Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şamaxı soyqırımı — 1918-ci ilin mart-aprel aylarında ermənilərin Şamaxı qəzasında azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım, etnik təmizləmə siyasəti.
| Şamaxı soyqırımı | |
|---|---|
| Mart soyqırımı | |
 İmamlı küçəsinin dağıntıları. Kərbəlayi Məmməd Əli Əliyevin evi | |
| Tarix | 1918 mart – 1918 aprel |
| Yeri | Şamaxı qəzası, Bakı quberniyası |
| Nəticəsi | Bakı Soveti və Daşnaktsutyunun qələbəsi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycanın Ümumilli lideri Heydər Əliyevin 26 mart 1998-ci il tarixli Sərəncamı ilə 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi qeyd olunur.
Soyqırımdan əvvəlki vəziyyət
1918-ci il mart soyqırımının əsas səbəbləri barədə əvvəllər Bakıda yaşamış, sonralar Almaniyaya mühacirət etmiş, Kadet partiyasının üzvü B. Baykov öz xatirələrində belə yazırdı:
 | Rusiya imperiyasının bütün neftini Bakı verirdi. Neftin əksəriyyəti Volqa çayı vasitəsilə Rusiya şəhərlərinə daşınırdı. Volqada buzların əriməsilə ticarət gəmilərinin fəaliyyəti martın ortalarında başlanırdı. Bolşeviklərin təxirəsalınmaz vəzifəsi Bakını tezliklə işğal etmək idi. |  |
Stepan Şaumyanın göstərişi ilə Stepan Lalayev yerli əhaliyə qarşı palanlaşdırılan soyqırıma hazırlıq məqsədilə 1917-ci ilin sonu, 1918-ci ilin əvvələrindən başlayaraq gizli surətdə Şamaxıda yaşayan ermənilərə silah paylamışdır. Bu dövrdə müxtəlif cəbhələrdən 7000 erməni əsgəri Bakıya gətirilərək Bakı Sovetinin hərbi qüvvələrinin tərkibinə daxil edilmişdi. İstintaq Komissiyası tərəfindən hazırlanan sənədə görə hələ yanvar ayında Bakı Soveti tərəfindən 15 maşın silah, mart ayının ortalarında isə 60 maşın silah və 2000 erməni əsgəri Şamaxıya göndərilmişdi.
Soyqırım
Şamaxı soyqırımının baş verdiyi dəqiq tarix bilinmir. Bəzi kitab və məqalələrdə hadisələrin 1918-ci il martın 18-də, bəzilərində 1918-ci ilin aprel ayında, bəzilərində isə 3–16 apreldə baş verdiyi qeyd olunur. Araşdırmalar Şamaxı soyqırımının qısa fasilələrlə bir neçə mərhələdə, Bakı və Qubadakı qırğınlardan əvvəl baş verdiyini təsdiq edir:
- I mərhələ — martın əvvələri – 27 mart 1918-ci il
- II mərhələ — 30 mart – 9 aprel 1918-ci il
- III mərhələ — 18 aprel – 1 avqust 1918-ci il
18 mart 1918-ci il, səhər saat 6-da ermənilər Şamaxını mühasirəyə alaraq 10 top, yüzlərlə pulemyot və digər silahlarla şəhəri atəşə tutmuşlar. Bundan sonra şəhərin bir neçə məhəlləsində yanğınlar başlamış, şəhər əhalisi təslim olmağa məcbur olmuşdu. Şamaxıya daxil olan ermənilər şəhəri yenidən talan etmişlər. Şəhərdə az-çox salamat qalmış tikililər yandırılmışdır. Şamaxıda ermənilərin törətdikləri cinayətlər xüsusi qəddarlıqla həyata keçirilmişdir. Qətl edilənlərin qolları, qıçları, burunları, qulaqları kəsilib, gözləri çıxarılıb, qarınları yırtılıb, yandırılıb, işgəncə ilə öldürülüblər.
Gəncədən azərbaycanlı silahlı dəstələrin Şamaxıya köməyə gəlməsindən qorxuya düşən ermənilər və malakanlar Şamaxı qəzasının Qozluçay kəndinə çəkilirlər. Azərbaycanlı silahlı dəstələri onları təqib etməyə başlayır. Lakin onlara məlum olur ki, ermənilər və malakanların qüvvələri onlarınkından qat-qat çoxdur. Ona görə də dörd gündən sonra azərbaycanlı silahlı dəstələr şəhəri tərk etməyə məcbur olurlar. Gəncədən olan silahlı dəstələrlə Şamaxının əksər müsəlman əhalisi şəhəri tərk edir. Çoxlu şəhər sakini, xüsusilə yoxsullar, xəstələr, qocalar və uşaqlar şəhərdə qalırlar. Gəncədən olan silahlı dəstələr Şamaxını tərk etdikdən bir neçə gün sonra erməni və malakan dəstələri geri qayıdaraq yenidən Şamaxını tuturlar. Bu dəfə şəhərin talan edilməsi və əhaliyə divan tutulması əvvəlkindən daha böyük qəddarlıqla həyata keçirilir. Şəhərdə qalan azərbaycanlı əhali uşaqlar, qadınlar, qocalar da daxil olmaqla tamamilə məhv edilir. Şəhərdə azərbaycanlıların bütün əmlakı qarət edilərək erməni və malakan kəndlərinə aparılmışdı. Şəhərdəki bütün məscidlər, onların nəzdindəki müqəddəs yerlərlə birlikdə yandırılmışdı. 120 kənd olmuşdur ki, bunlardan da 86-sı soyqırıma məruz qalıb. Komissiya öz işini dayandırdığına görə soyqırıma məruz qalmış digər 33 kənd haqqında məlumat toplamaq mümkün olmamışdı.
"Piran-Şirvan" məhəllələri tamamilə talan edilmiş və yandırılmışdır. Şamaxı şəhərinin müsəlmanlar yaşayan hissəsinin hamısına od vurulmuş, şəhərin 13 məhəllə məscidi və məşhur Cümə məscidi yandırılmışdır.
Şamaxı soyqırımı zamanı öldürülənlərin sayı haqqında müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Bəzi məlumatlarda öldürülənlərin sayı 7 min, bəzilərində 8 minə qədər, bəzilərində 8–12, bəzilərində isə 40 minə qədər olduğu göstərilir. 1920-ci ildə mühacir ədəbiyyatında öldürülənlərin sayı bir mənbədə 12 minə qədər, digər bir mənbədə isə 17 min nəfər olduğu göstərilir.
Ekspertlərin arxivdəki aktlarda olan rəqəmlər üzrə hesablamalarına görə Şamaxı qəzasının 53 kəndində 8027 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, onlardan 4190 nəfəri kişi, 2560 nəfəri qadın və 1277 nəfəri uşaq olmuşdur. Hesablamalara görə bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zərər o dövrün qiymətləri ilə 339,5 milyon manat olmuşdur. Digər mənbədə isə Şamaxının 72 kəndində 7 min nəfər, 1653 qadın və 965 uşağın qətlə yetirildiyi bildirilir.
Ələkbər bəy Xasməmmədovun məruzəsi
Gəncə Müsəlman Xeyriyyə cəmiyyətinin üzvü Ələkbər bəy Xasməmmədov 1918-ci il martın 28-də Zaqafqaziya Seyminin sədrinə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Martın 18-də bolşeviklər tərəfindən Bakıdan 2000 yaxşı silahlanmış, top və pulemyota malik olan əsgər dəstəsi Şamaxı qəzası istiqamətində yola salınmışdır. Dəstə yol boyu 15-dən çox müsəlman kəndini məhv edərək, Şamaxı şəhərini darmadağın etmişdir. Minlərlə müsəlman, o cümlədən qadın və uşaqlar qılıncdan keçirilmişdir. Faciəni təsvir etmək olmur. Təhqir və zorakılıqlar həddini aşmışdır. Təcili hökumətin köməyi lazımdır."
Ə. Xasməmmədovun məruzəsində göstərilirdi ki, ermənilərin Şamaxı şəhərinə birinci və ikinci hücumları zamanı min nəfərdən çox azərbaycanlı qətlə yetirilmişdir.
Nəticələr
Böyük Britaniyanın briqada generalı R. Qortonun 8 dekabr 1918-ci ildə Londona göndərdiyi sənəddə 20 min, R. Mustafazadənin kitabında 20 min, A. Balayevin kitabında 30 min, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərində 30 min, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin nəşr etdiyi kitabda isə 50 mindən çox müsəlmanın 1918-ci ildə soyqırıma məruz qaldığı göstərilir.
Bəzi mülahizələrə görə, 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş Şamaxı sakinləri Kələxana və Süleyman dərələrində dəfn edilib.
Müasir dövr tədqiqatları sübut edir ki, 1918-ci il qırğınlarında ermənilər azərbaycanlılarla yanaşı yəhudilərə, almanlara və digər milli azlıqlara qarşı da cinayətlər törədib. Bu dövrdə ermənilər tərəfindən 3 minə qədər yəhudinin həyatına son qoyulub. Quba Rayon İcra Hakimiyyətinin Qırmızı Qəsəbə inzibati ərazi vahidliyi üzrə nümayəndəsi yəhudi İsakov Pisax Davidoviç 1918-ci ildə ermənilərin qətlə yetirdikləri dağ yəhudilərindən 104 nəfərin, və Qırmızı Qəsəbə sakinləri olan 18 nəfər yəhudinin siyahısını prokurorluğa təqdim edib. O zamanlar qətlə yetirilən yəhudilər Digah kəndi yaxınlığında Şimi dərəsinə atılmışlar.
İstinadlar
- "March 31 - Day of Azerbaijani genocide". economy.gov.az (ingilis). 2020-10-12 tarixində . İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2020.
- Zülfüqarlı, 2011. səh. 13
- Zülfüqarlı, 2011. səh. 14
- "ŞAMAXI QƏZASINDA TÜRK-MÜSƏLMAN SOYQIRIMI". tarixinstitutu.az (az.). 12 oktyabr 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2020.
- Zülfüqarlı, 2011. səh. 17
- Zülfüqarlı, 2011. səh. 18
- Zülfüqarlı, 2011. səh. 28
Ədəbiyyat
- Zülfüqarlı, M. Şamaxı soyqırımı 1918. Bakı. 2011. 78 səh. ISBN .
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Samaxi soyqirimi 1918 ci ilin mart aprel aylarinda ermenilerin Samaxi qezasinda azerbaycanlilara qarsi toretdikleri soyqirim etnik temizleme siyaseti Samaxi soyqirimiMart soyqirimiImamli kucesinin dagintilari Kerbelayi Memmed Eli Eliyevin eviTarix 1918 mart 1918 aprelYeri Samaxi qezasi Baki quberniyasiNeticesi Baki Soveti ve Dasnaktsutyunun qelebesi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Azerbaycanin Umumilli lideri Heyder Eliyevin 26 mart 1998 ci il tarixli Serencami ile 31 mart Azerbaycanlilarin Soyqirimi Gunu kimi qeyd olunur Soyqirimdan evvelki veziyyet1918 ci il mart soyqiriminin esas sebebleri barede evveller Bakida yasamis sonralar Almaniyaya muhaciret etmis Kadet partiyasinin uzvu B Baykov oz xatirelerinde bele yazirdi Rusiya imperiyasinin butun neftini Baki verirdi Neftin ekseriyyeti Volqa cayi vasitesile Rusiya seherlerine dasinirdi Volqada buzlarin erimesile ticaret gemilerinin fealiyyeti martin ortalarinda baslanirdi Bolseviklerin texiresalinmaz vezifesi Bakini tezlikle isgal etmek idi Stepan Saumyanin gosterisi ile Stepan Lalayev yerli ehaliye qarsi palanlasdirilan soyqirima hazirliq meqsedile 1917 ci ilin sonu 1918 ci ilin evvelerinden baslayaraq gizli suretde Samaxida yasayan ermenilere silah paylamisdir Bu dovrde muxtelif cebhelerden 7000 ermeni esgeri Bakiya getirilerek Baki Sovetinin herbi quvvelerinin terkibine daxil edilmisdi Istintaq Komissiyasi terefinden hazirlanan senede gore hele yanvar ayinda Baki Soveti terefinden 15 masin silah mart ayinin ortalarinda ise 60 masin silah ve 2000 ermeni esgeri Samaxiya gonderilmisdi SoyqirimQosabulaq ve Gurcubazar kucelerinin tininde yerlesen evlerin dagintilari Samaxi soyqiriminin bas verdiyi deqiq tarix bilinmir Bezi kitab ve meqalelerde hadiselerin 1918 ci il martin 18 de bezilerinde 1918 ci ilin aprel ayinda bezilerinde ise 3 16 aprelde bas verdiyi qeyd olunur Arasdirmalar Samaxi soyqiriminin qisa fasilelerle bir nece merhelede Baki ve Qubadaki qirginlardan evvel bas verdiyini tesdiq edir I merhele martin evveleri 27 mart 1918 ci il II merhele 30 mart 9 aprel 1918 ci il III merhele 18 aprel 1 avqust 1918 ci il 18 mart 1918 ci il seher saat 6 da ermeniler Samaxini muhasireye alaraq 10 top yuzlerle pulemyot ve diger silahlarla seheri atese tutmuslar Bundan sonra seherin bir nece mehellesinde yanginlar baslamis seher ehalisi teslim olmaga mecbur olmusdu Samaxiya daxil olan ermeniler seheri yeniden talan etmisler Seherde az cox salamat qalmis tikililer yandirilmisdir Samaxida ermenilerin toretdikleri cinayetler xususi qeddarliqla heyata kecirilmisdir Qetl edilenlerin qollari qiclari burunlari qulaqlari kesilib gozleri cixarilib qarinlari yirtilib yandirilib isgence ile oldurulubler Haci Qasim mescidinin daxili gorunusu Genceden azerbaycanli silahli destelerin Samaxiya komeye gelmesinden qorxuya dusen ermeniler ve malakanlar Samaxi qezasinin Qozlucay kendine cekilirler Azerbaycanli silahli desteleri onlari teqib etmeye baslayir Lakin onlara melum olur ki ermeniler ve malakanlarin quvveleri onlarinkindan qat qat coxdur Ona gore de dord gunden sonra azerbaycanli silahli desteler seheri terk etmeye mecbur olurlar Genceden olan silahli destelerle Samaxinin ekser muselman ehalisi seheri terk edir Coxlu seher sakini xususile yoxsullar xesteler qocalar ve usaqlar seherde qalirlar Genceden olan silahli desteler Samaxini terk etdikden bir nece gun sonra ermeni ve malakan desteleri geri qayidaraq yeniden Samaxini tuturlar Bu defe seherin talan edilmesi ve ehaliye divan tutulmasi evvelkinden daha boyuk qeddarliqla heyata kecirilir Seherde qalan azerbaycanli ehali usaqlar qadinlar qocalar da daxil olmaqla tamamile mehv edilir Seherde azerbaycanlilarin butun emlaki qaret edilerek ermeni ve malakan kendlerine aparilmisdi Seherdeki butun mescidler onlarin nezdindeki muqeddes yerlerle birlikde yandirilmisdi 120 kend olmusdur ki bunlardan da 86 si soyqirima meruz qalib Komissiya oz isini dayandirdigina gore soyqirima meruz qalmis diger 33 kend haqqinda melumat toplamaq mumkun olmamisdi Piran Sirvan mehelleleri tamamile talan edilmis ve yandirilmisdir Samaxi seherinin muselmanlar yasayan hissesinin hamisina od vurulmus seherin 13 mehelle mescidi ve meshur Cume mescidi yandirilmisdir Samaxi soyqirimi zamani oldurulenlerin sayi haqqinda muxtelif melumatlar movcuddur Bezi melumatlarda oldurulenlerin sayi 7 min bezilerinde 8 mine qeder bezilerinde 8 12 bezilerinde ise 40 mine qeder oldugu gosterilir 1920 ci ilde muhacir edebiyyatinda oldurulenlerin sayi bir menbede 12 mine qeder diger bir menbede ise 17 min nefer oldugu gosterilir Ekspertlerin arxivdeki aktlarda olan reqemler uzre hesablamalarina gore Samaxi qezasinin 53 kendinde 8027 nefer azerbaycanli qetle yetirilmis onlardan 4190 neferi kisi 2560 neferi qadin ve 1277 neferi usaq olmusdur Hesablamalara gore bu kendlere deyen umumi maddi zerer o dovrun qiymetleri ile 339 5 milyon manat olmusdur Diger menbede ise Samaxinin 72 kendinde 7 min nefer 1653 qadin ve 965 usagin qetle yetirildiyi bildirilir Elekber bey Xasmemmedovun meruzesi Sixminas bolgesinde Yuxari meydanda dukanlarin dagintilarinin goruntuleri Gence Muselman Xeyriyye cemiyyetinin uzvu Elekber bey Xasmemmedov 1918 ci il martin 28 de Zaqafqaziya Seyminin sedrine gonderdiyi teleqramda yazirdi Martin 18 de bolsevikler terefinden Bakidan 2000 yaxsi silahlanmis top ve pulemyota malik olan esger destesi Samaxi qezasi istiqametinde yola salinmisdir Deste yol boyu 15 den cox muselman kendini mehv ederek Samaxi seherini darmadagin etmisdir Minlerle muselman o cumleden qadin ve usaqlar qilincdan kecirilmisdir Facieni tesvir etmek olmur Tehqir ve zorakiliqlar heddini asmisdir Tecili hokumetin komeyi lazimdir E Xasmemmedovun meruzesinde gosterilirdi ki ermenilerin Samaxi seherine birinci ve ikinci hucumlari zamani min neferden cox azerbaycanli qetle yetirilmisdir NeticelerBoyuk Britaniyanin briqada generali R Qortonun 8 dekabr 1918 ci ilde Londona gonderdiyi senedde 20 min R Mustafazadenin kitabinda 20 min A Balayevin kitabinda 30 min Fovqelade Tehqiqat Komissiyasinin senedlerinde 30 min Azerbaycan Respublikasi Milli Meclisinin nesr etdiyi kitabda ise 50 minden cox muselmanin 1918 ci ilde soyqirima meruz qaldigi gosterilir Bezi mulahizelere gore 1918 ci ilde ermeniler terefinden qetle yetirilmis Samaxi sakinleri Kelexana ve Suleyman derelerinde defn edilib Muasir dovr tedqiqatlari subut edir ki 1918 ci il qirginlarinda ermeniler azerbaycanlilarla yanasi yehudilere almanlara ve diger milli azliqlara qarsi da cinayetler toredib Bu dovrde ermeniler terefinden 3 mine qeder yehudinin heyatina son qoyulub Quba Rayon Icra Hakimiyyetinin Qirmizi Qesebe inzibati erazi vahidliyi uzre numayendesi yehudi Isakov Pisax Davidovic 1918 ci ilde ermenilerin qetle yetirdikleri dag yehudilerinden 104 neferin ve Qirmizi Qesebe sakinleri olan 18 nefer yehudinin siyahisini prokurorluga teqdim edib O zamanlar qetle yetirilen yehudiler Digah kendi yaxinliginda Simi deresine atilmislar Istinadlar March 31 Day of Azerbaijani genocide economy gov az ingilis 2020 10 12 tarixinde Istifade tarixi 12 oktyabr 2020 Zulfuqarli 2011 seh 13 Zulfuqarli 2011 seh 14 SAMAXI QEZASINDA TURK MUSELMAN SOYQIRIMI tarixinstitutu az az 12 oktyabr 2020 tarixinde Istifade tarixi 12 oktyabr 2020 Zulfuqarli 2011 seh 17 Zulfuqarli 2011 seh 18 Zulfuqarli 2011 seh 28EdebiyyatZulfuqarli M Samaxi soyqirimi 1918 Baki 2011 78 seh ISBN 978 9952 8135 3 9 Hemcinin baxMart soyqirimi Quba soyqirimi Quba kutlevi mezarligi