Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İctimaiyyun-Amiyyun, Mücahid və ya İran Sosial Demokrat Partiyası — İranlı (əsasən, Cənubi Azərbaycandan olan) fəhlələrin Bakı təşkilatı və onun Hümmət Partiyasının fəal köməyi ilə 1905-ci ilin sonlarında yaradılmış ilk sosial-demokrat təşkilatı.
İctimaiyyun-Amiyyun (Mücahid və ya İran Sosial Demokrat Partiyası) | |
|---|---|
 | |
| Qurucu | Nəriman Nərimanov və başqaları |
| Quruluş tarixi | 1905 |
| Dağılma tarixi | 1916 |
| Sələfi | Hümmət Partiyası |
| Xələfi | Ədalət Partiyası |
| Baş qərargah | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Yaradılması
1904-cü ildə yaradılmış Ədalət Qrupu əsasında yaradılmış, sonralar Ədalət Partiyasının özəyini təşkil etmişdir. Yaradılmasında Nəriman Nərimanovun mühüm rolu olmuşdur. Partiya iranlı fəhlələrin inqilabi şüurunun oyanmasında və öz hüquqları uğrunda mübarizəyə cəlb edilməsində, habelə İranda 1905–1911 illər Məşrutə hərəkatında mühüm rol oynamışdır.
Partiyanın Mərkəzi Komitəsi Bakıda yerləşirdi. Nəriman Nərimanov başda olmaqla, Hümmət Partiyasının bir çox üzvləri "İctimaiyyun-Amiyyun"un məramnaməsinin hazırlanmasında fəal iştirak etmişdilər. Məramnamənin layihəsi 1906-cı il dekabrın əvvəllərində Bakıda çap edilmişdir. Həmin sənəd partiya təşkilatlarının əsas fəaliyyət proqramı olaraq, Cənubi Qafqazda yayılmış, habelə İrana göndərilərək, partiyanın İran təşkilatlarının, xüsusilə Təbriz təşkilatının ölkədə ictimai-iqtisadi inkişafın səviyyəsi və inqilabın ilk mərhələsinin xüsusiyyətləri haqqında düzəliş və təklifləri əsasında aqrar məsələyə dair müəyyən dəyişiklikdən sonra təkmilləşdirilmiş və partiyanın proqramı kimi, onun 1907-ci ildə Məşhəddə keçirilən yığıncağında qəbul olunmuşdu. Mücahid Partiyasının proqramı Hümmətin proqramına nisbətən daha inqilabi xarakteri ilə fərqlənirdi.
Fəaliyyəti
Partiya fərdi terror taktikasınıı qəbul etmişdi. Bakı, Naxçıvan, Lənkəran, Gəncə, Tiflis, Petrovsk-Port , Vladiqafqaz, Tehran, Təbriz, Məşhəd, Xoy, Ərdəbil, Urmiya və başqa şəhərlərdə partiyanın şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Məşrutə hərəkatı başlayandan sonra partiya əhali arasında təbliğat aparmaq məqsədilə öz fəallannı İrana göndərdi. 1908–1909-cu illər Təbriz üsyanı zamanı isə partiyanın fəal iştirakı ilə Qafqaz və Orta Asiya şəhərlərində İran inqilabçılarına yardım komitələri təşkil olundu. Mücahid Partiyasının şöbələri İran inqilabçılarına pul, silah-sursat, dava-dərman, tibb avadanlıqları və s. zəruri şeylər göndərirdi. Məşrutəçilərə canlı qüvvə ilə də kömək göstərilir, oraya könüllülər göndərilirdi. Nəriman Nərimanov başda olmaqla, Tiflis komitəsi, Məşədi Əzizbəyov başda olmaqla, Bakı komitəsi bu işdə xüsusi fəallıq göstərirdi. Çarizm bu partiyanın fəaliyyətinə son qoymağa çalışırdı. Belə ki, polkovnik Babuşkin 1907-ci il yanvarın 30-da İrandan Bakıya göndərdiyi teleqramında məlumat verirdi ki, "Rəştdə fədai təşkilatının nümayəndəsi (Mücahid təşkilatı nəzərdə tutulur) Məşədi Hüseyn Bakıya getdi. Yəqin ki, o, İranda qarışıqlıq salmaq üçün orada yerli inqilab komitələri ilə danışıqlar aparacaqdır".
Mücahid Partiyası Cənubi Qafqazda da şahlıq üsuli-idarəsi əleyhinə geniş təbliğat aparırdı. Partiyanın Qaraşəhər (Bakı) şöbəsinin fəaliyyəti ilə əlaqədar polisin məlumatında qeyd edilirdi ki, "bu partiya İrandakı mövcud dövlət quruluşunu dəyişdirməyi qarşısına əsas məqsəd qoymuşdur". Təbriz inqilabçılarına nəşr işləri sahəsində də yardım göstərilirdi. Qafqaz canişininə göndərilmiş gizli polis məlumatında deyilirdi ki, 1907–1908-ci illərdə İran təbəəsi, Təbriz sakini Mirzə Məhəmməd oğlu Məhəmmədovun köməyi ilə vaxtilə Rostov-na-Donudan mətbəə avadanlığı alıb, Təbrizə aparmışdır.
Son dövrü və xələfi
Məşrutə hərəkatının yüksəlişi dövründə Təbriz sosial demokratlarına yaxından kömək məqsədilə İctimaiyyun-Amiyyun Partiyasının Mərkəzi Komitəsi üzvlərindən Məşədi İsmayıl Miyabi, Məşədi Məhəmmədəli xan, Hacı xan Təbrizə gondərilmişdi. Ümumiyyətlə, inqilab illərində Cənubi Qafqazdan İrana cəmi 800 könüllü getmiş və təkcə Təbrizin müdafiəsi zaman onlardan 50-si həlak olmuşdu. Partiyanın İranda yaradılmış şöbələrində Məşədi İsmayıl Miyabi, Məşədi Məhəmmədəli xan, Hacı xan, Qafarzadə Zünuzi, Məhəmməd Əlioğlu (Təbriz), Mirzə Cəfər Zəncani, Məşədi Mirzə Məhəmməd, Məşədi Abbas və Məşədi Əli (Xoy), Məşədi Bağır Urmiyeyi (Urmiya), Məşədi Hüseyn Sərabi və M.B.Axundov (Rəşt), Heydər xan Əmioğlu, Mir Bağır Qafqazi və başqaları Cənubi Azərbaycanın və bütövlükdə, İranın müxtəlif şəhərlərində fəal iş aparırdılar. Bu illərdə İranda olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə nəşr etdirdiyi qəzetinin səhifələrində ölkədə baş verən inqilabi hadisələri işıqlandırırdı. Məşrutə hərəkatı çar qoşunları tərəfındən qan içində boğulduqdan sonra Təbriz və Rəştdə hərbi-səhra məhkəmələri quruldu, könüllülərin bir çoxu həbs və edam olundu. Yalnız 200 mücahid gizlənərək, xilas ola bildi. Seyid Həsən Tağızadə və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyəyə getməyə məcbur oldular. Cənubi Qafqazda aparılan təqib siyasəti nəticəsində Mücahid təşkilatlarına ciddi zərbə vuruldu. İran İctimaiyyun-Amiyyun Partiyasının fəalları və davamçıları 1916-cı ildə Ədalət Partiyası adı altında yenidən Azərbaycanın siyasi həyatına qatıldılar.
Mənbə
- İbrahimov T.A. (Şahin), İran Kommunist Partiyasının yaranması, B., 1963;
- Aslani S.Ş., İran "İctimaiyyun-amiyyun" (Mücahid) Partiyasına aid yeni sənədlər, ADU-nun Elmi əsərləri (tarix və fəlsəfə elmləri seriyası), 1973,. № 8;
- Tağıyeva Ş.Ə., Nəriman Nərimanov və İran xalqlarının demokratik və milli azadlıq hərəkatı, "Sovet Azərbaycanı və xarici ġərq" kitabında, B., 1980;
- Иванов С., Иранская револоюция 1905–1911 rr., M., 1957.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ictimaiyyun Amiyyun Mucahid ve ya Iran Sosial Demokrat Partiyasi Iranli esasen Cenubi Azerbaycandan olan fehlelerin Baki teskilati ve onun Hummet Partiyasinin feal komeyi ile 1905 ci ilin sonlarinda yaradilmis ilk sosial demokrat teskilati Ictimaiyyun Amiyyun Mucahid ve ya Iran Sosial Demokrat Partiyasi Qurucu Neriman Nerimanov ve basqalariQurulus tarixi 1905Dagilma tarixi 1916Selefi Hummet PartiyasiXelefi Edalet PartiyasiBas qerargah Baki Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiYaradilmasi 1904 cu ilde yaradilmis Edalet Qrupu esasinda yaradilmis sonralar Edalet Partiyasinin ozeyini teskil etmisdir Yaradilmasinda Neriman Nerimanovun muhum rolu olmusdur Partiya iranli fehlelerin inqilabi suurunun oyanmasinda ve oz huquqlari ugrunda mubarizeye celb edilmesinde habele Iranda 1905 1911 iller Mesrute herekatinda muhum rol oynamisdir Partiyanin Merkezi Komitesi Bakida yerlesirdi Neriman Nerimanov basda olmaqla Hummet Partiyasinin bir cox uzvleri Ictimaiyyun Amiyyun un meramnamesinin hazirlanmasinda feal istirak etmisdiler Meramnamenin layihesi 1906 ci il dekabrin evvellerinde Bakida cap edilmisdir Hemin sened partiya teskilatlarinin esas fealiyyet proqrami olaraq Cenubi Qafqazda yayilmis habele Irana gonderilerek partiyanin Iran teskilatlarinin xususile Tebriz teskilatinin olkede ictimai iqtisadi inkisafin seviyyesi ve inqilabin ilk merhelesinin xususiyyetleri haqqinda duzelis ve teklifleri esasinda aqrar meseleye dair mueyyen deyisiklikden sonra tekmillesdirilmis ve partiyanin proqrami kimi onun 1907 ci ilde Meshedde kecirilen yigincaginda qebul olunmusdu Mucahid Partiyasinin proqrami Hummetin proqramina nisbeten daha inqilabi xarakteri ile ferqlenirdi Fealiyyeti Partiya ferdi terror taktikasinii qebul etmisdi Baki Naxcivan Lenkeran Gence Tiflis Petrovsk Port Vladiqafqaz Tehran Tebriz Meshed Xoy Erdebil Urmiya ve basqa seherlerde partiyanin sobeleri fealiyyet gosterirdi Mesrute herekati baslayandan sonra partiya ehali arasinda tebligat aparmaq meqsedile oz feallanni Irana gonderdi 1908 1909 cu iller Tebriz usyani zamani ise partiyanin feal istiraki ile Qafqaz ve Orta Asiya seherlerinde Iran inqilabcilarina yardim komiteleri teskil olundu Mucahid Partiyasinin sobeleri Iran inqilabcilarina pul silah sursat dava derman tibb avadanliqlari ve s zeruri seyler gonderirdi Mesrutecilere canli quvve ile de komek gosterilir oraya konulluler gonderilirdi Neriman Nerimanov basda olmaqla Tiflis komitesi Mesedi Ezizbeyov basda olmaqla Baki komitesi bu isde xususi fealliq gosterirdi Carizm bu partiyanin fealiyyetine son qoymaga calisirdi Bele ki polkovnik Babuskin 1907 ci il yanvarin 30 da Irandan Bakiya gonderdiyi teleqraminda melumat verirdi ki Restde fedai teskilatinin numayendesi Mucahid teskilati nezerde tutulur Mesedi Huseyn Bakiya getdi Yeqin ki o Iranda qarisiqliq salmaq ucun orada yerli inqilab komiteleri ile danisiqlar aparacaqdir Mucahid Partiyasi Cenubi Qafqazda da sahliq usuli idaresi eleyhine genis tebligat aparirdi Partiyanin Qaraseher Baki sobesinin fealiyyeti ile elaqedar polisin melumatinda qeyd edilirdi ki bu partiya Irandaki movcud dovlet qurulusunu deyisdirmeyi qarsisina esas meqsed qoymusdur Tebriz inqilabcilarina nesr isleri sahesinde de yardim gosterilirdi Qafqaz canisinine gonderilmis gizli polis melumatinda deyilirdi ki 1907 1908 ci illerde Iran tebeesi Tebriz sakini Mirze Mehemmed oglu Mehemmedovun komeyi ile vaxtile Rostov na Donudan metbee avadanligi alib Tebrize aparmisdir Son dovru ve xelefi Esas meqale Edalet Partiyasi Azerbaycan 1916 Mesrute herekatinin yukselisi dovrunde Tebriz sosial demokratlarina yaxindan komek meqsedile Ictimaiyyun Amiyyun Partiyasinin Merkezi Komitesi uzvlerinden Mesedi Ismayil Miyabi Mesedi Mehemmedeli xan Haci xan Tebrize gonderilmisdi Umumiyyetle inqilab illerinde Cenubi Qafqazdan Irana cemi 800 konullu getmis ve tekce Tebrizin mudafiesi zaman onlardan 50 si helak olmusdu Partiyanin Iranda yaradilmis sobelerinde Mesedi Ismayil Miyabi Mesedi Mehemmedeli xan Haci xan Qafarzade Zunuzi Mehemmed Elioglu Tebriz Mirze Cefer Zencani Mesedi Mirze Mehemmed Mesedi Abbas ve Mesedi Eli Xoy Mesedi Bagir Urmiyeyi Urmiya Mesedi Huseyn Serabi ve M B Axundov Rest Heyder xan Emioglu Mir Bagir Qafqazi ve basqalari Cenubi Azerbaycanin ve butovlukde Iranin muxtelif seherlerinde feal is aparirdilar Bu illerde Iranda olan Mehemmed Emin Resulzade nesr etdirdiyi qezetinin sehifelerinde olkede bas veren inqilabi hadiseleri isiqlandirirdi Mesrute herekati car qosunlari terefinden qan icinde bogulduqdan sonra Tebriz ve Restde herbi sehra mehkemeleri quruldu konullulerin bir coxu hebs ve edam olundu Yalniz 200 mucahid gizlenerek xilas ola bildi Seyid Hesen Tagizade ve Mehemmed Emin Resulzade Turkiyeye getmeye mecbur oldular Cenubi Qafqazda aparilan teqib siyaseti neticesinde Mucahid teskilatlarina ciddi zerbe vuruldu Iran Ictimaiyyun Amiyyun Partiyasinin feallari ve davamcilari 1916 ci ilde Edalet Partiyasi adi altinda yeniden Azerbaycanin siyasi heyatina qatildilar MenbeIbrahimov T A Sahin Iran Kommunist Partiyasinin yaranmasi B 1963 Aslani S S Iran Ictimaiyyun amiyyun Mucahid Partiyasina aid yeni senedler ADU nun Elmi eserleri tarix ve felsefe elmleri seriyasi 1973 8 Tagiyeva S E Neriman Nerimanov ve Iran xalqlarinin demokratik ve milli azadliq herekati Sovet Azerbaycani ve xarici ġerq kitabinda B 1980 Ivanov S Iranskaya revoloyuciya 1905 1911 rr M 1957