Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Usruşana — Orta Asiyada tarixi vilayət.
Tarixi
Yaqut əl-Həməvi yazır: "Usruşana vilayəti Mavərəünnəhrdədir."Vasili Bartoldun fikrincə, Səmərqəndlə Xocənd arasında olan yerlər Usruşanaya daxildir.A. Y. Yakubovski yazır: "Daha sıx birlik Usruşanada idi. Usruşana—Cizaq, Xavast, Xocənd və Zəmin arasında yerləşən vilayətdir. Bu birliyin başında Afşin titullu Kavusun soyu dayanırdı".
V əsrin ortalarından VI əsrə kimi Usruşana eftalilərin tabeliyində idi. 560-cı ildə Göytürk xaqanlığına daxil oldu. Göytürklərin təsiri azalınca, VII əsrdə müstəqil oldular. Formal olaraq Səmərqənd ixşidlərindən asılıqları vardı.
Cüneydin 734-cü ilin əvvələrində ölümü ilə, ərəb nüfuz və qüdrəti qırılmış olan Xorasan vilayətində "qara bayraq qaldıran", Abbasi tərəfdarı, Haris bin Sureycin üsyan edərək Bəlxi, ardından valilik mərkəzi Mərv şəhrini zəbt etməsi, Mavəraünnəhirdə durumu büsbütün qarışdırdı.
Yəni valilərin, üç il (734–737) onunla ilə uğraşmaq məcburiyyətində qaldıqları Haris, sonunda Türgişlərə iltica etdi. Türgiş xaqanı Su-lu, Mavəraünnəhirə qarşı son səfərində xeyli müttəfiq tapmışdı: Haris tərəfdarlarından başqa Sogd hökmdarı (yəni Gurək vəya oğlu), Usruşana hakimi, Şaş (Daşkənd bölgəsi) hökmdarı, Hutta hökmdarı. Bu siyahı "Mavəraünnəhirdəki ərəb nüfuzunun necə türklərə keçmiş olduğunu" açıqca göstərir. Xaqan, Bəlxə doğru irəlilədi. Cüzcana daxil oldu, öncə Toxarıstanı ərəblərə qarşı ayağa qaldıraraq məhalli bir dəstək yaratmağı faydalı görürdü. Amma vali Əsəd bin Abdullah, xaqanın ordusunu arxadan vurmağa müvəffəq oldu.
738-ci ildə usruşanalılar digər türklərlə bərabər ərəblərə qarşı vuruşdular. 739-cu ildə ərəb sərkərdəsi Usruşananın afşini Xaraxurrunu məcbur etdi ki, ərəb hakimiyyətini tanısın.
794–795-ci illərdə xəlifə Harunərrəşid Usruşananı Bərməkilər soyundan vermişdi.
820–821-ci illərdə Usruşanaya yürüş ütmişdilər. Onlar vilayətin bir çox yerlərini yağmalamışdılar.
Sacilər dövlətinin (879–941) əsasını əslən Mərkəzi Asiyanın Usruşana vilayətinin qədim türk nəsillərindən olan Sacilər qoymuşdur. Sacilər türkmənşəli və ya iranmənşəli olmuşlar. Sacilər (879–941) sülaləsinin nümayəndələri bir qayda olaraq, Afşin ləqəbi daşıyırdılar. Onlar Orta Asiyanın Usruşana vilayətinin qədim İran nəsillərindən idilər. Ərəb ordusunun bir çox məşhur sərkərdələri, о sıradan Heydər ibn Kavus bu nəsildən çıxmışdılar.
Usruşananın digər nümayəndələrinin Azərbaycandakı fəaliyyəti N. Nemətovun əsərində təsvir olunmuşdur. Xəlifə Mütəvəkkil öləndən sonra Xilafətin paytaxtı Səmərrada (Samirədə) baş verən iğtişaşda Usruşana əmirlərindən bəziləri iştirak etmişdilər.
V. V. Bartoldun dediyinə görə, ərəblərin Orta Asiyada son böyük hərbi əməliyyatı, hicri 208 (miladi 822/23)-ci ildə Usruşanaya edilən səfər idi. O zaman Usruşana hakimi Afşin Kavus idi, onun Heydər, Fəzl, Xaş və Rəşid adlı dörd oğlu var idi. Ailə ixtilafı üzündən Heydər Bağdada xəlifə Məmunun yanına qaçmalı oldu, o da Kavusun köməyi ilə Usruşananı istila etməyə müvəffəq oldu və 822-ci ildən onu Xifafətin tərkibinə daxil etdi.
Mötəsim 835-ci ildə xürrəmi qiyamını yatırmaq üçün Afşin ləqəbli, Heydər ibn Kavus Usruşanini təyin etmişdi. Mötəsim şahzadəlik illərində Misir canişi ikən Afşin onun köməkçisi olmuşdu. Afşin Usruşanalı əsilzadə bir ailənin övladı idi. O, yeniyetməlik illərində ərəblərə əsir düşmüş və Bağdada gətirilərək burada təlimdən keçirilmiş və hərbi biliyə yiyələnmişdi. Afşin özündən əvvəlki sərkərdələrdən fərqli bir strategiya və taktika tətbiq etdi. O, Ərdəbilin şimal-qərbindəki Bərzənd şəhərinin müdafiəsini gücləndirərək buranı hərbi bazaya çevirdi.
Usruşanalı Afşin həbs edildi. Afşinin həbs edilməsinin səbəbi bu idi. Afşin Azərbaycan, Arran və Ermənistanda xəlifənin canişini olaraq topladığı sərvət və qiymətli əşyanı, habelə Babəklə müharibə zamanı ələ keçirdiyi hər şeyi Xilafət ərazisində saxlamayıb, mötəbər adamları gizlicə Usruşanaya göndərirdi. Sərvət dolu karvanlar Təbəristan yolu ilə göndərilirdi. Afşinlə şəxsi qərəzi olan Abdullah ibn Tahir isə bu barədə xəlifəyə məlumat verirdi. Mötəsim, Abdullah ibn Tahirə əmr etdi ki, ətraflı kəşfiyyatla məşğııl olub Afşinin gizli işlərinin üstünü açsın.
Bir gün Afşin həmişəki kimi, bir dəstə öz adamını min dinar va ya daha artıq pulla Usruşanaya göndərdi. Onlar pulu öz qurşaqlarına tikmişdilər. Nişapur yaxınlığında Abdullah ibn Tahir onları tutdu. O, adamların üstünü axtarıb pulu tapandan sonra maraqlandı ki, bu qədər böyük məbləğ haradan onların əlinə keçmişdir. Onlar cavab verdilər ki, pul Afşinindir. Abdullah aldığı pulu öz qoşununa payladı və bu xüsusda xəlifəyə və Afşinə xəbər verdi. Afşinə yazdı ki, tutulan adamların sözünə inanmır. Abdullahın hərəkətindən qəzəblənən Afşin ona cavab verdi ki, "onun pulu ilə Əmir əl-Möminin pulu eyni şeydir və xahiş etdi ki, adamları buraxsın ta onlar Usruşanaya gedə bilsinlər. Abdullah ibn Tahir onları azad etdi, onlar da çıxıb getdilər"
Afşin dədə-baba yurdu Usruşanaya qaçmaq istərirdi. Lakin Afşinin niyyəti baş tutmadı, çünki sərkərdələrdən biri Vacin əl-Usruşani onun planını bəyənmədi. Afşin onu tutub yox etmək qərarına gələndə, Vacin atın üstünə sıçrayıb düz xəlifənin sarayına çapdı. İtax onu xəlifənin yanına buraxmadı, çünki xəlifə yatmışdı. Vacin görüş üçün təkid etməyə başladısa, yalnız səhər xəlifə tərəfindən qəbul olundu və Afşinin bütün sirlərini açıb ona dedi. Xəlifə Afşini çağırtdırdı və əmr etdi ki, onu Cövsək iqamətgahında içəri Ləl ("Mirvari") həbsxanasına salsınlar; sonralar bu yer "Afşinin həbsxanası" adlanmağa başladı.
Abbasilər xilafətinin şəxsiyyətlərindən biri olan Afşinin yüksəliş yolu belə başa çatdı. A. J. Yakubovski Afşinə verdiyi xasiyyətnamədə belə yazır: "O, zahirdə xəlifəyə inam və sədaqətlə qulluq edərək, Ərəb xilafətinə qarşı yönəldilən çox böyük xalq hərəkatını yatırırdı, xüsusilə Azərbaycanda Babək hərəkatını darmadağın etdi, gizlində isə Usruşanada üsyan hazırlayaraq, öz əcdadının taxtını özünə qaytarmaq niyyətində idi".
Heydər ibn Kavus Afşinin öldürülməsindən sonra Usruşanada hazırlanana üsyan yerindəcə boğuldu. Bu vilayət Samanilərin nümayəndəsi verildi. 855-ci ildə onun yerinə oğlu Yaqub keçdi. 893-cü ildə müstəqil bölgə kimi ləğv edildi. Samanilər dövlətinin hakimiyyəti altına keçdi.
İbn Xordadbeh yazır ki, Orta Asiya Usruşana əmirləri Afşin ləqəbi daşıyırdılar. Orta Asiyada Afşin ünvanı işləkdir. Soqdiananın başçısı Gürək Qüteybə bin Müslümlə müqavilə bağlayarkən özünü "Soğdun ixşidi, Səmərqəndin afşini" adlandırmışdı. V. Abayev "Afşin" titulu haqqında geniş araşdırma aparıb.
Usruşananın mərkəzi idi. Şəhər əhalisi Zərdüştlük inancına tapınırdılar.
Ədəbiyyat
- Смирнова О.И. Археологические разведки в Усрушане в 1953 г.// Материалы и исследования по археологии СССР, № 37. – М.-Л., 1953.
- Негматов Н.Н. Усрушана в древности и раннем средневековье. – Сталинабад, 1957.
- Н. Негматов, Т. И. Зеймаль, Усрушан-ский замок в Шахристане,—СА, 1959, № 2, стр. 205–217.
- Смирнова О.И. Первые монеты Усрушаны. Эпиграфика Востока, вып. 20.— Л., 1971.
- Уструшанско-худжандский узел Великого шелкового пути //Формирование и развитие трасс ВШП. – Ташкент: Фан, 1990. – С.118–120
- Керамика Уструшаны саманидского периода // Мухтасари гузоришотхои Конфронси Байналхалки. – Худжанд, 1999. – С.67–70
İstinadlar
- Yaqut əl-Həməvi, Mücam əl-Büldan, II cild, səh.177.
- Бартольд, В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.2. Исследование / В.В. Бартольд. – СПб, 1900. – 573 с. стр. 165.
- Якубовский А. Ю., Древний Пянджикент, в сборнике: По следам древних культур, М., 1951; стр. 123.
- "историческая энциклопедия". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-01-31.
- Н.Негматов. Усрушана в древности и раннем средневековье. Сталинабад, 1957.
- Н.Негматов. Усрушана в древности и раннем средневековье. Сталинабад, 1957, стр. 157.
- В.В.Бартольд. Несколько слов об арийской культуре в Средней Азии, стр. 9.
- əl-Bəlazuri, səh. 340–341
- ət-Təbəri, III, səh. 1066
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 271.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1303–1305; İbn əl-İbri, səh. 242; əl-Uyun, səh. 62–63
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 364. "Avacan".
- O da Usruşanalı idi
- Əl-Yəqubi, III, səh. 203; ət-Təbəri, III, səh. 1307; əl-Uyun, səh. 63–64
- А.Ю.Якубовский. Итоги работ Согдийского-таджикской археологической экспедиции в 1946–1947 гг., стр. 26.
- ", İbn Xordadbeh, "Kitab əl-məsalik və-l məmalik", səh. 40.
- Yəqubi, Tarix, II cild, səh.344.
- В.И.Абаев. "Среднеазиатский политический термин Афшин", стр. 112–116;
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Usrusana Orta Asiyada tarixi vilayet TarixiYaqut el Hemevi yazir Usrusana vilayeti Mavereunnehrdedir Vasili Bartoldun fikrince Semerqendle Xocend arasinda olan yerler Usrusanaya daxildir A Y Yakubovski yazir Daha six birlik Usrusanada idi Usrusana Cizaq Xavast Xocend ve Zemin arasinda yerlesen vilayetdir Bu birliyin basinda Afsin titullu Kavusun soyu dayanirdi V esrin ortalarindan VI esre kimi Usrusana eftalilerin tabeliyinde idi 560 ci ilde Goyturk xaqanligina daxil oldu Goyturklerin tesiri azalinca VII esrde musteqil oldular Formal olaraq Semerqend ixsidlerinden asiliqlari vardi Cuneydin 734 cu ilin evvelerinde olumu ile ereb nufuz ve qudreti qirilmis olan Xorasan vilayetinde qara bayraq qaldiran Abbasi terefdari Haris bin Sureycin usyan ederek Belxi ardindan valilik merkezi Merv sehrini zebt etmesi Maveraunnehirde durumu busbutun qarisdirdi Yeni valilerin uc il 734 737 onunla ile ugrasmaq mecburiyyetinde qaldiqlari Haris sonunda Turgislere iltica etdi Turgis xaqani Su lu Maveraunnehire qarsi son seferinde xeyli muttefiq tapmisdi Haris terefdarlarindan basqa Sogd hokmdari yeni Gurek veya oglu Usrusana hakimi Sas Daskend bolgesi hokmdari Hutta hokmdari Bu siyahi Maveraunnehirdeki ereb nufuzunun nece turklere kecmis oldugunu aciqca gosterir Xaqan Belxe dogru ireliledi Cuzcana daxil oldu once Toxaristani ereblere qarsi ayaga qaldiraraq mehalli bir destek yaratmagi faydali gorurdu Amma vali Esed bin Abdullah xaqanin ordusunu arxadan vurmaga muveffeq oldu 738 ci ilde usrusanalilar diger turklerle beraber ereblere qarsi vurusdular 739 cu ilde ereb serkerdesi Usrusananin afsini Xaraxurrunu mecbur etdi ki ereb hakimiyyetini tanisin 794 795 ci illerde xelife Harunerresid Usrusanani Bermekiler soyundan vermisdi 820 821 ci illerde Usrusanaya yurus utmisdiler Onlar vilayetin bir cox yerlerini yagmalamisdilar Saciler dovletinin 879 941 esasini eslen Merkezi Asiyanin Usrusana vilayetinin qedim turk nesillerinden olan Saciler qoymusdur Saciler turkmenseli ve ya iranmenseli olmuslar Saciler 879 941 sulalesinin numayendeleri bir qayda olaraq Afsin leqebi dasiyirdilar Onlar Orta Asiyanin Usrusana vilayetinin qedim Iran nesillerinden idiler Ereb ordusunun bir cox meshur serkerdeleri o siradan Heyder ibn Kavus bu nesilden cixmisdilar Usrusananin diger numayendelerinin Azerbaycandaki fealiyyeti N Nemetovun eserinde tesvir olunmusdur Xelife Mutevekkil olenden sonra Xilafetin paytaxti Semerrada Samirede bas veren igtisasda Usrusana emirlerinden bezileri istirak etmisdiler V V Bartoldun dediyine gore ereblerin Orta Asiyada son boyuk herbi emeliyyati hicri 208 miladi 822 23 ci ilde Usrusanaya edilen sefer idi O zaman Usrusana hakimi Afsin Kavus idi onun Heyder Fezl Xas ve Resid adli dord oglu var idi Aile ixtilafi uzunden Heyder Bagdada xelife Memunun yanina qacmali oldu o da Kavusun komeyi ile Usrusanani istila etmeye muveffeq oldu ve 822 ci ilden onu Xifafetin terkibine daxil etdi Motesim 835 ci ilde xurremi qiyamini yatirmaq ucun Afsin leqebli Heyder ibn Kavus Usrusanini teyin etmisdi Motesim sahzadelik illerinde Misir canisi iken Afsin onun komekcisi olmusdu Afsin Usrusanali esilzade bir ailenin ovladi idi O yeniyetmelik illerinde ereblere esir dusmus ve Bagdada getirilerek burada telimden kecirilmis ve herbi biliye yiyelenmisdi Afsin ozunden evvelki serkerdelerden ferqli bir strategiya ve taktika tetbiq etdi O Erdebilin simal qerbindeki Berzend seherinin mudafiesini guclendirerek burani herbi bazaya cevirdi Usrusanali Afsin hebs edildi Afsinin hebs edilmesinin sebebi bu idi Afsin Azerbaycan Arran ve Ermenistanda xelifenin canisini olaraq topladigi servet ve qiymetli esyani habele Babekle muharibe zamani ele kecirdiyi her seyi Xilafet erazisinde saxlamayib moteber adamlari gizlice Usrusanaya gonderirdi Servet dolu karvanlar Teberistan yolu ile gonderilirdi Afsinle sexsi qerezi olan Abdullah ibn Tahir ise bu barede xelifeye melumat verirdi Motesim Abdullah ibn Tahire emr etdi ki etrafli kesfiyyatla mesgiil olub Afsinin gizli islerinin ustunu acsin Bir gun Afsin hemiseki kimi bir deste oz adamini min dinar va ya daha artiq pulla Usrusanaya gonderdi Onlar pulu oz qursaqlarina tikmisdiler Nisapur yaxinliginda Abdullah ibn Tahir onlari tutdu O adamlarin ustunu axtarib pulu tapandan sonra maraqlandi ki bu qeder boyuk mebleg haradan onlarin eline kecmisdir Onlar cavab verdiler ki pul Afsinindir Abdullah aldigi pulu oz qosununa payladi ve bu xususda xelifeye ve Afsine xeber verdi Afsine yazdi ki tutulan adamlarin sozune inanmir Abdullahin hereketinden qezeblenen Afsin ona cavab verdi ki onun pulu ile Emir el Mominin pulu eyni seydir ve xahis etdi ki adamlari buraxsin ta onlar Usrusanaya gede bilsinler Abdullah ibn Tahir onlari azad etdi onlar da cixib getdiler Afsin dede baba yurdu Usrusanaya qacmaq isterirdi Lakin Afsinin niyyeti bas tutmadi cunki serkerdelerden biri Vacin el Usrusani onun planini beyenmedi Afsin onu tutub yox etmek qerarina gelende Vacin atin ustune sicrayib duz xelifenin sarayina capdi Itax onu xelifenin yanina buraxmadi cunki xelife yatmisdi Vacin gorus ucun tekid etmeye basladisa yalniz seher xelife terefinden qebul olundu ve Afsinin butun sirlerini acib ona dedi Xelife Afsini cagirtdirdi ve emr etdi ki onu Covsek iqametgahinda iceri Lel Mirvari hebsxanasina salsinlar sonralar bu yer Afsinin hebsxanasi adlanmaga basladi Abbasiler xilafetinin sexsiyyetlerinden biri olan Afsinin yukselis yolu bele basa catdi A J Yakubovski Afsine verdiyi xasiyyetnamede bele yazir O zahirde xelifeye inam ve sedaqetle qulluq ederek Ereb xilafetine qarsi yoneldilen cox boyuk xalq herekatini yatirirdi xususile Azerbaycanda Babek herekatini darmadagin etdi gizlinde ise Usrusanada usyan hazirlayaraq oz ecdadinin taxtini ozune qaytarmaq niyyetinde idi Heyder ibn Kavus Afsinin oldurulmesinden sonra Usrusanada hazirlanana usyan yerindece boguldu Bu vilayet Samanilerin numayendesi verildi 855 ci ilde onun yerine oglu Yaqub kecdi 893 cu ilde musteqil bolge kimi legv edildi Samaniler dovletinin hakimiyyeti altina kecdi Ibn Xordadbeh yazir ki Orta Asiya Usrusana emirleri Afsin leqebi dasiyirdilar Orta Asiyada Afsin unvani islekdir Soqdiananin bascisi Gurek Quteybe bin Muslumle muqavile baglayarken ozunu Sogdun ixsidi Semerqendin afsini adlandirmisdi V Abayev Afsin titulu haqqinda genis arasdirma aparib Usrusananin merkezi idi Seher ehalisi Zerdustluk inancina tapinirdilar EdebiyyatSmirnova O I Arheologicheskie razvedki v Usrushane v 1953 g Materialy i issledovaniya po arheologii SSSR 37 M L 1953 Negmatov N N Usrushana v drevnosti i rannem srednevekove Stalinabad 1957 N Negmatov T I Zejmal Usrushan skij zamok v Shahristane SA 1959 2 str 205 217 Smirnova O I Pervye monety Usrushany Epigrafika Vostoka vyp 20 L 1971 Ustrushansko hudzhandskij uzel Velikogo shelkovogo puti Formirovanie i razvitie trass VShP Tashkent Fan 1990 S 118 120 Keramika Ustrushany samanidskogo perioda Muhtasari guzorishothoi Konfronsi Bajnalhalki Hudzhand 1999 S 67 70IstinadlarYaqut el Hemevi Mucam el Buldan II cild seh 177 Bartold V V Turkestan v epohu mongolskogo nashestviya Ch 2 Issledovanie V V Bartold SPb 1900 573 s str 165 Yakubovskij A Yu Drevnij Pyandzhikent v sbornike Po sledam drevnih kultur M 1951 str 123 istoricheskaya enciklopediya 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 01 31 N Negmatov Usrushana v drevnosti i rannem srednevekove Stalinabad 1957 N Negmatov Usrushana v drevnosti i rannem srednevekove Stalinabad 1957 str 157 V V Bartold Neskolko slov ob arijskoj kulture v Srednej Azii str 9 el Belazuri seh 340 341 et Teberi III seh 1066 Ibn el Esir VI seh 271 Et Teberi III seh 1303 1305 Ibn el Ibri seh 242 el Uyun seh 62 63 Ibn el Esir VI seh 364 Avacan O da Usrusanali idi El Yequbi III seh 203 et Teberi III seh 1307 el Uyun seh 63 64 A Yu Yakubovskij Itogi rabot Sogdijskogo tadzhikskoj arheologicheskoj ekspedicii v 1946 1947 gg str 26 Ibn Xordadbeh Kitab el mesalik ve l memalik seh 40 Yequbi Tarix II cild seh 344 V I Abaev Sredneaziatskij politicheskij termin Afshin str 112 116