Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu — Şuşa şəhərində 1988-ci ildə yaradılan qoruq.Şuşa Şəhəri Dövlət Qoruğu İdarəsinin Nizamnaməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 iyun 2021-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.
| Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər | Şuşa |
| Tikilmə tarixi | 1752 |
| Üslubu | Arran memarlıq məktəbi |
UNESCO Ehtiyat Siyahısı | |
| Tipi | Mədəni |
| Kriteriya | i,iv,v,vi |
| Təyin edilib | 2001 |
| İstinad nöm. | 1574 |
| Dövlət | Azərbaycan |
| Region | Avropa |
| İstinad nöm. | 21 |
| Kateqoriya | Qoruq |
| Əhəmiyyəti | Dünya əhəmiyyətli |
| | |
Tarixi
Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu — XVIII əsrdə Azərbaycan şəhərsalma sənətinin ən mühüm özəlliyi ölkənin siyasi-ictimai durumu ilə bağlı xanlıq mərkəzlərinin formalaşmasıdır. Yeni yaranmış xanlıq mərkəzləri içərisində Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri salındığı yerin qeyri-adi təbiəti və üstün strateji göstəriciləri ilə seçilir.
- Qarabağ xanlığının yaradıcısı Pənahəli xan Sarıcalı Cavanşir 1747-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra özü üçün etibarlı iqamətgah salmağa başlamışdır. Əvvəlcə tikdirdiyi Bayat (1748) və Şahbulağı (1752) qəsrləri dövrün müdafıə tələblərinə tam cavab vermədiyindən Pənah xan yeni şəhər-qala tikdirmək qərarına gəlir. Şuşa yaylası yeni iqamətgah yeri seçildi. Şuşa qalasının salınıma tarixi hələlik tam dəqiqləşdirilməyib. Şuşa qalasının inşa tarixini aydınlaşdırmaq baxımından araşdırıcı E. Avalovun XIX əsrin rus mənbələrindən bildirilir ki, Şuşa məscidlərinin birinin divarına quraşdırılmış kitabədə Pənah xanın 1167-ci il Hicridə Şuşa şəhərinin əsasını qoyduğu yazılıb. Şuşanın Cümə məscidinin divarında olmuş bu daş kitabə sonrakı yenidənqurma işləri zamanı aradan götürülmüşdür. Həmin itmiş kitabəyə görə Şuşa qalasının əsası 1753-cü ildə qoyulmuşdur.
- Şuşa yaylasının dəniz səviyyəsindən ən hündür yeri 1600, ən alçaq yeri 1300 metrə yaxındır. Bu yüksək dağlıq yaylanın çevrəsi Daşaltı və Xəlfəli çaylarının yataqlarına enən dərin uçurumlarla əhatə edilib. Yaylanın yalnız təbii müdafiə imkanları zəif olan şimal-şərq hissəsində qala divarları tikilməsinə ehtiyac vardı. Beləliklə, dövrün strateji tələblərinə uyğun çox uğurlu yer seçilməsi nəticəsində az məsrəflə möhkəm müdafiəsi olan geniş ərazili şəhər (350 hektar) yaratmaq mümkün oldu. Salındığı ilk illərdə şəhər-qalanın qurucusunun adı ilə Pənahabad adlandırılmışdır. Ancaq qısa bir müddətdən sonra onu yerləşdiyi ərazinin təbii formasına uyğun Şuşa qalası adı ilə əvəzləmişlər. Xalq arasında olan deyimə görə Şuşanın havasının saf və şəfalı olduğundan Şuşa (şüşə) adlandırmışlar.
- Azərbaycanın o çağdakı xanlıq mərkəzləri içərisində Şuşa "şəhər qala" anlayışına cavab verən ən sanballı şəhər idi. "Əlçatmaz qaya üzərində ucalan" (Q. Keppel) Şuşa bütün quruluşu ilə qədim Midiyanın eradan əvvəl IX əsrin divar rəsmlərindən bəlli olan şəhər qalalarına bənzəyirdi. Tikildiyi vaxtdan bir sıra güclü hücum və mühasirələrə dözmüş Şuşa Qarabağın baş qalası idi və elə bu funksiyasına görə də bu şəhər xalq arasında həmişə "Qala" adı ilə tanınıb. Şuşa qalasının Azərbaycanın yeni salınmış orta əsr şəhərsalma ənənəsinə uyğun dörd qapısı olub. Baş qala qapısı şimalda olub Gəncədən gələn yola açıldığından Gəncə qapısı adlanırdı. İrəvan qapısı isə Şuşa qalasını Azərbaycanın qərb bölgələri ilə birləşdirirdi. O biri iki qala qapısı Şuşa ətrafı dağ kəndləri ilə əlaqələr üçün yararlı olub. Şuşanın içqalası Gəncə qapısı yaxınlığındakı iri təpədə idi. Tarixçi Mir Mehdi Xəzaninin yazdığına görə Pənah xanın tikdirdiyi içqala "divar və bürcləri olan kiçik qalaya bənzər saray" (qəsr) idi və xan öz iqamətgahının yanındakı təpədə böyük oğlu İbrahim xan üçün də "gözəl saray" tikdirmişdi. Rus mühəndislərinin çəkdikləri planlardan göründüyü kimi təpənin relyefinə uyğun mürəkkəb formalı planı olan içqalada saray binaları, divanxana və başqa binalardan ibarət kompleks vardı. Şuşanın bir çox abidələri kimi bu saray kompleksi də rus işğalından sonra sökülüb məhv edilmişdir. Saray kompleksi dairəvi bürcləri olan qala divarları ilə hasarlanıbmış. Şəhər qalanın üstün strateji yerlərində dördbucaq planlı, iç həyətli qəsrlər tikilmişdi. Bu qəsrlər hər şeydən öncə içərisində mudafiə alayı yerləşən qala tikililəri idi. Həm də şəhər qalasının kənarlarında, hündür yerlərdə tikilmiş bu qəsrlər şəhər çevrəsini tam nəzarət altında saxlamaq və qalaya olan hücumların xarakter və istiqamətini müəyyənləşdirib müdafiəni təşkil etmək məsələlərində həlledici rol oynayırdı. Onlardan indiyə yalnız ikisi — Pənah xan qəsri və Qara Böyük Xanım qəsri qalıb. Giriş qapısı üstündəki kitabəyə görə Qara Böyük xanım qəsri 1768-ci ildə tikilmişdir. Yerin dinamik landşaftı, qala divarları və bürclərin düzülüşünü müəyyən etməkdə həlledici rol oynamışdır. Qala divarı sərt dağlıq relyefə uyğun tikildiyindən onun planı sınıq xəttli mürəkkəb forma almışdır. Bürclərin əsas divardan irəli çıxarılması divar dibinin müdafiəsini xeyli gücləndirmişdir. Qala divarı və bürclərin silueti səviyyə fərqinə görə çox eniş-yoxuşludur. Qala divarları, bürclər, qəsr qüllələri Şuşa yaylasının meşəli və yalçın qayalı landşaftı ilə birləşib çox əzəmətli görünüş yaradırdı. Şuşa möhkəm şəhər qala olmaqla yanaşı, həm də XVIII–XIX əsrlərdə Azərbaycanın mühüm siyasi-iqtisadi və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olub. Şuşa qalasının ilk 9 yaşayış məhəlləsi indiki şəhərin nisbətən sakit relyefli aşağı hissəsində tikildiyindən Aşağı məhəllələr adlanır. İbrahim xanın hakimiyyəti illərində (1759–1806) şəhər ərazisinin şərq hissəsində 8 Yuxarı məhəllə formalaşır. Şəhərin daha sərt relyefli qərb hissəsində əsasən rus işğalından (1805) sonra isə 12 məhəllə salınır. Aşağı məhəllələr Qurdlar, Seyidli, Culfalar, Quyuluq, Dördlər qurdu, Hacı Yusifli, Dörd Çinar və Çöl qala (Cuhudlar), Yuxarı məhəllələr isə Mərdinli, Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca Mircanlı, Dəmirçi, Hamam qabağı və Təzə məhəllə adları daşıyır. Dağlıq qərb hissəsinin Mehrili, Qazançılı, Əylisli, Çilləbörd, Dərə və s. bir-birindən dar, əyri küçələr ayırır. Gözəl təbiət və ağ daşdan tikilmiş qala divarları fonunda terraslar şəklində yerləşmiş məhəllələr ifadəli görünüşlər əmələ gətirir.
- Öz inkişafının sonrakı mərhələlərində əsaslı yenidənqurma və tikinti işləri aparılmadığından Şuşa tarixən formalaşmış memarlıq-planlaşma quruluşunu saxlamışdır. Başqa orta əsr Azərbaycan şəhərləri kimi Şuşanın məhəllələri də qapalı quruluşu olan həyətli evlərdən — mülklərdən — ibarət idi. Şuşa evlərinin çoxu ikimərtəbəli olub but daşlardan tikilmişdir. İri eyvanların vitrajlı pəncərələri (şəbəkə) və interyerlərdə çoxrəngli divar bəzəkləri olan ənənəvi Şuşa evləri Azərbaycanın başqa bölgələrinin evlərindən fərqlənmirdi. Bu evlərin bir neçə dəyərli örnəkləri qalmışdır.
- Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 10 avqust 1977-ci il tarixli 280 nömrəli qərarı ilə Şuşa səhəri Azərbaycan Respublikasının tarix-memarlıq qoruğu elan edilmişdir.
Kompleksə daxil olan abidələr
Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğuna daxil olan abidələrdən
- Yuxarı və Aşağı Gövhərağa məscidləri
- Xan qızı Natəvanın evi
- Qarabağ xan sarayı
- Vaqif türbəsi
- Zöhrabbəyovun yaşayış evi
- Şuşa kurqanı
- Şuşa mağara düşərgəsi
- Şuşa qalası
- Hacı Quluların malikanəsi
- Uğurlu bəyin evi — XVIII əsrə aid Şuşa şəhərində yerləşən ölkə əhəmiyyətli abidə. Molla Pənah Vaqifin administrativ binası (Uğurlu bəyin keçmiş evi)
- Əsəd bəyin evi
- Mehmandarovların evi
- Behbudovların evi — Şuşa şəhərində yerləşən XVIII əsrin əvvəllərinə aid, Köçərli küçəsində yerləşən, Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğuna aid tarix-memarlıq abidəsi.
- Qədimovların mülkü — Şuşa şəhərində yerləşən XVIII əsr aid Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq qoruğuna aid tarix-memarlıq abidəsi
Şuşa şəhərində ümumilikdə 549 qədim bina, ümumi uzunluğu 1203 metr daş döşənmiş küçələr, 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, 2 qəsr və qala divarları mövcud olub. O cümlədən, 72 mühüm sənət və tarixi abidəsi, dövlət xadimlərinin və başqa tanınmış şəxslərin evləri olmuşdur. Ümumdünya mədəni irs siyahısı UNESCO-nun Dünya Mədəni və Təbii İrsinin Qorunmasına dair 1972-ci il konvensiyası əsasında yaradılmışdır. Sözügedən konvensiya Ümumdünya İrs Siyahısına qəbul olunmaq üçün təbii və ya mədəni yerlərin növünü müəyyənləşdirir və müstəsna universal dəyərə malik olan abidə və məkanlar bu ümumbəşəri irs elan edilməyə layiq görülür. Yaşayış evləri arasında xan və bəylərin saray tipli evləri daha zəngin bədii-memarlıq həlli ilə seçilirdi. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu binaların əksəriyyəti dövrümüzə çatmayıb. Şuşa məhəllələrinin hər birində onu formalaşdıran yaşayış evlərindən başqa lokal ictimai-dini mərkəz vardır. Bu mərkəz məhəllə meydanı ətrafında qruplaşan binalar — məscid, mədrəsə, hamam, dükan və bulaqdan ibarətdir.
Abidələrin memarlıq xüsusiyyətləri
Şuşanın düzbucaq planlı məhəllə məscidlərinin (Culfalar, Çuxur, Hacı Yusifli və s.) bayır görünüşləri yaşayış evlərinə bənzəsə də, interyerləri tam dini memarlıq tələblərinə uyğun tərtib edilmişdir. İbadət salonunun üçnefli bölgüsü olan məhəllə məscidləri (Çöl qala, Təzə, Saatlı, Mamayı) daha kamil plan-məkan quruluşları ilə seçilir. Məhəllə məscidlərinin çoxunda azançı (müəzzin) üçün damda kiçik köşklər quraşdırıldığı halda Saatlı məscidinin kərpic naxışlı bəzəyi olan minarəsi var. Şuşa məscidləri içərisində ən monumentalı XIX əsrin böyük memarı Kərbəlayi Səfi xan Qarabağinin 1883-cü ildə tikdiyi Yuxarı Gövhər ağa məscididir. İbrahim xanın 1768-ci ildə tikdirdiyi məscidin yerində qızı Gövhər ağanın yenidən tikdirdiyi bu abidə Şuşanın Böyük Cümə məscididir. Cümə məscidi Şuşanın baş meydanı olan Meydanın dominantıdır. Şuşa şəhərinin baş meydanından 150 metr şimal-şərqdə Aşağı Gövhər ağa məscidi ətrafında formalaşmış memarlıq kompleksi yerləşir. Kompleksə məscid, mədrəsə, dükanlar və yaşayış evləri daxildir. Memar Kərbəlayi Səfi xanın 1868–1870-ci illərdə tikdiyi Aşağı Gövhər ağa məscidi ümumi plan-məkan quruluşuna görə Ağdam və Şuşa Cümə məscidlərinə bənzəyir. Ancaq Aşağı Gövhər ağa məscidindəki iki minarə ön fasadda deyil, arxa fasadın künclərində yerləşdirilib. Şuşanın demək olar bütün məhəllə məscidləri memar Kərbəlayi Səfi xan Qarabağinin iştirakı ilə tikildiyindən onların hamısında ümumi memarlıq üslubu hiss olunur. Şuşa şəhəri XVIII–XIX əsrlərdə beynəlxaıq ticarətdə çox aktiv iştirak edib. Onun Şərq və Qərb ölkələri ilə apardığı ticarət əməliyyatları şəhər quruluşunda inkişaf etmiş ticarət mərkəzinin yaranmasına səbəb olur. Bütün şəhərin planlaşma özəyi olan Meydan Şuşanın baş ticarət kompleksinin də özəyidir. Meydandan Şuşanın üç ticarət küçəsi şaxələnir — şimala Rasta bazar, şərqə Aşağı bazar, cənuba Şeytan bazar. Yanlarında dükanlar sıralanan bu ticarət küçələrində həm də Şuşanın əsas dini binaları, karvansaraları və ticarət meydanları yerləşirdi. Qədim yaşayış məskəni yerində Qarabağ xanı Pənahəli xanın saldırdığı Şuşa Azərbaycanın son orta əsr şəhərsalma mədəniyyətinin nadir abidəsi, Qarabağ memarlığının canlı ensiklopediyasıdır. Şuşa şəhəri 1988-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu elan edilmişdir.
İstinadlar
- "Sarıyeva, İ. Şuşa Tarix-Mədəniyyət Qoruğu erməni işğalında... //Bakı xəbər.- 2015.- 12 may.- S.15". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- "Şuşa Şəhəri Dövlət Qoruğu İdarəsinin NİZAMNAMƏSİ". president.az. 23 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2022.
- "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi. İnzibati-ərazi vahidləri" (PDF). https://files.preslib.az/projects/azerbaijan. 12 May 2021 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 23 may 2022.
- "Şuşa Tarix-Memarlıq Qoruğu :: Azərbaycan-UNESCO əlaqələri". unesco.preslib.az. 2023-12-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-04.
- "Şuşa Dövlət Tarix-memarlıq Qoruğu". kataloq.gomap.az. 20 January 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2022.
- "Şuşa Tarix-memarlıq Qoruğu". map.virtualkarabakh.az. 24 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2022.
- "M.P.Vaqifin administrativ binası (Uğurlu bəyin keçmiş evi)". kataloq.gomap.az. 2022-09-15 tarixində . İstifadə tarixi: 1 iyul 2021.
- sumgait.mctgov.az (#bare_url_missing_title). 2021-07-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyul 2021.
- "Erməni vandalizminə məruz qalan abidələr". armenianvandalism.preslib.az. 2022-09-24 tarixində . İstifadə tarixi: 15 sentyabr 2022.
- "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI". 2017-04-12 tarixində . İstifadə tarixi: 15 sentyabr 2022.
- "Şuşanın memarlıq abidələri". anl.az. 2017-03-20 tarixində . İstifadə tarixi: 15 sentyabr 2022.
- "Şuşa Tarix-memarlıq Qoruğu". map.virtualkarabakh.az. 24 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2022.
- "Şuşanın Tarixi Mərkəzi Dünya irsi elan edilməsinə layiqdir". mct.gov.az. 2022-01-19 tarixində . İstifadə tarixi: 1 iyul 2021.
Xarici keçidlər
- "Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu". www.gomap.az. İstifadə tarixi: 23 may 2022.
- "Şuşa qoruğunun ilk rəhbəri: Bülbülün, Hacıbəyovun, Çəmənzəminlinin evini yerlə yeksan ediblər". ikisahil.az. İstifadə tarixi: 23 may 2022.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Susa Dovlet Tarix memarliq Qorugu Susa seherinde 1988 ci ilde yaradilan qoruq Susa Seheri Dovlet Qorugu Idaresinin Nizamnamesi Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 22 iyun 2021 ci il tarixli Fermani ile tesdiq edilmisdir Susa Dovlet Tarix memarliq Qorugu39 45 05 sm e 46 44 09 s u Olke AzerbaycanSeher SusaTikilme tarixi 1752Uslubu Arran memarliq mektebiUNESCO Ehtiyat SiyahisiTipiMedeniKriteriyai iv v viTeyin edilib2001Istinad nom 1574DovletAzerbaycanRegionAvropaAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 21KateqoriyaQoruqEhemiyyetiDunya ehemiyyetliSusa Dovlet Tarix memarliq QoruguTarixiSusa Dovlet Tarix memarliq Qorugu XVIII esrde Azerbaycan sehersalma senetinin en muhum ozelliyi olkenin siyasi ictimai durumu ile bagli xanliq merkezlerinin formalasmasidir Yeni yaranmis xanliq merkezleri icerisinde Qarabag xanliginin paytaxti Susa seheri salindigi yerin qeyri adi tebieti ve ustun strateji gostericileri ile secilir Qarabag xanliginin yaradicisi Penaheli xan Saricali Cavansir 1747 ci ilde musteqillik elde etdikden sonra ozu ucun etibarli iqametgah salmaga baslamisdir Evvelce tikdirdiyi Bayat 1748 ve Sahbulagi 1752 qesrleri dovrun mudafie teleblerine tam cavab vermediyinden Penah xan yeni seher qala tikdirmek qerarina gelir Susa yaylasi yeni iqametgah yeri secildi Susa qalasinin salinima tarixi helelik tam deqiqlesdirilmeyib Susa qalasinin insa tarixini aydinlasdirmaq baximindan arasdirici E Avalovun XIX esrin rus menbelerinden bildirilir ki Susa mescidlerinin birinin divarina qurasdirilmis kitabede Penah xanin 1167 ci il Hicride Susa seherinin esasini qoydugu yazilib Susanin Cume mescidinin divarinda olmus bu das kitabe sonraki yenidenqurma isleri zamani aradan goturulmusdur Hemin itmis kitabeye gore Susa qalasinin esasi 1753 cu ilde qoyulmusdur Susa yaylasinin deniz seviyyesinden en hundur yeri 1600 en alcaq yeri 1300 metre yaxindir Bu yuksek dagliq yaylanin cevresi Dasalti ve Xelfeli caylarinin yataqlarina enen derin ucurumlarla ehate edilib Yaylanin yalniz tebii mudafie imkanlari zeif olan simal serq hissesinde qala divarlari tikilmesine ehtiyac vardi Belelikle dovrun strateji teleblerine uygun cox ugurlu yer secilmesi neticesinde az mesrefle mohkem mudafiesi olan genis erazili seher 350 hektar yaratmaq mumkun oldu Salindigi ilk illerde seher qalanin qurucusunun adi ile Penahabad adlandirilmisdir Ancaq qisa bir muddetden sonra onu yerlesdiyi erazinin tebii formasina uygun Susa qalasi adi ile evezlemisler Xalq arasinda olan deyime gore Susanin havasinin saf ve sefali oldugundan Susa suse adlandirmislar Azerbaycanin o cagdaki xanliq merkezleri icerisinde Susa seher qala anlayisina cavab veren en sanballi seher idi Elcatmaz qaya uzerinde ucalan Q Keppel Susa butun qurulusu ile qedim Midiyanin eradan evvel IX esrin divar resmlerinden belli olan seher qalalarina benzeyirdi Tikildiyi vaxtdan bir sira guclu hucum ve muhasirelere dozmus Susa Qarabagin bas qalasi idi ve ele bu funksiyasina gore de bu seher xalq arasinda hemise Qala adi ile taninib Susa qalasinin Azerbaycanin yeni salinmis orta esr sehersalma enenesine uygun dord qapisi olub Bas qala qapisi simalda olub Genceden gelen yola acildigindan Gence qapisi adlanirdi Irevan qapisi ise Susa qalasini Azerbaycanin qerb bolgeleri ile birlesdirirdi O biri iki qala qapisi Susa etrafi dag kendleri ile elaqeler ucun yararli olub Susanin icqalasi Gence qapisi yaxinligindaki iri tepede idi Tarixci Mir Mehdi Xezaninin yazdigina gore Penah xanin tikdirdiyi icqala divar ve burcleri olan kicik qalaya benzer saray qesr idi ve xan oz iqametgahinin yanindaki tepede boyuk oglu Ibrahim xan ucun de gozel saray tikdirmisdi Rus muhendislerinin cekdikleri planlardan gorunduyu kimi tepenin relyefine uygun murekkeb formali plani olan icqalada saray binalari divanxana ve basqa binalardan ibaret kompleks vardi Susanin bir cox abideleri kimi bu saray kompleksi de rus isgalindan sonra sokulub mehv edilmisdir Saray kompleksi dairevi burcleri olan qala divarlari ile hasarlanibmis Seher qalanin ustun strateji yerlerinde dordbucaq planli ic heyetli qesrler tikilmisdi Bu qesrler her seyden once icerisinde mudafie alayi yerlesen qala tikilileri idi Hem de seher qalasinin kenarlarinda hundur yerlerde tikilmis bu qesrler seher cevresini tam nezaret altinda saxlamaq ve qalaya olan hucumlarin xarakter ve istiqametini mueyyenlesdirib mudafieni teskil etmek meselelerinde helledici rol oynayirdi Onlardan indiye yalniz ikisi Penah xan qesri ve Qara Boyuk Xanim qesri qalib Giris qapisi ustundeki kitabeye gore Qara Boyuk xanim qesri 1768 ci ilde tikilmisdir Yerin dinamik landsafti qala divarlari ve burclerin duzulusunu mueyyen etmekde helledici rol oynamisdir Qala divari sert dagliq relyefe uygun tikildiyinden onun plani siniq xettli murekkeb forma almisdir Burclerin esas divardan ireli cixarilmasi divar dibinin mudafiesini xeyli guclendirmisdir Qala divari ve burclerin silueti seviyye ferqine gore cox enis yoxusludur Qala divarlari burcler qesr qulleleri Susa yaylasinin meseli ve yalcin qayali landsafti ile birlesib cox ezemetli gorunus yaradirdi Susa mohkem seher qala olmaqla yanasi hem de XVIII XIX esrlerde Azerbaycanin muhum siyasi iqtisadi ve medeniyyet merkezlerinden biri olub Susa qalasinin ilk 9 yasayis mehellesi indiki seherin nisbeten sakit relyefli asagi hissesinde tikildiyinden Asagi mehelleler adlanir Ibrahim xanin hakimiyyeti illerinde 1759 1806 seher erazisinin serq hissesinde 8 Yuxari mehelle formalasir Seherin daha sert relyefli qerb hissesinde esasen rus isgalindan 1805 sonra ise 12 mehelle salinir Asagi mehelleler Qurdlar Seyidli Culfalar Quyuluq Dordler qurdu Haci Yusifli Dord Cinar ve Col qala Cuhudlar Yuxari mehelleler ise Merdinli Saatli Kocerli Mamayi Xoca Mircanli Demirci Hamam qabagi ve Teze mehelle adlari dasiyir Dagliq qerb hissesinin Mehrili Qazancili Eylisli Cillebord Dere ve s bir birinden dar eyri kuceler ayirir Gozel tebiet ve ag dasdan tikilmis qala divarlari fonunda terraslar seklinde yerlesmis mehelleler ifadeli gorunusler emele getirir Oz inkisafinin sonraki merhelelerinde esasli yenidenqurma ve tikinti isleri aparilmadigindan Susa tarixen formalasmis memarliq planlasma qurulusunu saxlamisdir Basqa orta esr Azerbaycan seherleri kimi Susanin mehelleleri de qapali qurulusu olan heyetli evlerden mulklerden ibaret idi Susa evlerinin coxu ikimertebeli olub but daslardan tikilmisdir Iri eyvanlarin vitrajli pencereleri sebeke ve interyerlerde coxrengli divar bezekleri olan enenevi Susa evleri Azerbaycanin basqa bolgelerinin evlerinden ferqlenmirdi Bu evlerin bir nece deyerli ornekleri qalmisdir Azerbaycan SSR Nazirler Sovetinin 10 avqust 1977 ci il tarixli 280 nomreli qerari ile Susa seheri Azerbaycan Respublikasinin tarix memarliq qorugu elan edilmisdir Komplekse daxil olan abidelerSusa Dovlet Tarix memarliq Qoruguna daxil olan abidelerden Yuxari ve Asagi Govheraga mescidleri Xan qizi Natevanin evi Qarabag xan sarayi Vaqif turbesi Zohrabbeyovun yasayis evi Susa kurqani Susa magara dusergesi Susa qalasi Haci Qulularin malikanesi Ugurlu beyin evi XVIII esre aid Susa seherinde yerlesen olke ehemiyyetli abide Molla Penah Vaqifin administrativ binasi Ugurlu beyin kecmis evi Esed beyin evi Mehmandarovlarin evi Behbudovlarin evi Susa seherinde yerlesen XVIII esrin evvellerine aid Kocerli kucesinde yerlesen Susa Dovlet Tarix memarliq Qoruguna aid tarix memarliq abidesi Qedimovlarin mulku Susa seherinde yerlesen XVIII esr aid Susa Dovlet Tarix memarliq qoruguna aid tarix memarliq abidesi Susa seherinde umumilikde 549 qedim bina umumi uzunlugu 1203 metr das dosenmis kuceler 17 mehelle bulagi 17 mescid 6 karvansara 3 turbe 2 medrese 2 qesr ve qala divarlari movcud olub O cumleden 72 muhum senet ve tarixi abidesi dovlet xadimlerinin ve basqa taninmis sexslerin evleri olmusdur Umumdunya medeni irs siyahisi UNESCO nun Dunya Medeni ve Tebii Irsinin Qorunmasina dair 1972 ci il konvensiyasi esasinda yaradilmisdir Sozugeden konvensiya Umumdunya Irs Siyahisina qebul olunmaq ucun tebii ve ya medeni yerlerin novunu mueyyenlesdirir ve mustesna universal deyere malik olan abide ve mekanlar bu umumbeseri irs elan edilmeye layiq gorulur Yasayis evleri arasinda xan ve beylerin saray tipli evleri daha zengin bedii memarliq helli ile secilirdi Ancaq teessufler olsun ki bu binalarin ekseriyyeti dovrumuze catmayib Susa mehellelerinin her birinde onu formalasdiran yasayis evlerinden basqa lokal ictimai dini merkez vardir Bu merkez mehelle meydani etrafinda qruplasan binalar mescid medrese hamam dukan ve bulaqdan ibaretdir Abidelerin memarliq xususiyyetleriSusanin duzbucaq planli mehelle mescidlerinin Culfalar Cuxur Haci Yusifli ve s bayir gorunusleri yasayis evlerine benzese de interyerleri tam dini memarliq teleblerine uygun tertib edilmisdir Ibadet salonunun ucnefli bolgusu olan mehelle mescidleri Col qala Teze Saatli Mamayi daha kamil plan mekan quruluslari ile secilir Mehelle mescidlerinin coxunda azanci muezzin ucun damda kicik koskler qurasdirildigi halda Saatli mescidinin kerpic naxisli bezeyi olan minaresi var Susa mescidleri icerisinde en monumentali XIX esrin boyuk memari Kerbelayi Sefi xan Qarabaginin 1883 cu ilde tikdiyi Yuxari Govher aga mescididir Ibrahim xanin 1768 ci ilde tikdirdiyi mescidin yerinde qizi Govher aganin yeniden tikdirdiyi bu abide Susanin Boyuk Cume mescididir Cume mescidi Susanin bas meydani olan Meydanin dominantidir Susa seherinin bas meydanindan 150 metr simal serqde Asagi Govher aga mescidi etrafinda formalasmis memarliq kompleksi yerlesir Komplekse mescid medrese dukanlar ve yasayis evleri daxildir Memar Kerbelayi Sefi xanin 1868 1870 ci illerde tikdiyi Asagi Govher aga mescidi umumi plan mekan qurulusuna gore Agdam ve Susa Cume mescidlerine benzeyir Ancaq Asagi Govher aga mescidindeki iki minare on fasadda deyil arxa fasadin kunclerinde yerlesdirilib Susanin demek olar butun mehelle mescidleri memar Kerbelayi Sefi xan Qarabaginin istiraki ile tikildiyinden onlarin hamisinda umumi memarliq uslubu hiss olunur Susa seheri XVIII XIX esrlerde beynelxaiq ticaretde cox aktiv istirak edib Onun Serq ve Qerb olkeleri ile apardigi ticaret emeliyyatlari seher qurulusunda inkisaf etmis ticaret merkezinin yaranmasina sebeb olur Butun seherin planlasma ozeyi olan Meydan Susanin bas ticaret kompleksinin de ozeyidir Meydandan Susanin uc ticaret kucesi saxelenir simala Rasta bazar serqe Asagi bazar cenuba Seytan bazar Yanlarinda dukanlar siralanan bu ticaret kucelerinde hem de Susanin esas dini binalari karvansaralari ve ticaret meydanlari yerlesirdi Qedim yasayis meskeni yerinde Qarabag xani Penaheli xanin saldirdigi Susa Azerbaycanin son orta esr sehersalma medeniyyetinin nadir abidesi Qarabag memarliginin canli ensiklopediyasidir Susa seheri 1988 ci ilde Azerbaycan Respublikasinin Dovlet Tarix memarliq Qorugu elan edilmisdir Istinadlar Sariyeva I Susa Tarix Medeniyyet Qorugu ermeni isgalinda Baki xeber 2015 12 may S 15 cite web url accessdate missing url Susa Seheri Dovlet Qorugu Idaresinin NIZAMNAMESI president az 23 May 2022 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2022 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresi Inzibati erazi vahidleri PDF https files preslib az projects azerbaijan 12 May 2021 tarixinde PDF Istifade tarixi 23 may 2022 Susa Tarix Memarliq Qorugu Azerbaycan UNESCO elaqeleri unesco preslib az 2023 12 03 tarixinde Istifade tarixi 2024 04 04 Susa Dovlet Tarix memarliq Qorugu kataloq gomap az 20 January 2022 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2022 Susa Tarix memarliq Qorugu map virtualkarabakh az 24 November 2020 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2022 M P Vaqifin administrativ binasi Ugurlu beyin kecmis evi kataloq gomap az 2022 09 15 tarixinde Istifade tarixi 1 iyul 2021 sumgait mctgov az bare url missing title 2021 07 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 iyul 2021 Ermeni vandalizmine meruz qalan abideler armenianvandalism preslib az 2022 09 24 tarixinde Istifade tarixi 15 sentyabr 2022 Azerbaycan Respublikasi erazisinde dovlet muhafizesine goturulmus dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin ehemiyyet derecelerine gore bolgusunun tesdiq edilmesi haqqinda AZERBAYCAN RESPUBLIKASI NAZIRLER KABINETININ QERARI 2017 04 12 tarixinde Istifade tarixi 15 sentyabr 2022 Susanin memarliq abideleri anl az 2017 03 20 tarixinde Istifade tarixi 15 sentyabr 2022 Susa Tarix memarliq Qorugu map virtualkarabakh az 24 November 2020 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2022 Susanin Tarixi Merkezi Dunya irsi elan edilmesine layiqdir mct gov az 2022 01 19 tarixinde Istifade tarixi 1 iyul 2021 Xarici kecidler Susa Dovlet Tarix Memarliq Qorugu www gomap az Istifade tarixi 23 may 2022 Susa qorugunun ilk rehberi Bulbulun Hacibeyovun Cemenzeminlinin evini yerle yeksan edibler ikisahil az Istifade tarixi 23 may 2022