Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şapur Bəxtiyar (fars. شاپور بختیار) - Məhəmməd Rza Pəhləvi dövründə İranın sonuncu Baş Naziri vəzifəsində çalışmış iranlı siyasi xadim. 1991-ci ilin 6 avqust tarixində Fransanın paytaxtı Paris şəhərindəki O-dö-Sen departamentinin kommunası olan Sürendə bıçaqlanaraq qətlə yetirilmişdir. Parisin Monparnas səmtində yerləşən dəfn edilmişdir. O bütün ömrünü demokrat və şah mütləqiyyətinin əleyhdarı kimi yaşamışdır. Bununla belə, tarixə Pəhləvi rejiminin son Baş naziri kimi düşmüşdür. İranda dinin dövlətdən ayrı olduğu sekulyar dövlətin saxlanılması tərəfdarı olan Şapur Bəxtiyar bu fikirlərinə görə dövrünün bir çox siyasi xadimin tərəfindən tənqid edilmişdir.
| Şapur Bəxtiyar | |
|---|---|
| fars. شاپور بختیار | |
 Şapur Bəxtiyar 1978-ci ildə. | |
İranın 45-ci baş naziri | |
| 6 yanvar 1979 – 11 fevral 1979 | |
| Baş nazir | Məhəmməd Müsəddiq |
| Monarx | Məhəmməd Rza Pəhləvi |
| Əvvəlki | Qulamrza Əzhəri |
| Sonrakı | Mehdi Bazərgan |
Daxili İşlər Naziri | |
| 16 yanvar 1979 – 11 fevral 1979 | |
| Əvvəlki | Abbas Qarabaği |
| Sonrakı | Əhməd Səyid Cavadi |
Əmək nazirinin müavini | |
| 1 iyul 1952 – 9 aprel 1953 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Şəhrikürd, Qacar dövləti |
| Vəfat tarixi | (77 yaşında) |
| Vəfat yeri | Süren, Fransa |
| Vəfat səbəbi | bıçaq xəsarəti[d] |
| Dəfn yeri |
|
| Partiya |
|
| Təhsili | Paris Universiteti |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Dini | Aqnostisizm |
| Hərbi xidmət | |
| Xidmət illəri | 1940-1941 |
| Mənsubiyyəti |  Fransa |
| Qoşun növü | 30-cu artilleriya alayı |
| Döyüşlər | İkinci Dünya müharibəsi |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elmi dərəcəsi |
|
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Gənclik dövrü
Şapur Bəxtiyar 1914-cü il 26 iyun tarixində İranın mərkəzində yerləşən Şəhrikürd şəhərində anadan olub. Soyadından bəlli olduğu kimi, ailəsi Bəxtiyari tayfasına məxsus idi. Onun ana tərəfdən babası 1912-ci və 1918-ci illərdə Qacar dövləti dövründə Baş nazir postunu tutmuşdu.
7 yaşı olarkən anası vəfat etmişdir.1925-ci ildə Pəhləvi sülaləsinin əsasını qoyan Rza şah Pəhləvi mərkəzləşdirmə siyasəti yürüdür, qaşqaylar, bəxtiyarilər və digər tayfaların qüdrətini sarsıtmağa çalışırdı. Bu siyasətin qurbanlarından biri də Şapurun atası olur. O, 1934-cü ildə dörd yaxın qohumu ilə birlikdə edam edilir. Şəhrikürddə, İsfahanda və Beyrutdakı fransız məktəbində təhsil alan Şapur Bəxtiyar 1936-cı ildə Paris Universitetinin siyasi elmlər kollecinə daxil olur.
Beyrutda və Parisdə demokratik görüşlərə yiyələnən Şapur İspaniyadakı vətəndaş müharibəsində respublikaçıların tərəfində general Frankoya qarşı vuruşur.
1940-cı ilin mayında Üçüncü Reyxin Fransaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlaması ilə əlaqədar isə təhsilini yarımçıq qoyaraq könüllü surətdə fransız ordusuna yazılır, Fransanın məğlubiyyətindən sonra isə Müqavimət hərəkatında iştirak edir. Fransız MEED nəşrinin verdiyi məlumata görə Bəxtiyar 18 ay Fransa Ordusunda xidmət keçib.
İkinci dünya müharibəsinin bitməsindən sonra doktor diplomu alaraq İrana qayıdır. Bu illərdə İranda qarışıq siyasi proseslər cərəyan ediri. Həmin proseslərin əsas hissələrindən biri isə İran neftinin milliləşdirilməsi məsələsi idi. Əsasən bu ideyanın ətrafında formalaşan Milli Cəbhənin lideri Məhəmməd Müsəddiq 1951-ci ildə İranın Baş naziri oldu.
Gedən proseslər Şapurun karyerasına da təsirsiz ötüşmür. O, 1951-ci ildə Əmək Nazirliyinin İsfahan ostanı üzrə departamentininin rəhbəri təyin edilir. Bir qədər sonra isə İran neft sənayesinin əsas mərkəzi olan Xuzistan ostanında eyni vəzifəni tutur. Məhəmməd Müsəddiq iqtidarının sonunda isə artıq nazir müavini idi.
1953-cü ilin avqustunda ABŞ və Böyük Britaniya kəşfiyyat orqanlarının planlaşdırdıqları "Ayaks" əməliyyatı nəticəsində Məhəmməd Müsəddiq hökuməti devrildi və İranın demokratik inkişaf potensialına sarsıdıcı zərbə endirildi. Bundan sonra şahın bilavasitə rəhbərlik etdiyi sərt avtoritar rejim formalaşmağa başlayır.
Şapurun hakimiyyət dairələrində xeyli qohumları vardı. Şahın arvadı Soreyya da Bəxtiyari tayfasından idi. Sonralar verdiyi müsahibələrin birində iddia edir ki, məhz buna görə Məhəmməd Müsəddiqin devrilməsindən sonra ona nazir vəzifəsi təklif olunur, lakin imtina edir.
1957-ci ildə yaranan və rəsmi adı Sazman-e Ettela'at va Amniyat-e Keşvar (azərb. Dövlət informasiya və təhlükəsizlik xidməti) olan SAVAK-ın ilk direktoru Teymur Bəxtiyar da Şapur Bəxtiyarın əmisi oğlu idi.
Hakimiyyətin zirvəsində bu qədər yaxın qohumlarının olmasına və yetərincə yüksək vəzifələr tutmaq imkanına baxmayaraq, Şapur Bəxtiyar müxalif mövqedə qalmaqda və şahın tənqidçisi olmaqda davam edir. O, 1960-cı ildə İkinci Milli Cəbhənin yaradılmasında əsas rol oynayan şəxslərdən biri olur. O, kifayət qədər prinsipial, lakin eyni zamanda mötədil mövqe tutur. Gəncliyində daha çox sol görüşlərin təsiri altında olsa da, yaşlandıqca ölkə reallıqlarını nəzərə alaraq konstitusiyalı monarxiya tərəfdarı kimi çıxış edir.
Lakin şah rejimi hətta belə yumşaq mövqe tutan insanlara qarşı dözümsüz idi. 1964-cü ildə Bəxtiyar Milli Cəbhənin digər liderləri ilə birlikdə həbs edilir. O, ümumiyyətlə, 1964-1977-ci illərdə dəfələrlə həbs olunur və üst-üstə 6 ilini həbsdə keçirir.
70-ci illərdən başlanan etirazlar
1970-ci illərin ikinci yarısından etibarən İranda sosial-iqtisadi vəziyyət gərginləşməyə başlayır. Şahın həyata keçirdiyi və Ağ inqilab adını alan islahatlar proqramı bir sıra kənar effektlər doğurdu. İşsizliyin artması, güclü inflyasiya, korrupsiya, azadlıqların boğulması cəmiyyətdə narazılığı artırdı. Onsuz da gərgin olan vəziyyəti şaha yarınmaq istəyən qüvvələr daha da gərginləşdirdilər. 1978-ci il yanvarın 7-də İttilaət qəzetində Ruhullah Xomeyninin əleyhinə dərc olunan məqalədə bir sıra alçaldıcı ifadələr yer almışdı. Buna etiraz olaraq ertəsi gün Qum şəhərində aksiya keçirən dini mədrəsələrin tələbələrinə atəş açıldı. Rəsmi məlumatlara görə 2 nəfər, müxalifətə görə isə 70 nəfər öldürüldü.
Qumda həlak olanların 40-cı anım günü bir sıra şəhərlərdə etiraz aksiyaları keçirildi. Təbrizdə bu aksiyalar üsyan şəklini aldı. Barlar, banklar, kinoteatrlar, polis məntəqələri yandırıldı. Şəhərə yeridilən qoşun hissələrinin açdığı atəş nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 6 nəfər, Ruhullah Xomeyni tərəfdarlarının iddiasına görə yüzlərlə adam həlak oldu.
Martın 29-da artıq Təbriz qurbanlarının 40-cı anım günündə paytaxt Tehran daxil olmaqla 55 şəhərdə iğtişaşlar baş verdi. Bu zaman həlak olanların 40-cı anım günü isə artıq mayın 10-da yeni etirazlarla qeyd olundu. Sonuncu halda naməlum səbəblərdən nüfuzlu din xadimi, azərbaycanlı ayətulla Şəriətmədarinin də evi atəşə tutuldu və onun şagirdlərindən ikisi həlak oldu. O zamana qədər yumşaq müxalif mövqedə olan ayətulla bundan sonra 1906-cı il Konstitusiyasının bərpasının vacibliyi barədə bəyanat verdi.
22 iyunda Milli Cəbhənin üç lideri - Şapur Bəxtiyar, Kərim Səncabi və şaha açıq məktub yazaraq ölkədəki böhrana onun yanlış siyasi və iqtisadi siyasətinin səbəb olduğunu göstərdilər. Müəlliflər vəziyyətdən çıxış yolunun avtoritarizmdən imtina, təkpartiyalı sistemin ləğvi, Konstitusiya və insan azadlıqlarına hörmətdən ibarət olduğunu vurğulayırdılar.
Məhəmməd Rza Pəhləviın bəzi güzəştləri və vədləri sayəsində yaya doğru vəziyyət sakitləşdi. Hətta ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin hökumət üçün hazırladığı təhlildə İranda nəinki inqilabi, hətta inqilab ərəfəsi vəziyyət belə yoxdur yazılırdı.
Lakin avqustun 19-da Abadandakı "Reks" kinoteatrında baş verən və 500 civarında insanın həlak olması ilə nəticələnən yanğın sabitləşməyə gedən vəziyyəti kökündən dəyişdi. Yanğın SAVAK agentlərinin təqib etdikləri şəxslərin zalda gizlənməsindən sonra başlamışdı.
Müxalifətin versiyasına görə, SAVAK agentləri axtardıqları adamları çölə çıxmağa məcbur etmək üçün kinoteatrı yandırmışdılar. Hakimiyyət nümayəndələri isə iddia edirdilər ki, kütlənin içində qaça bilmək üçün yanğını gizlənənlər özləri törətmiş, ancaq yaranan təlaş çoxsaylı qurbanlara səbəb olmuşdur.
1978-ci ilin sonlarında şah demokratik düşərgədən birini baş nazir təyin etmək üçün danışıqlar aparır. Kərim Səncabi qəbul etmədikdə, post Şapur Bəxtiyara təklif olunur. Sonuncu təklifi qəbul etdi. Milli Cəbhə isə buna Bəxtiyarı öz sıralarından qovmaqla cavab verdi. Bəxtiyarın addımını dəstəkləyən demokratik düşərgə nümayəndələri o qədər az idilər ki, çətinliklə kabinet qura bildi və parlamentdən etimad aldı. 1979-cu il 4 yanvar tarixində Şapur Bəxtiyar monarxiyanın son Baş naziri kimi fəaliyyətə başladı.
Bəxtiyar İran monarxiyasının və ölkənin gələcək idarə üsulunu müəyyən etməkdən ötrü Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirmək üçün 3 ay möhlət istəyirdi. O, bütün siyasi məhbusların azad edilməsi, senzuranın ləğvi, hərbi vəziyyətin şərtlərinin yumşaldılması barədə göstərişlər verdi. Etiraz aksiyaları zamanı həlak olanların ailələrinə ciddi kompensasiya vəd edildi. Yeni Baş nazir isə müsahibələrinin birində din və din xadimlərinə qarşı olmadığını, onların etiqad və ibadət azadlıqlarına hörmət etdiyini bildirirdi. Bununla belə, dinin siyasətə qarşımasının, dövlət idarəçiliyini ələ almasının əleyhinə olduğunu söyləyirdi.
Məhəmməd Rza Pəhləvinin ailəsi ilə birgə İranı tərk etməsindən sonra hakimiyyət Fransadan gəlmiş Ruhullah Xomeyniyə keçir və Xomyeyni Mehdi Bazərganı İranın yeni Baş naziri kimi təyin edir. Özünü ölkəsinin leqitim Baş naziri hesab edən Şapur Bəxtiyar, Ruhullah Xomeyninin bu təyinatı ilə barışmır və qarşı tərəfi İranda din dövləti qurmaqda günahlandırır. Cəmisi 37 gün davam etmiş Baş nazirlik vəzifəsinin ardından Bəxtiyar İranı birdəfəlik tərk etməli olur və bir zamanlar təhsil aldığı Fransanın paytaxtı Paris şəhərinə yollanır.
Fransa sürgünü və silsilə sui-qəsd cəhdləri
1979-cu ildə Ruhullah Xomeyninin rəhbərliyi altında baş vermiş İran İslam İnqilabından sonra İranı tərk etməli olan Şapur Bəxtiyar bir müddət İranda gizləndikdən sonra Parisə gəlmişdir. Fransa hökumətinə etdiyi müraciət əsasında ona siyasi mühacir statusu verilmişdir. O, burada İran Milli Müqavimət Hərəkatı deyilən təşkilat yaradır. İran hakimiyyət orqanları isə onu İslam Respublikasını devirmək cəhdində suçlayaraq barəsində ölüm hökmü çıxarırlar.
1980-ci ilin yayında Livan vətəndaşı Anis Nəqqaşın rəhbərlik etdiyi beş nəfərlik qrup keçmiş Baş naziri öldürməyə cəhd etmişdir. Onlar Bəxtiyarın evini mühafizə edən bir polisi və qonşuda yaşayan qadını öldürdülər, başqa bir polis Bernard Vinyanı isə ağır yaralamışdılar. Polislərin göstərdiyi müqavimət nəticəsində sui-qəsdçilərin planı baş tutmamışdır.1991-ci ilin 6 avqust tarixində Şapur Bəxtiyar şəxsi katibi ilə birlikdə Parisin O-de-Sen departamentinin Süren səmtində qətlə yetirilib. Mühafizəçiləri aldadaraq içəri daxil olan 3 nəfər onları mətbəx bıçağı ilə öldürmüşdür. Şəxsiyyəti indiyə qədər naməlum qalan iki qatil İrana qaça bildi, üçüncüsü isə İsveçrədə həbs olunaraq Fransaya deportasiya edildi. Şapur Bəxtiyar Parisin Monparnas səmtində yerləşən dəfn edilmişdir.
İstinadlar
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- . The Shah, the Islamic Revolution and the United States. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan. 2019. səh. 292. doi:10.1007/978-3-319-96119-4. ISBN .
- Dan Geist. "'A Darker Horizon': The Assassination of Shapour Bakhtiar". PBS. 6 August 2011. 9 June 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 19 May 2016.
- Cyrus Kadivar. "37 days. A cautionary tale that must not be forgotten". The Iranian. 4 March 2003. 9 August 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 30 July 2013.
- Wolfgang Saxon (9 August 1991) "Shahpur Bakhtiar: Foe of Shah Hunted by Khomeini's Followers 2017-08-27 at the Wayback Machine" New York Times, retrieved 6 July 2015
- Elizabeth Collard, "IRAN", MEED, Economic East Economic Digest Ltd, 23 (1–13), 1979: 18
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- David Rosenzweig. "Family of Slain Prime Minister Files Suit Against Iranian Government". Los Angeles Times. 8 August 2001. 11 June 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 19 May 2016.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- Kadivar, Cyrus, Farewell Shiraz: An Iranian Memoir of Revolution and Exile, American University in Cairo Press, 2017, səh. 161, ISBN
- Kaveh Basmenji. Tehran Blues: Youth Culture in Iran. Saqi. 25 January 2013. səh. 119. ISBN . İstifadə tarixi: 19 May 2016.
- Yadigar Sadıqlı. "Şapur Bəxtiyar haqqında məqalə". Yadigar Sadıqlının bloqu (Azərbaycan dili). 11 fevral, 2019. (#archive_missing_date) tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2023.
- "No Safe Haven: Iran's Global Assassination Campaign". Iran Human Rights. 2008. 2020-10-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-24.
- "Police thwart attempt to assassinate Bakhtiar". . 97, №. 25. UPI. 18 July 1980. səh. A8. 26 January 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 November 2012 – news.google.com vasitəsilə.
- Hooman Bakhtiar. "Obama's Sanctions Gift to an Assassin for Iran". The Wall Street Journal. 9 August 2015. 11 June 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 19 May 2016.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sapur Bextiyar fars شاپور بختیار Mehemmed Rza Pehlevi dovrunde Iranin sonuncu Bas Naziri vezifesinde calismis iranli siyasi xadim 1991 ci ilin 6 avqust tarixinde Fransanin paytaxti Paris seherindeki O do Sen departamentinin kommunasi olan Surende bicaqlanaraq qetle yetirilmisdir Parisin Monparnas semtinde yerlesen defn edilmisdir O butun omrunu demokrat ve sah mutleqiyyetinin eleyhdari kimi yasamisdir Bununla bele tarixe Pehlevi rejiminin son Bas naziri kimi dusmusdur Iranda dinin dovletden ayri oldugu sekulyar dovletin saxlanilmasi terefdari olan Sapur Bextiyar bu fikirlerine gore dovrunun bir cox siyasi xadimin terefinden tenqid edilmisdir Sapur Bextiyarfars شاپور بختیار Sapur Bextiyar 1978 ci ilde Iranin 45 ci bas naziri6 yanvar 1979 11 fevral 1979Bas nazirMehemmed MuseddiqMonarxMehemmed Rza PehleviEvvelkiQulamrza EzheriSonrakiMehdi BazerganDaxili Isler Naziri16 yanvar 1979 11 fevral 1979EvvelkiAbbas QarabagiSonrakiEhmed Seyid CavadiEmek nazirinin muavini1 iyul 1952 9 aprel 1953Sexsi melumatlarDogum tarixi 26 iyun 1914Dogum yeri Sehrikurd Qacar dovletiVefat tarixi 6 avqust 1991 77 yasinda Vefat yeri Suren FransaVefat sebebi bicaq xesareti d Defn yeri Monparnas qebiristanligi d Partiya Iran Milli Cebhesi d Tehsili Paris UniversitetiFealiyyeti siyasetciDini AqnostisizmHerbi xidmetXidmet illeri 1940 1941Mensubiyyeti FransaQosun novu 30 cu artilleriya alayiDoyusler Ikinci Dunya muharibesiElmi fealiyyetiElmi derecesi siyasi elmler doktoru d Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiGenclik dovru Sapur Bextiyar 1914 cu il 26 iyun tarixinde Iranin merkezinde yerlesen Sehrikurd seherinde anadan olub Soyadindan belli oldugu kimi ailesi Bextiyari tayfasina mexsus idi Onun ana terefden babasi 1912 ci ve 1918 ci illerde Qacar dovleti dovrunde Bas nazir postunu tutmusdu 7 yasi olarken anasi vefat etmisdir 1925 ci ilde Pehlevi sulalesinin esasini qoyan Rza sah Pehlevi merkezlesdirme siyaseti yurudur qasqaylar bextiyariler ve diger tayfalarin qudretini sarsitmaga calisirdi Bu siyasetin qurbanlarindan biri de Sapurun atasi olur O 1934 cu ilde dord yaxin qohumu ile birlikde edam edilir Sehrikurdde Isfahanda ve Beyrutdaki fransiz mektebinde tehsil alan Sapur Bextiyar 1936 ci ilde Paris Universitetinin siyasi elmler kollecine daxil olur Beyrutda ve Parisde demokratik goruslere yiyelenen Sapur Ispaniyadaki vetendas muharibesinde respublikacilarin terefinde general Frankoya qarsi vurusur Iranda fars dilinde nesr olunan Ittilaet qezetinde cap edilmis Mehemmed Museddiq ve Sapur Bextiyarin tesvir olundugu karikatura 22 yanvar 1978 1940 ci ilin mayinda Ucuncu Reyxin Fransaya qarsi herbi emeliyyatlara baslamasi ile elaqedar ise tehsilini yarimciq qoyaraq konullu suretde fransiz ordusuna yazilir Fransanin meglubiyyetinden sonra ise Muqavimet herekatinda istirak edir Fransiz MEED nesrinin verdiyi melumata gore Bextiyar 18 ay Fransa Ordusunda xidmet kecib Ikinci dunya muharibesinin bitmesinden sonra doktor diplomu alaraq Irana qayidir Bu illerde Iranda qarisiq siyasi prosesler cereyan ediri Hemin proseslerin esas hisselerinden biri ise Iran neftinin millilesdirilmesi meselesi idi Esasen bu ideyanin etrafinda formalasan Milli Cebhenin lideri Mehemmed Museddiq 1951 ci ilde Iranin Bas naziri oldu Geden prosesler Sapurun karyerasina da tesirsiz otusmur O 1951 ci ilde Emek Nazirliyinin Isfahan ostani uzre departamentininin rehberi teyin edilir Bir qeder sonra ise Iran neft senayesinin esas merkezi olan Xuzistan ostaninda eyni vezifeni tutur Mehemmed Museddiq iqtidarinin sonunda ise artiq nazir muavini idi 1953 cu ilin avqustunda ABS ve Boyuk Britaniya kesfiyyat orqanlarinin planlasdirdiqlari Ayaks emeliyyati neticesinde Mehemmed Museddiq hokumeti devrildi ve Iranin demokratik inkisaf potensialina sarsidici zerbe endirildi Bundan sonra sahin bilavasite rehberlik etdiyi sert avtoritar rejim formalasmaga baslayir Sapurun hakimiyyet dairelerinde xeyli qohumlari vardi Sahin arvadi Soreyya da Bextiyari tayfasindan idi Sonralar verdiyi musahibelerin birinde iddia edir ki mehz buna gore Mehemmed Museddiqin devrilmesinden sonra ona nazir vezifesi teklif olunur lakin imtina edir 1957 ci ilde yaranan ve resmi adi Sazman e Ettela at va Amniyat e Kesvar azerb Dovlet informasiya ve tehlukesizlik xidmeti olan SAVAK in ilk direktoru Teymur Bextiyar da Sapur Bextiyarin emisi oglu idi Hakimiyyetin zirvesinde bu qeder yaxin qohumlarinin olmasina ve yeterince yuksek vezifeler tutmaq imkanina baxmayaraq Sapur Bextiyar muxalif movqede qalmaqda ve sahin tenqidcisi olmaqda davam edir O 1960 ci ilde Ikinci Milli Cebhenin yaradilmasinda esas rol oynayan sexslerden biri olur O kifayet qeder prinsipial lakin eyni zamanda motedil movqe tutur Gencliyinde daha cox sol goruslerin tesiri altinda olsa da yaslandiqca olke realliqlarini nezere alaraq konstitusiyali monarxiya terefdari kimi cixis edir Lakin sah rejimi hetta bele yumsaq movqe tutan insanlara qarsi dozumsuz idi 1964 cu ilde Bextiyar Milli Cebhenin diger liderleri ile birlikde hebs edilir O umumiyyetle 1964 1977 ci illerde defelerle hebs olunur ve ust uste 6 ilini hebsde kecirir 70 ci illerden baslanan etirazlar 1970 ci illerin ikinci yarisindan etibaren Iranda sosial iqtisadi veziyyet gerginlesmeye baslayir Sahin heyata kecirdiyi ve Ag inqilab adini alan islahatlar proqrami bir sira kenar effektler dogurdu Issizliyin artmasi guclu inflyasiya korrupsiya azadliqlarin bogulmasi cemiyyetde naraziligi artirdi Onsuz da gergin olan veziyyeti saha yarinmaq isteyen quvveler daha da gerginlesdirdiler 1978 ci il yanvarin 7 de Ittilaet qezetinde Ruhullah Xomeyninin eleyhine derc olunan meqalede bir sira alcaldici ifadeler yer almisdi Buna etiraz olaraq ertesi gun Qum seherinde aksiya keciren dini medreselerin telebelerine ates acildi Resmi melumatlara gore 2 nefer muxalifete gore ise 70 nefer olduruldu Qumda helak olanlarin 40 ci anim gunu bir sira seherlerde etiraz aksiyalari kecirildi Tebrizde bu aksiyalar usyan seklini aldi Barlar banklar kinoteatrlar polis menteqeleri yandirildi Sehere yeridilen qosun hisselerinin acdigi ates neticesinde resmi melumatlara gore 6 nefer Ruhullah Xomeyni terefdarlarinin iddiasina gore yuzlerle adam helak oldu Martin 29 da artiq Tebriz qurbanlarinin 40 ci anim gununde paytaxt Tehran daxil olmaqla 55 seherde igtisaslar bas verdi Bu zaman helak olanlarin 40 ci anim gunu ise artiq mayin 10 da yeni etirazlarla qeyd olundu Sonuncu halda namelum sebeblerden nufuzlu din xadimi azerbaycanli ayetulla Serietmedarinin de evi atese tutuldu ve onun sagirdlerinden ikisi helak oldu O zamana qeder yumsaq muxalif movqede olan ayetulla bundan sonra 1906 ci il Konstitusiyasinin berpasinin vacibliyi barede beyanat verdi 22 iyunda Milli Cebhenin uc lideri Sapur Bextiyar Kerim Sencabi ve saha aciq mektub yazaraq olkedeki bohrana onun yanlis siyasi ve iqtisadi siyasetinin sebeb oldugunu gosterdiler Muellifler veziyyetden cixis yolunun avtoritarizmden imtina tekpartiyali sistemin legvi Konstitusiya ve insan azadliqlarina hormetden ibaret oldugunu vurgulayirdilar Sapur Bextiyarin Parisin Monparnas semtinde yerlesen mezari Mehemmed Rza Pehleviin bezi guzestleri ve vedleri sayesinde yaya dogru veziyyet sakitlesdi Hetta ABS in Merkezi Kesfiyyat Idaresinin hokumet ucun hazirladigi tehlilde Iranda neinki inqilabi hetta inqilab erefesi veziyyet bele yoxdur yazilirdi Lakin avqustun 19 da Abadandaki Reks kinoteatrinda bas veren ve 500 civarinda insanin helak olmasi ile neticelenen yangin sabitlesmeye geden veziyyeti kokunden deyisdi Yangin SAVAK agentlerinin teqib etdikleri sexslerin zalda gizlenmesinden sonra baslamisdi Muxalifetin versiyasina gore SAVAK agentleri axtardiqlari adamlari cole cixmaga mecbur etmek ucun kinoteatri yandirmisdilar Hakimiyyet numayendeleri ise iddia edirdiler ki kutlenin icinde qaca bilmek ucun yangini gizlenenler ozleri toretmis ancaq yaranan telas coxsayli qurbanlara sebeb olmusdur 1978 ci ilin sonlarinda sah demokratik dusergeden birini bas nazir teyin etmek ucun danisiqlar aparir Kerim Sencabi qebul etmedikde post Sapur Bextiyara teklif olunur Sonuncu teklifi qebul etdi Milli Cebhe ise buna Bextiyari oz siralarindan qovmaqla cavab verdi Bextiyarin addimini destekleyen demokratik duserge numayendeleri o qeder az idiler ki cetinlikle kabinet qura bildi ve parlamentden etimad aldi 1979 cu il 4 yanvar tarixinde Sapur Bextiyar monarxiyanin son Bas naziri kimi fealiyyete basladi Bextiyar Iran monarxiyasinin ve olkenin gelecek idare usulunu mueyyen etmekden otru Muessisler Meclisine seckiler kecirmek ucun 3 ay mohlet isteyirdi O butun siyasi mehbuslarin azad edilmesi senzuranin legvi herbi veziyyetin sertlerinin yumsaldilmasi barede gosterisler verdi Etiraz aksiyalari zamani helak olanlarin ailelerine ciddi kompensasiya ved edildi Yeni Bas nazir ise musahibelerinin birinde din ve din xadimlerine qarsi olmadigini onlarin etiqad ve ibadet azadliqlarina hormet etdiyini bildirirdi Bununla bele dinin siyasete qarsimasinin dovlet idareciliyini ele almasinin eleyhine oldugunu soyleyirdi Mehemmed Rza Pehlevinin ailesi ile birge Irani terk etmesinden sonra hakimiyyet Fransadan gelmis Ruhullah Xomeyniye kecir ve Xomyeyni Mehdi Bazergani Iranin yeni Bas naziri kimi teyin edir Ozunu olkesinin leqitim Bas naziri hesab eden Sapur Bextiyar Ruhullah Xomeyninin bu teyinati ile barismir ve qarsi terefi Iranda din dovleti qurmaqda gunahlandirir Cemisi 37 gun davam etmis Bas nazirlik vezifesinin ardindan Bextiyar Irani birdefelik terk etmeli olur ve bir zamanlar tehsil aldigi Fransanin paytaxti Paris seherine yollanir Fransa surgunu ve silsile sui qesd cehdleri 1979 cu ilde Ruhullah Xomeyninin rehberliyi altinda bas vermis Iran Islam Inqilabindan sonra Irani terk etmeli olan Sapur Bextiyar bir muddet Iranda gizlendikden sonra Parise gelmisdir Fransa hokumetine etdiyi muraciet esasinda ona siyasi muhacir statusu verilmisdir O burada Iran Milli Muqavimet Herekati deyilen teskilat yaradir Iran hakimiyyet orqanlari ise onu Islam Respublikasini devirmek cehdinde suclayaraq baresinde olum hokmu cixarirlar 1980 ci ilin yayinda Livan vetendasi Anis Neqqasin rehberlik etdiyi bes neferlik qrup kecmis Bas naziri oldurmeye cehd etmisdir Onlar Bextiyarin evini muhafize eden bir polisi ve qonsuda yasayan qadini oldurduler basqa bir polis Bernard Vinyani ise agir yaralamisdilar Polislerin gosterdiyi muqavimet neticesinde sui qesdcilerin plani bas tutmamisdir 1991 ci ilin 6 avqust tarixinde Sapur Bextiyar sexsi katibi ile birlikde Parisin O de Sen departamentinin Suren semtinde qetle yetirilib Muhafizecileri aldadaraq iceri daxil olan 3 nefer onlari metbex bicagi ile oldurmusdur Sexsiyyeti indiye qeder namelum qalan iki qatil Irana qaca bildi ucuncusu ise Isvecrede hebs olunaraq Fransaya deportasiya edildi Sapur Bextiyar Parisin Monparnas semtinde yerlesen defn edilmisdir IstinadlarYadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 The Shah the Islamic Revolution and the United States Cham Switzerland Palgrave Macmillan 2019 seh 292 doi 10 1007 978 3 319 96119 4 ISBN 978 3 319 96118 7 Dan Geist A Darker Horizon The Assassination of Shapour Bakhtiar PBS 6 August 2011 9 June 2016 tarixinde Istifade tarixi 19 May 2016 Cyrus Kadivar 37 days A cautionary tale that must not be forgotten The Iranian 4 March 2003 9 August 2013 tarixinde Istifade tarixi 30 July 2013 Wolfgang Saxon 9 August 1991 Shahpur Bakhtiar Foe of Shah Hunted by Khomeini s Followers 2017 08 27 at the Wayback Machine New York Times retrieved 6 July 2015 Elizabeth Collard IRAN MEED Economic East Economic Digest Ltd 23 1 13 1979 18 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 David Rosenzweig Family of Slain Prime Minister Files Suit Against Iranian Government Los Angeles Times 8 August 2001 11 June 2016 tarixinde Istifade tarixi 19 May 2016 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 Kadivar Cyrus Farewell Shiraz An Iranian Memoir of Revolution and Exile American University in Cairo Press 2017 seh 161 ISBN 9781617977954 Kaveh Basmenji Tehran Blues Youth Culture in Iran Saqi 25 January 2013 seh 119 ISBN 978 0 86356 515 1 Istifade tarixi 19 May 2016 Yadigar Sadiqli Sapur Bextiyar haqqinda meqale Yadigar Sadiqlinin bloqu Azerbaycan dili 11 fevral 2019 archive missing date tarixinde Istifade tarixi 16 sentyabr 2023 No Safe Haven Iran s Global Assassination Campaign Iran Human Rights 2008 2020 10 21 tarixinde Istifade tarixi 2022 12 24 Police thwart attempt to assassinate Bakhtiar 97 25 UPI 18 July 1980 seh A8 26 January 2022 tarixinde Istifade tarixi 4 November 2012 news google com vasitesile Hooman Bakhtiar Obama s Sanctions Gift to an Assassin for Iran The Wall Street Journal 9 August 2015 11 June 2016 tarixinde Istifade tarixi 19 May 2016