Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İlham Tohti (uyğ. ئىلھام توختى; 25 oktyabr 1969, Artuş (şəhər), Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu) — əslən uyğur məşhur Çin iqtisadçısı, alim. 2009-cu il iyulun 5-də Urumçidə baş verən Urumçi iğtişaşları ilə bağlı hadisələrdən sonra o, Çin hökumətinin Sincan-Uyğur Muxtar Rayonundakı uyğurlara qarşı siyasətini tənqid etdiyinə görə Çin hakimiyyəti tərəfindən həbs edilib. O, sonradan azad edilib. 2014-cü ilin yanvarında o, yenidən həbs edilib və ömürlük həbs cəzasına məhkum olunub. 2019-cu ildə o, “Çinlilər və uyğurlar arasında qarşılıqlı anlaşmanın yaxşılaşdırılması xidmətlərinə görə” Saxarov mükafatına və “ÇXR-də uyğurların vətəndaş hüquqlarının müdafiəsinə görə” Vatslav Havel mükafatına layiq görülüb.
| İlham Tohti | |
|---|---|
| uyğ. ئىلھام توختى | |
 | |
| Doğum tarixi | 25 oktyabr 1969(54 yaş) |
| Doğum yeri | |
| Vətəndaşlığı |  ÇXR |
| Elm sahəsi | iqtisadiyyat |
| İş yeri | Minzu Unuvesiteti (Çin) |
| Alma-mater | Şimal-Şərqi Pedaqoji Universiteti Çinin Minzu Universiteti |
| Tanınır | hüquq müdafiəçisi, universitet müəllimi, iqtisadçı |
| Mükafatları | PEN/Barbara Goldsmit Yazma Azadlığı Mükafatı (2014) Martin Ennals Mükafatı (2016) İnsan Hüquqları üzrə Veymar Şəhər Mükafatı (2017) Vatslav Havel adına mükafat (2019) Saxarov mükafatı (2019) |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
25 oktyabr 1969-cu ildə Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun Artuş mahalında anadan olub. Şimal-Şərqi Normal Universitetinin və İqtisadiyyat fakültəsinin məzunudur. Sonradan o, Pekində Mərkəzi Millətlər Universitetində iqtisadiyyat professoru olub.
Uyğurların hüquqları uğrunda mübarizə
2006-cı ildə İlham Tohti han çinliləri ilə uyğurlar arasında anlaşmanı təşviq etmək üçün uyğur və çin dillərində məqalələr dərc etdirdiyi "Uyghur Online" saytını qurub. Azad Asiya Radiosu onun bloqunu sosial mövzularda mötədil, intellektual resurs adlandırıb. 2008-ci ilin ortalarında hakimiyyət onun saytını bağladı. 2009-cu ilin martında Azad Asiya radiosuna verdiyi müsahibədə Tohti Çin hökumətinin Sincan muxtariyyətindəki siyasətini açıq şəkildə tənqid etdi. O, hanların Sincana miqrasiyasını təşviq etmək siyasətini tənqid edərək, bunun uyğurlar arasında işsizlik problemini daha da ağırlaşdırdığını qeyd edirdi. Tohti yazılarında qeyd edirdi ki, 1990-cı illərdə hökumət üçün araşdırma apararkən, Sincanda 20 milyondan az əhalidən 1,5 milyon işsiz olduğunu aşkar edib. Bundan əlavə, o, Uyğur muxtariyyətinin qubernatoru Nur Bəkrini tənqid edərək onu “ixtisassız” idarəçi adlandırıb. Tohti həmçinin ÇXR hökümətini “Etnik muxtariyyət hüququ haqqında” qanununun (1984) tam həyata keçirməsinə çağırıb.
Hakimiyyət tərəfindən təqiblər
2009-cu ilin martında İlham Tohti təhlükəsizlik qüvvələri təərəfindən saxlanılıb. O bildirib ki, dindirilmələr zamanı onu separatçılıqda ittiham ediblər. 2009-cu ilin may ayında Azad Asiya radiosunun uyğur xidmətinə verdiyi müsahibədə Tohti bu haqda danışıb: "Azadlıq və demokratiya şəraitində Sincandakı vəziyyət Çinin digər bölgələri ilə müqayisədə ən pis vəziyyətdir. Hazırda yaşadıqlarım adi haldır. Saytım xəbərdarlıq edilmədən bağlandı. Dəfələrlə dindirildim, hədə-qorxu gəldilər. Mən Pekində qanuni sakiniyəm və qanunla Sincan polisi tərəfindən dindirilməməliydim, amma bu baş verdi. Məni separatçılıqda ittiham etdilər... Bəs muxtariyyət qanununun icrası separatçılıqdırmı?"
2014-cü ildə Tohti ömürlük həbs cəzasına məhkum edilib.
Beynəlxalq mükafatları
2019-cu ildə ÇXR-də həbsdə olan İlham Tohti iki nüfuzlu beynəlxalq mükafata layiq görülüb. O, Vatslav Havel və Andrey Saxarov mükafatlarını alıb.
2019-cu ilin sentyabrında Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) Tohtini ÇXR-in uyğur əhalisinin hüquqlarını müdafiə etdiyinə görə Vatslav Havel adına hüquq mükafatı ilə təltif edib. Mükafat Tohti adından “İlham Tohti Təşəbbüsü” təşkilatından Enver Kan tərəfindən alınıb.
2019-cu ildə Tohti Beynəlxalq Saxarov mükafatına layiq görülüb. Mükafat Tohtiyə "Çinlilər və Uyğurlar arasında qarşılıqlı anlaşmanı təşviq etmək səylərinə" görə verilib.Avropa Parlamentinin sədri David Sassoli Çin rəhbərliyini Tohtini dərhal azad etməyə çağırıb.
İstinadlar
- Ilham Tohti // Munzinger Personen (alm.).
- National Library of Israel Names and Subjects Authority File.
- "Outspoken Economist Presumed Detained". en:Radio Free Asia. 2012-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-12.
- Wines, Michael. "Without Explanation, China Releases 3 Activists". en:The New York Times. 2009-08-23. 2020-02-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-08-25.
- "Uyghur Scholar Calls for Jobs". en:Radio Free Asia. 2012-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-15.
- Wong, Edward. "Intellectuals Call for Release of Uighur Economist". New York Times. 2009-07-15. 2020-02-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-07-17.
- Sakharov Prize: Jailed Uighur academic Ilham Tohti wins award 2019-10-25 at the Wayback Machine, BBC, 24.10.2019
- "Премия имени Вацлава Гавела — 2019 присуждена Ильхаму Тохти и «Молодежной инициативе в поддержку прав человека»". 2020-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-24.
Xarici keçidlər
- Ilham Tohti’s blog Uyghur Online
- , January 3, 2010
- Profile from The New York Times, August 21, 2010
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ilham Tohti uyg ئىلھام توختى 25 oktyabr 1969 Artus seher Sincan Uygur Muxtar Rayonu eslen uygur meshur Cin iqtisadcisi alim 2009 cu il iyulun 5 de Urumcide bas veren Urumci igtisaslari ile bagli hadiselerden sonra o Cin hokumetinin Sincan Uygur Muxtar Rayonundaki uygurlara qarsi siyasetini tenqid etdiyine gore Cin hakimiyyeti terefinden hebs edilib O sonradan azad edilib 2014 cu ilin yanvarinda o yeniden hebs edilib ve omurluk hebs cezasina mehkum olunub 2019 cu ilde o Cinliler ve uygurlar arasinda qarsiliqli anlasmanin yaxsilasdirilmasi xidmetlerine gore Saxarov mukafatina ve CXR de uygurlarin vetendas huquqlarinin mudafiesine gore Vatslav Havel mukafatina layiq gorulub Ilham Tohtiuyg ئىلھام توختىDogum tarixi 25 oktyabr 1969 1969 10 25 54 yas Dogum yeri Artus seher Qizilsu Qirgiz Muxtar dairesi Sincan Uygur Muxtar Rayonu CinVetendasligi CXRElm sahesi iqtisadiyyatIs yeri Minzu Unuvesiteti Cin Alma mater Simal Serqi Pedaqoji Universiteti Cinin Minzu UniversitetiTaninir huquq mudafiecisi universitet muellimi iqtisadciMukafatlari PEN Barbara Goldsmit Yazma Azadligi Mukafati 2014 Martin Ennals Mukafati 2016 Insan Huquqlari uzre Veymar Seher Mukafati 2017 Vatslav Havel adina mukafat 2019 Saxarov mukafati 2019 Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyati25 oktyabr 1969 cu ilde Sincan Uygur Muxtar Rayonunun Artus mahalinda anadan olub Simal Serqi Normal Universitetinin ve Iqtisadiyyat fakultesinin mezunudur Sonradan o Pekinde Merkezi Milletler Universitetinde iqtisadiyyat professoru olub Uygurlarin huquqlari ugrunda mubarize 2006 ci ilde Ilham Tohti han cinlileri ile uygurlar arasinda anlasmani tesviq etmek ucun uygur ve cin dillerinde meqaleler derc etdirdiyi Uyghur Online saytini qurub Azad Asiya Radiosu onun bloqunu sosial movzularda motedil intellektual resurs adlandirib 2008 ci ilin ortalarinda hakimiyyet onun saytini bagladi 2009 cu ilin martinda Azad Asiya radiosuna verdiyi musahibede Tohti Cin hokumetinin Sincan muxtariyyetindeki siyasetini aciq sekilde tenqid etdi O hanlarin Sincana miqrasiyasini tesviq etmek siyasetini tenqid ederek bunun uygurlar arasinda issizlik problemini daha da agirlasdirdigini qeyd edirdi Tohti yazilarinda qeyd edirdi ki 1990 ci illerde hokumet ucun arasdirma apararken Sincanda 20 milyondan az ehaliden 1 5 milyon issiz oldugunu askar edib Bundan elave o Uygur muxtariyyetinin qubernatoru Nur Bekrini tenqid ederek onu ixtisassiz idareci adlandirib Tohti hemcinin CXR hokumetini Etnik muxtariyyet huququ haqqinda qanununun 1984 tam heyata kecirmesine cagirib Hakimiyyet terefinden teqibler Ilham Tohtinin qizi Covher Ilham Elliot Sperling ile Lederman PEN Amerika Merkezinde May 2014Ilham Tohtinin qizi Covher Ilham 2019 cu il Saxarov mukafatini atasi adindan Avropa Parlamentinin sedri David Sassoliden qebul edir 2009 cu ilin martinda Ilham Tohti tehlukesizlik quvveleri teerefinden saxlanilib O bildirib ki dindirilmeler zamani onu separatciliqda ittiham edibler 2009 cu ilin may ayinda Azad Asiya radiosunun uygur xidmetine verdiyi musahibede Tohti bu haqda danisib Azadliq ve demokratiya seraitinde Sincandaki veziyyet Cinin diger bolgeleri ile muqayisede en pis veziyyetdir Hazirda yasadiqlarim adi haldir Saytim xeberdarliq edilmeden baglandi Defelerle dindirildim hede qorxu geldiler Men Pekinde qanuni sakiniyem ve qanunla Sincan polisi terefinden dindirilmemeliydim amma bu bas verdi Meni separatciliqda ittiham etdiler Bes muxtariyyet qanununun icrasi separatciliqdirmi 2014 cu ilde Tohti omurluk hebs cezasina mehkum edilib Beynelxalq mukafatlari2019 cu ilde CXR de hebsde olan Ilham Tohti iki nufuzlu beynelxalq mukafata layiq gorulub O Vatslav Havel ve Andrey Saxarov mukafatlarini alib 2019 cu ilin sentyabrinda Avropa Surasi Parlament Assambleyasi ASPA Tohtini CXR in uygur ehalisinin huquqlarini mudafie etdiyine gore Vatslav Havel adina huquq mukafati ile teltif edib Mukafat Tohti adindan Ilham Tohti Tesebbusu teskilatindan Enver Kan terefinden alinib 2019 cu ilde Tohti Beynelxalq Saxarov mukafatina layiq gorulub Mukafat Tohtiye Cinliler ve Uygurlar arasinda qarsiliqli anlasmani tesviq etmek seylerine gore verilib Avropa Parlamentinin sedri David Sassoli Cin rehberliyini Tohtini derhal azad etmeye cagirib IstinadlarIlham Tohti Munzinger Personen alm National Library of Israel Names and Subjects Authority File Outspoken Economist Presumed Detained en Radio Free Asia 2012 07 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 07 12 Wines Michael Without Explanation China Releases 3 Activists en The New York Times 2009 08 23 2020 02 07 tarixinde Istifade tarixi 2009 08 25 Uyghur Scholar Calls for Jobs en Radio Free Asia 2012 07 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 07 15 Wong Edward Intellectuals Call for Release of Uighur Economist New York Times 2009 07 15 2020 02 07 tarixinde Istifade tarixi 2009 07 17 Sakharov Prize Jailed Uighur academic Ilham Tohti wins award 2019 10 25 at the Wayback Machine BBC 24 10 2019 Premiya imeni Vaclava Gavela 2019 prisuzhdena Ilhamu Tohti i Molodezhnoj iniciative v podderzhku prav cheloveka 2020 01 12 tarixinde Istifade tarixi 2019 10 24 Xarici kecidlerIlham Tohti s blog Uyghur Online January 3 2010 Profile from The New York Times August 21 2010