Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mehdi Bazərgan (fars. مهدی بازرگان) — İranlı pedaqoq, alim, aktivist və siyasətçi. 1979-1980-ci illərdə İran İslam İnqilabından sonra İranda qurulan İran Müvəqqəti Hökumətinin sədri və İslam İnqilabından sonra İranın ilk baş naziri.
| Mehdi Bazərgan | |
|---|---|
| Mehdi Bazərgan | |
 | |
 | |
| 04.02.1979 – 06.11.1979 | |
| Əvvəlki | Şapur Bəxtiyar |
| Sonrakı | Məhəmmədəli Rəcai |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum adı | مهدی بن عباسقلی تجارتی تبریزی |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Bazərgan |
| Vəfat tarixi | (87 yaşında) |
| Vəfat yeri | Sürix  İsveçrə |
| Vəfat səbəbi | ürək tutması |
| Dəfn yeri | |
| Partiya |
|
| Fəaliyyəti | siyasətçi, mühəndis |
| Atası | Hacı Abbasqulu Təbrizi |
| Dini | islam, on iki imam şiəliyi |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | islam, siyasət |
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı və təhsili
Mehdi Bazərgan 1907-ci il sentyabrın 1-də Tehranda azərbaycanlı ailəsində dünyaya gəlib. Onların nəsli İranın şimal-qərbində yerləşən, Türkiyə sərhədindən 3 km-lik məsafədəki Bazərgan məntəqəsindədir. Atası Hacı Abbasqulu zəngin tacir idi. Buna görə gənc Mehdi mükəmməl təhsil almaq imkanına malik olub. İlkin təhsildən sonra o Rza şah hökumətinin göndərişi ilə 1926-1936-cı illərdə Parisdə termodinamika mühəndisi ixtisasına yiyələnir və ölkəsinə dönür. 1939-cu ildən İranı məşhur Təbatəbai nəslindən olan Mələk xanımla evlənməsi onun əlaqələrini daha da genişləndirir.
Fəaliyyəti
İkinci dünya müharibəsində Bazərgan ona təhsil vermiş Fransanın köməyinə getməyi özünə borc bilir və de Qollun rəhbərlik etdiyi Müqavimət hərəkatında iştirak edir. 40-cı illərin ikinci yarısında isə Tehran Universitetinin mühəndislik fakültəsinin ilk dekanı olur. 1949-cu ildə islahatçı siyasi xadim Məhəmməd Müsəddiq İranın milli, liberal, sosial-demokrat yönümlü bir çox siyasi təşkilatlarını Milli Cəbhədə birləşdirir. 1950-ci ildə keçirilən parlament seçkilərində Milli Cəbhə deputat yerlərinin əksəriyyətini qazanır. Bu da Müsəddiqə çoxdan arzuladığı aksiyanı – İranın neft yataqlarını milliləşdirilməsini həyata keçirməyə imkan verir. Müvafiq qanun 1951-ci ilin martın 15-də qəbul olunur. Aprelin 28-də isə Məhəmməd Müsəddiq İranın baş naziri seçilir. Mehdi Bazərgan isə yeni yaradılan İran Milli Neft Şirkətinin ilk rəhbəri təyin olunur. Lakin Müsəddiqin şah hakimiyyətini məhdudlaşdırmaq, feodal münasibətlərini ləğv etmək yolundakı islahatları daxili irticanın, neft yataqlarını milliləşdirmək kursu isə İngiltərə və ABŞ-nin maraqlarına uyğun gəlmirdi. Bu iki ölkənin xüsusi xidmət orqanlarının planlaşdırdığı və daxili irticanın köməyi ilə həyata keçirilən "Ayaks" əməliyyatı nəticəsində 1953-cü ilin avqustunda Müsəddiq hökuməti devrildi. İran demokratları qeyri-leqal şəraitdə mübarizəni davam etdirsələr də, yalnız 1960-cı ildə yenidən təşkilatlana bildilər. Tarixşünaslıqda İkinci Milli Cəbhə adlandırılan bu təşkilatın rəhbərliyində artıq Bazərgan da təmsil olunurdu. Ondan əlavə Şapur Bəxtiyar, Kərim Səncabi, Dariuş Forouhar, Qulamhüseyn Sadiqi, Allahyar Saleh və digər liberallar Milli Cəbhənin liderləri idilər. Lakin daxili fikir ayrılıqları səbəbindən Mehdi Bazərgan bir il sonra Milli Cəbhəni tərk etdi. O 1961-ci ildə ayətullah Taleqani ilə birlikdə İran Azadlıq Hərəkatı adlı təşkilat yaradır. Liberal, dünəvi Milli Cəbhədən fərqli olaraq İAH demokratik, lakin İslam qaydalarının əhəmiyyətli rol oynayacağı cəmiyyətin qurulmasını hədəfləyirdi. 60-cı illərdə Bazərgan bir neçə dəfə həbs olunur. 1964-cü ildə şah məhkəməsi onu 10 il azadlıqdan məhrum edir, lakin 3 il sonra siyasətlə məşğul olmamaq şərti ilə azad olunur. Sonrakı 10 il ərzidə Mehdi Bazərgan tikinti biznesi ilə məşğul olur.
İran inqilabı və sonrakı fəaliyyəti
1978-ci ildə İranda etiraz hərəkatının vüsət alması ilə Bazərgan yenidən siyasətə qayıdır. O, daha çox müstəqil şəxs kimi davranaraq Fransada yaşayan ayətullah Xomeyni və Milli Cəbhə arasında vasitəçilik edir, monarxiyaya qarşı vahid müqavimət düşərgəsinin yaranmasına çalışır.
Bu dövrdə Milli Cəbhə də dünyəvi modeldən imtina edir, din və demokratiyanın sintezi haqqında danışır. Bu da onun daxilində parçalanmaya səbəb olur. Kərim Səncabi Parisə gedib Xomeyni ilə razılaşma axtararkən, Şapur Bəxtiyar konstitusiyalı monarxiya quruluşuna tərəfdar çıxaraq şahin baş nazir postu təklifini qəbul edir. Təşkilat üzvlərinin əksəriyyəti isə Səncabi xəttini dəstəkləyir.
Hələ inqilab qalib gəlməmiş, 1979-cu ilin fevralın 4-də Ruhullah Xomeyni yeni hökumətin qurulmasını Mehdi Bazərgana tapşırır. 1 həftə sonra, inqilabın qələbəsi və monarxiyanın son baş naziri Şapur Bəxtiyarın istefasından sonra ikihakimiyyətlilik sona yetir və Bazərgan İran Respublikasının ilk baş naziri olur. Mömin olmasına və İslam qaydalarına ciddi əməl etməsinə baxmayaraq, Mehdi Bazərgan teokratik dövlət quruluşunun tərəfdarı deyildi. Bu səbəbdən də onunla Xomeyni arasında fikir ayrılıqları ilk günlərdən zühur edir. Baş nazir "vilayəti-fəqih" institituna qarşı çıxır, ölkənin yeni adını İran İslam Demokratik Respublikası olmasını istəyirdi. Lakin Xomeyni "Demokratik" sözünün tətbiqini qəti surətdə rədd edir. Martın son günlərində keçirilən referendumda dövlətin adı rəsmən İran İslam Respublikası olaraq qəbul edildi. Baş nazir həmçinin inqilabdan sonrakı repressiyaların qarşısını almağa çalışır, lakin cüzi istisnalarla bunu bacarmırdı. Məhdud səlahiyyətlər ona çoxsaylı ölüm hökmlərini ləğv etməyə imkan vermirdi. İki dəfə istefa versə də, Xomeyni tərəfindən qəbul olunmadı. Noyabrın 4-də radikallaşmış kütlənin ABŞ səfirliyinə hücumu və diplomatların ailələri ilə birlikdə girov götürülməsi baş nazirin səbrini daşdıran son damla oldu. İki gün sonra o kabineti ilə birlikdə istefa verdi. Mühacirət etmədən mübarizəsini davam etdirirdi. O, 1982-ci ildə Məclisin spikeri Rəfsəncaniyə göndərdiyi məktubda inqilabın nəticələrindən məyus olduğunu bildirir, hökuməti terror və qorxu atmosferi yaratmaqda, həbsxana və məzarlıqları doldurmaqda günahlandırırdı. İran Azadlıq Hərəkatı 1984-cü il seçkilərini boykot etdiyindən Bazərgan yeni Məclisə düşə bilmədi. O, 1985-ci ildə İran prezidentliyinə namizədliyini irəli sürdü, lakin Konstitusiyanı müdafiə şurası "etibarsız element" kimi onu qeydə almadı. Nəticədə tərəfdarları seçkini boykot etdilər. 1986-cı ildə Bazərgan və bir neçə tərəfdarı bir qrup radikal tərəfindən oğurlandı, fiziki təzyiqə məruz qalandan sonra buraxıldılar. Həmin il ABŞ-nin İsrail vasitəsilə İrana gizli silah satışı barədə skandalın (İrangeyt) üzə çıxması da Bazərganın hökuməti sərt tənqid etməsinə səbəb oldu.
Ölümü
1994-cü ildə onun halı qəfil pisləşir. İlk Tehran xəstəxanasına yerləşdirilsə də sonradan müalicə üçün İsveçrəyə göndərilir.Burada isə o 1995-ci ilin 20 yanvar tarixində ürək tutnasından dünyasını dəyişir.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- http://setaresobh.ir/fa/print/main/42049.
- Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- The Rising Tide of Cultural Pluralism: The Nation-State at Bay?, Crawford Young, p. 127, 1993
- "مهدی بازرگان". 2022-05-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-08-14.
- "Bir demokratın taleyi". 2021-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-08-14.
- "The New York Times, January 21, 1995. Mehdi Bazargan, Former Iran Premier, Dies". January 13, 2013 tarixində . İstifadə tarixi: August 14, 2018.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mehdi Bazergan fars مهدی بازرگان Iranli pedaqoq alim aktivist ve siyasetci 1979 1980 ci illerde Iran Islam Inqilabindan sonra Iranda qurulan Iran Muveqqeti Hokumetinin sedri ve Islam Inqilabindan sonra Iranin ilk bas naziri Mehdi BazerganMehdi BazerganIranin 46 ci bas naziri04 02 1979 06 11 1979EvvelkiSapur BextiyarSonrakiMehemmedeli RecaiSexsi melumatlarDogum adi مهدی بن عباسقلی تجارتی تبریزیDogum tarixi 1 sentyabr 1907Dogum yeri BazerganVefat tarixi 20 yanvar 1995 87 yasinda Vefat yeri Surix IsvecreVefat sebebi urek tutmasiDefn yeri QumPartiya Iran Azadliq Herekati d Fealiyyeti siyasetci muhendisAtasi Haci Abbasqulu TebriziDini islam on iki imam sieliyiElmi fealiyyetiElm sahesi islam siyaset Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyati ve tehsiliMehdi Bazergan 1907 ci il sentyabrin 1 de Tehranda azerbaycanli ailesinde dunyaya gelib Onlarin nesli Iranin simal qerbinde yerlesen Turkiye serhedinden 3 km lik mesafedeki Bazergan menteqesindedir Atasi Haci Abbasqulu zengin tacir idi Buna gore genc Mehdi mukemmel tehsil almaq imkanina malik olub Ilkin tehsilden sonra o Rza sah hokumetinin gonderisi ile 1926 1936 ci illerde Parisde termodinamika muhendisi ixtisasina yiyelenir ve olkesine donur 1939 cu ilden Irani meshur Tebatebai neslinden olan Melek xanimla evlenmesi onun elaqelerini daha da genislendirir FealiyyetiIkinci dunya muharibesinde Bazergan ona tehsil vermis Fransanin komeyine getmeyi ozune borc bilir ve de Qollun rehberlik etdiyi Muqavimet herekatinda istirak edir 40 ci illerin ikinci yarisinda ise Tehran Universitetinin muhendislik fakultesinin ilk dekani olur 1949 cu ilde islahatci siyasi xadim Mehemmed Museddiq Iranin milli liberal sosial demokrat yonumlu bir cox siyasi teskilatlarini Milli Cebhede birlesdirir 1950 ci ilde kecirilen parlament seckilerinde Milli Cebhe deputat yerlerinin ekseriyyetini qazanir Bu da Museddiqe coxdan arzuladigi aksiyani Iranin neft yataqlarini millilesdirilmesini heyata kecirmeye imkan verir Muvafiq qanun 1951 ci ilin martin 15 de qebul olunur Aprelin 28 de ise Mehemmed Museddiq Iranin bas naziri secilir Mehdi Bazergan ise yeni yaradilan Iran Milli Neft Sirketinin ilk rehberi teyin olunur Lakin Museddiqin sah hakimiyyetini mehdudlasdirmaq feodal munasibetlerini legv etmek yolundaki islahatlari daxili irticanin neft yataqlarini millilesdirmek kursu ise Ingiltere ve ABS nin maraqlarina uygun gelmirdi Bu iki olkenin xususi xidmet orqanlarinin planlasdirdigi ve daxili irticanin komeyi ile heyata kecirilen Ayaks emeliyyati neticesinde 1953 cu ilin avqustunda Museddiq hokumeti devrildi Iran demokratlari qeyri leqal seraitde mubarizeni davam etdirseler de yalniz 1960 ci ilde yeniden teskilatlana bildiler Tarixsunasliqda Ikinci Milli Cebhe adlandirilan bu teskilatin rehberliyinde artiq Bazergan da temsil olunurdu Ondan elave Sapur Bextiyar Kerim Sencabi Darius Forouhar Qulamhuseyn Sadiqi Allahyar Saleh ve diger liberallar Milli Cebhenin liderleri idiler Lakin daxili fikir ayriliqlari sebebinden Mehdi Bazergan bir il sonra Milli Cebheni terk etdi O 1961 ci ilde ayetullah Taleqani ile birlikde Iran Azadliq Herekati adli teskilat yaradir Liberal dunevi Milli Cebheden ferqli olaraq IAH demokratik lakin Islam qaydalarinin ehemiyyetli rol oynayacagi cemiyyetin qurulmasini hedefleyirdi 60 ci illerde Bazergan bir nece defe hebs olunur 1964 cu ilde sah mehkemesi onu 10 il azadliqdan mehrum edir lakin 3 il sonra siyasetle mesgul olmamaq serti ile azad olunur Sonraki 10 il erzide Mehdi Bazergan tikinti biznesi ile mesgul olur Iran inqilabi ve sonraki fealiyyeti1978 ci ilde Iranda etiraz herekatinin vuset almasi ile Bazergan yeniden siyasete qayidir O daha cox musteqil sexs kimi davranaraq Fransada yasayan ayetullah Xomeyni ve Milli Cebhe arasinda vasitecilik edir monarxiyaya qarsi vahid muqavimet dusergesinin yaranmasina calisir Bu dovrde Milli Cebhe de dunyevi modelden imtina edir din ve demokratiyanin sintezi haqqinda danisir Bu da onun daxilinde parcalanmaya sebeb olur Kerim Sencabi Parise gedib Xomeyni ile razilasma axtararken Sapur Bextiyar konstitusiyali monarxiya qurulusuna terefdar cixaraq sahin bas nazir postu teklifini qebul edir Teskilat uzvlerinin ekseriyyeti ise Sencabi xettini destekleyir Hele inqilab qalib gelmemis 1979 cu ilin fevralin 4 de Ruhullah Xomeyni yeni hokumetin qurulmasini Mehdi Bazergana tapsirir 1 hefte sonra inqilabin qelebesi ve monarxiyanin son bas naziri Sapur Bextiyarin istefasindan sonra ikihakimiyyetlilik sona yetir ve Bazergan Iran Respublikasinin ilk bas naziri olur Momin olmasina ve Islam qaydalarina ciddi emel etmesine baxmayaraq Mehdi Bazergan teokratik dovlet qurulusunun terefdari deyildi Bu sebebden de onunla Xomeyni arasinda fikir ayriliqlari ilk gunlerden zuhur edir Bas nazir vilayeti feqih institituna qarsi cixir olkenin yeni adini Iran Islam Demokratik Respublikasi olmasini isteyirdi Lakin Xomeyni Demokratik sozunun tetbiqini qeti suretde redd edir Martin son gunlerinde kecirilen referendumda dovletin adi resmen Iran Islam Respublikasi olaraq qebul edildi Bas nazir hemcinin inqilabdan sonraki repressiyalarin qarsisini almaga calisir lakin cuzi istisnalarla bunu bacarmirdi Mehdud selahiyyetler ona coxsayli olum hokmlerini legv etmeye imkan vermirdi Iki defe istefa verse de Xomeyni terefinden qebul olunmadi Noyabrin 4 de radikallasmis kutlenin ABS sefirliyine hucumu ve diplomatlarin aileleri ile birlikde girov goturulmesi bas nazirin sebrini dasdiran son damla oldu Iki gun sonra o kabineti ile birlikde istefa verdi Muhaciret etmeden mubarizesini davam etdirirdi O 1982 ci ilde Meclisin spikeri Refsencaniye gonderdiyi mektubda inqilabin neticelerinden meyus oldugunu bildirir hokumeti terror ve qorxu atmosferi yaratmaqda hebsxana ve mezarliqlari doldurmaqda gunahlandirirdi Iran Azadliq Herekati 1984 cu il seckilerini boykot etdiyinden Bazergan yeni Meclise duse bilmedi O 1985 ci ilde Iran prezidentliyine namizedliyini ireli surdu lakin Konstitusiyani mudafie surasi etibarsiz element kimi onu qeyde almadi Neticede terefdarlari seckini boykot etdiler 1986 ci ilde Bazergan ve bir nece terefdari bir qrup radikal terefinden ogurlandi fiziki tezyiqe meruz qalandan sonra buraxildilar Hemin il ABS nin Israil vasitesile Irana gizli silah satisi barede skandalin Irangeyt uze cixmasi da Bazerganin hokumeti sert tenqid etmesine sebeb oldu Olumu1994 cu ilde onun hali qefil pislesir Ilk Tehran xestexanasina yerlesdirilse de sonradan mualice ucun Isvecreye gonderilir Burada ise o 1995 ci ilin 20 yanvar tarixinde urek tutnasindan dunyasini deyisir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir http setaresobh ir fa print main 42049 Cex Milli Hakimiyyet Melumat bazasi The Rising Tide of Cultural Pluralism The Nation State at Bay Crawford Young p 127 1993 مهدی بازرگان 2022 05 30 tarixinde Istifade tarixi 2018 08 14 Bir demokratin taleyi 2021 09 17 tarixinde Istifade tarixi 2018 08 14 The New York Times January 21 1995 Mehdi Bazargan Former Iran Premier Dies January 13 2013 tarixinde Istifade tarixi August 14 2018