyatının oxucularına şüurlu şəkildə görünən parçalanma estetikasını vurğuladı. XIX əsrin sonlarında Metyu Arnold kimi öz ədəbi yazılarına görə ədəbi tənqidləri ilə tanınan müəlliflər daha çox diqqəti çəkmişdir.
Yeni kritisizm
Lakin bu estetik hərəkatların hamısı eyni dərəcədə vacibdir; ədəbi tənqidlərlə bağlı mövcud fikirlər demək olar ki, tamamilə XX əsrin əvvəllərində götürülmüş yeni istiqamətdən yaranır. Əsrin əvvəllərində rus formalizmi kimi tanınan tənqidi məktəb və bir qədər sonra İngiltərədə və ABŞ-də yeni kritisizm ingilisdilli dünyada ədəbiyyatın öyrənilməsi və müzakirəsinə hakim olmuşdur.
Nəzəriyyəsi
İngilis və Amerika ədəbi-estetik fikrində 1960-cı illərin sonlarına qədər Yeni Kritisizm az və ya çox dərəcədə üstünlük təşkil edirdi. Həmin dövrdə Anqlo-Amerika universitetlərinin ədəbiyyat şöbələri strukturizm, sonra post-strukturizm və digər qitə fəlsəfəsinin təsirindən daha aydın fəlsəfi ədəbi nəzəriyyənin yüksəlməsinə şahidlik etməyə başladılar. 1980-ci illərin ortalarına qədər, "nəzəriyyəyə" marağın artması davam etdi. Bir çox tənqidçilər, şübhəsiz ki, nəzəri araşdırmalardan təsirlənsə də, onlar üçün sadəcə metodologiya və fəlsəfi fərziyyələr haqqında yazı yazmaq deyil, adət-ənənəni şərh etmək rahat idi.
Kitabın tarixi
Bədii tənqidin digər formaları ilə əlaqəli kitabın tarixi biblioqrafiya, , ədəbiyyat tarixi və mediya nəzəriyyəsi metodlarına əsaslanan fənlərarası tədqiqat sahəsidir.Mətnlərin və onların maddi formalarının istehsal, tiraj və qəbulu ilə əlaqədar, kitab tarixləri əsasən metafizik formalarını maddi cəhətdən birləşdirməyə çalışır.
Kitab tarixinin kəsişdiyi ədəbiyyat tarixindəki məsələlər arasında aşağıdakılar da tapıla bilər: müəlliflik peşə kimi inkişaf, oxucu kütləsinin formalaşması, senzura və müəlliflik hüququ məhdudluğu və ədəbi formanın iqtisadiyyatıdır.
Hazırkı vəziyyəti
Bu gün universitetlərin filoloji bölümlərində ədəbiyyat nəzəriyyəsi və qitə fəlsəfəsinə olan maraq ədəbi tənqidi yeni tənqidçilərin təsdiqləyə biləcəyi daha mühafizəkar bir ədəbi tənqid ilə birləşdirir. Tədqiqatın "yüksəlməsi" əsnasında tənqidçilər tərəfindən qəbul edilən hər iki tərəfi xarakterizə edən ədəbi tənqidin məqsədi və metodları üzərində fikir ayrılığı azalmışdır. Bir çox tənqidçilər indi seçmək üçün daha çox üsul və yanaşmalara malik olduğunu düşünürlər.
Elmi kritisizmin dəyəri
Geniş ədəbi təhlilin dəyəri bir neçə görkəmli sənətkar tərəfindən müzakirə olunmuşdur. Vladimir Nabokov bir dəfə belə qeyd etmişdi ki, yaxşı oxucular kitabı oxumurlar və xüsusilə də o kitabları ki onlar ədəbi şah əsərlər kimi qəbul olunur, onlar “kitabları akademik məqsədlər üçün ümumiləşdirirlər”.
İstinadlar
- Johns Hopkins Guide to Literary Theory and Criticism(2nd ed.). Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2005. ISBN 0801880106. OCLC 54374476.
- Murray, Stuart (2009). The Library: An Illustrated History. New York: Skyhorse. pp. 132-133. ISBN 9781616084530. OCLC 277203534 2020-04-07 at the Wayback Machine.
- Regan, Shaun; Dawson, Books (2013). Reading 1759: Literary Culture in Mid-Eighteenth-Century Britain and France. Lewisburg [Pa.]: Bucknell University Press. pp. 125-130. ISBN 9781611484786.
- Vladimir Nabokov Lectures on Literature, chap. L'Envoi p. 381
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Әdebi tenqid әdәbiyyatsunasligin әsas sahәlәrindәn biri әdәbi prosesin bәdii әsәrlәrin izahina tәhlilinә qiymәtlәndirilmәsinә hәmcinin yaradiciliq prinsiplәrinin muәyyәnlәsdirilmәsinә vә tәsdiqinә hәsr edilәn әdәbi bәdii yaradiciliq novu Edebi tenqidin vәzifәsi muasir әdәbi prosesi yeni yaradilan әsәrlәri habelә kecmis irsi muasir ictimai vә әdәbi estetik tәlәblәr baximindan dәyәrlәndirmәkdir Sәrq әdәbiyyatsunasliginda bu termin mustәqim anlaminda da islәnmis әsasәn bәdii әsәrin qusurlarini ortaya cixaran elm hesab olunmusdur Qәrb olkәlәrindә Edebi tenqidin tarixi әdәbiyyatsunasligin inkisafi ilә six bagli olmus әdәbiyyatin tәnqidi muzakirәsi bәdii әsәrin meydana gәlmәsi ilә eyni vaxta tәsaduf etmisdir Umumi melumatmuasir edebi prosesle mesgul olur Tenqidci yaranmaqda olan edebiyyatin deyerini mueyyen edir ayri ayri edebi bedii numunelere yazicilarin yaradiciligina qiymet verir umumilesdirmeler aparir muasir edebi prosesin derk edilmesinde oxucuya komek edir Azerbaycan edebi tenqidinin banisi Mirze Feteli Axundov sayilir Әdebiyyat tarixcisinden ve nezeriyyecisinden ferqli olaraq tenqidci elmle yaradiciliq tecrubesini elaqelendirir yazici ile oxucu arasinda anlasma unsiyyet yaradir Edebi tenqid ve ya edebi tedqiqatlar edebiyyatin oyrenilmesi qiymetlendirilmesi ve tefsiridir Muasir edebi tenqid tez tez edebi nezeriyyeden tesirlenir bu edebiyyatin meqsed ve metodlarinin felsefi muzakiresidir Bu iki fealiyyet yaxindan elaqeli olmasina baxmayaraq edebi tenqidcilerin ve edebi nezeriyyecilerin fikri hemise eyni olmur Edebi tenqidin edebiyyat nezeriyyesinden ayri bir tedqiqat sahesi hesab edilmesi ve ya eksine kitablar baresinde rey bildirmekden ferqli olmasi mubahiseli meseledir Meselen Edebiyyat nezeriyyesi ve edebi tenqid ile bagli Cons Hopkins Qaydin Telimatlari edebi tenqid ve edebiyyat nezeriyyesi arasinda hec bir ferq qoymur ve demek olar ki eyni anlayisi tesvir etmek ucun eyni terminden istifade edir Bezi tenqidciler edebi tenqidi edebi nezeriyyenin praktik tetbiqi hesab edirler cunki tenqid hemise xususi edebi eserlerle birbasa mesgul olur edebiyyat nezeriyyesi ise daha umumi ve ya abstrakt ola biler Edebi tenqid tez tez insa ve ya kitab seklinde derc olunur Akademik edebi tenqidciler edebiyyat sobelerinde ders deyirler ve akademik jurnallarda derc edirler ve daha cox meshur tenqidciler Times Literary Supplement New York Times Book Review New York Review of Books London Review of Books Nation and The New Yorker kimi dovru metbuatda eserlerini yayimlayirlar TarixiKlassik ve orta esr edebi tenqidi Edebi tenqidi edebiyyat oldugu muddetce movcud olmusdur Aristotel e e 4 cu esrde muasir senet eserlerinin bir cox xususi tenqidleri ile edebi formalarin tipologiyasi ve tesviri olan Poetika eserini yazmisdir Poeziya ilk defe edebi tedqiqatlarda hele de vacib olan mimesis ve katarsis anlayislarini inkisaf etdirmisdir Platonun poeziyaya istiqametli ikiterefli ve yalan kimi yanasmalari da tesirlidir Eyni zamanda Bharata Muni Natya Sastra qedim Hind edebiyyati ve Sanskrit dramasinda edebi tenqid yazmisdi Daha sonralar klassik ve orta esr tenqidleri tez tez dini metnlere yoneldilmisdir ve hermenevtikanin ve metnlerin dini eneneleri dunyevi metnlerin oyrenilmesine boyuk tesir gostermisdir Bu xususile uc Ibrahimi dinlerin edebi eneneleri idi ve Intibah dovrunun edebi tenqidi Intibah dovrunun edebi tenqidi sairi ve muellifi uzun bir edebi enenenin qoruyub saxlayaraq ve edebi tenqidi medeniyyetin merkezi fiqur hesab ederek edebi neoklasisizme forma ve mezmun birliyinin klassik ideyalarinin inkisaf etdirirdi Intibah dovrunun edebi tenqidinin yaranmasi 1498 ci ilde klassik metnlerin berpasi ile xususen Aristotelin Poetika sinin Giorgio Vallan terefinden Latin tercumesi ile basladi Aristotelin eserleri xususile Poetika eseri XVIII esrin sonlarina qeder edebi tenqidlere en muhum tesir gostermisdir Lodoviko Kastelvetro 1570 ci ilde Aristotelin Poetika eseri ile elaqedar serh yazan en nufuzlu Intibah dovru tenqidcilerinden biri idi Maarifcilik dovrunun edebi tenqidi Maarifcilik dovrunde 1700 1800 cu iller edebi tenqid ixtira ve cap metbuatinin istifadesi ile daha da meshurlasdi Bu dovrde ictimai seviyyesinde savadliliq dereceleri yukselmeye basladi artiq oxumaq sadece zengin tebeqe ve ya elmi adamalri ucun deyildi Ictimai savadliligin yukselmesi ve capin suretlenmesi ile edebi tenqid de inkisaf eledi Oxumaq artiq yalniz tehsil meqsedleri ve ya muqeddes bir dini vezife kimi nezerden kecirilmirdi o artiq bir eylence novu idi Edebi tenqidler aydin ehateli deqiq yazi ve ya yazicilarin dini inanclarinin mubahiseli meyarlari da daxil olmaqla deyerler ve yazi uslublarindan tesirlenmisdir Bu tenqidi reyler bir cox dergilerde ve qezetlerde derc edilmisdir Conatan Sviftin bir cox eserleri xususile Qulliverin seyaheti kitabi tenqid edilmisdir ve bir tenqidci onlari Yahoo larin xeyanetkar hekayesi adlandirmisdir 19 cu esr Romantizmin edebi tenqidi XIX esrin evvellerinde Ingilis romantik herekati enenevi edebiyyata yeni estetik fikirler getirmisdir Meselen edebiyyatin meqsedi hemise gozel necib ve ya mukemmel olmur ancaq edebiyyat ozu umumi movzunu orta seviyyeye qaldira biler Alman klassissizminin gec inkisafindan sonra yaxindan teqib olunan alman romantizmi ingilis edebiyyatinin oxucularina suurlu sekilde gorunen parcalanma estetikasini vurguladi XIX esrin sonlarinda Metyu Arnold kimi oz edebi yazilarina gore edebi tenqidleri ile taninan muellifler daha cox diqqeti cekmisdir Yeni kritisizm Lakin bu estetik herekatlarin hamisi eyni derecede vacibdir edebi tenqidlerle bagli movcud fikirler demek olar ki tamamile XX esrin evvellerinde goturulmus yeni istiqametden yaranir Esrin evvellerinde rus formalizmi kimi taninan tenqidi mekteb ve bir qeder sonra Ingilterede ve ABS de yeni kritisizm ingilisdilli dunyada edebiyyatin oyrenilmesi ve muzakiresine hakim olmusdur Nezeriyyesi Ingilis ve Amerika edebi estetik fikrinde 1960 ci illerin sonlarina qeder Yeni Kritisizm az ve ya cox derecede ustunluk teskil edirdi Hemin dovrde Anqlo Amerika universitetlerinin edebiyyat sobeleri strukturizm sonra post strukturizm ve diger qite felsefesinin tesirinden daha aydin felsefi edebi nezeriyyenin yukselmesine sahidlik etmeye basladilar 1980 ci illerin ortalarina qeder nezeriyyeye maragin artmasi davam etdi Bir cox tenqidciler subhesiz ki nezeri arasdirmalardan tesirlense de onlar ucun sadece metodologiya ve felsefi ferziyyeler haqqinda yazi yazmaq deyil adet eneneni serh etmek rahat idi Kitabin tarixi Bedii tenqidin diger formalari ile elaqeli kitabin tarixi biblioqrafiya edebiyyat tarixi ve mediya nezeriyyesi metodlarina esaslanan fenlerarasi tedqiqat sahesidir Metnlerin ve onlarin maddi formalarinin istehsal tiraj ve qebulu ile elaqedar kitab tarixleri esasen metafizik formalarini maddi cehetden birlesdirmeye calisir Kitab tarixinin kesisdiyi edebiyyat tarixindeki meseleler arasinda asagidakilar da tapila biler muelliflik pese kimi inkisaf oxucu kutlesinin formalasmasi senzura ve muelliflik huququ mehdudlugu ve edebi formanin iqtisadiyyatidir Hazirki veziyyeti Bu gun universitetlerin filoloji bolumlerinde edebiyyat nezeriyyesi ve qite felsefesine olan maraq edebi tenqidi yeni tenqidcilerin tesdiqleye bileceyi daha muhafizekar bir edebi tenqid ile birlesdirir Tedqiqatin yukselmesi esnasinda tenqidciler terefinden qebul edilen her iki terefi xarakterize eden edebi tenqidin meqsedi ve metodlari uzerinde fikir ayriligi azalmisdir Bir cox tenqidciler indi secmek ucun daha cox usul ve yanasmalara malik oldugunu dusunurler Elmi kritisizmin deyeriGenis edebi tehlilin deyeri bir nece gorkemli senetkar terefinden muzakire olunmusdur Vladimir Nabokov bir defe bele qeyd etmisdi ki yaxsi oxucular kitabi oxumurlar ve xususile de o kitablari ki onlar edebi sah eserler kimi qebul olunur onlar kitablari akademik meqsedler ucun umumilesdirirler IstinadlarJohns Hopkins Guide to Literary Theory and Criticism 2nd ed Baltimore Johns Hopkins University Press 2005 ISBN 0801880106 OCLC 54374476 Murray Stuart 2009 The Library An Illustrated History New York Skyhorse pp 132 133 ISBN 9781616084530 OCLC 277203534 2020 04 07 at the Wayback Machine Regan Shaun Dawson Books 2013 Reading 1759 Literary Culture in Mid Eighteenth Century Britain and France Lewisburg Pa Bucknell University Press pp 125 130 ISBN 9781611484786 Vladimir Nabokov Lectures on Literature chap L Envoi p 381