Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gec Təbaşir və ya Üst Təbaşir — geoloji vaxt bölgüsündə Təbaşir dövrünün epoxasından sonra gələn epoxa. Süxur laylarının təsnifatında bu epoxa "Üst Təbaşir" adlandırılır. Təbaşir əsasən Fransanın şimalında əmələ gələn, həmçinin Şimal-şərqi İngiltərənin ağ qayalarında rast gəlinən və "təbaşir" kimi tanınan ağ əhəngdaşından sonra adlandırılıb. Gec Təbaşir Erkən Təbaşirin mərtəbəsinin sonundan – 100.5 milyon il əvvəl başlamış və Paleosenin Dan mərtəbəsinin başalması ilə – 66 milyon il əvvəl sona çatmışdır.
Bölgülər
tərəfindən Gec/Üst Təbaşirin altı mərtəbəsi ayrılmışdır: , , Konyak, , , Maastrixt.
| Sistem/ Dövr | Seriya/ Epoxa | Mərtəbə/ Yaş | Yaş (milyon illə) | |
|---|---|---|---|---|
| Paleosen | Dan | daha cavan | ||
| Təbaşir | Üst/ Gec | 66.0 | 72.1 | |
| 72.1 | 83.6 | |||
| 83.6 | 86.3 | |||
| Konyak | 86.3 | 89.8 | ||
| 89.8 | 93.9 | |||
| 93.9 | 100.5 | |||
| Alt/
| 100.5 | ~113.0 | ||
| ~113.0 | ~125.0 | |||
| Barrem | ~125.0 | ~129.4 | ||
| ~129.4 | ~132.9 | |||
| ~132.9 | ~139.8 | |||
| ~139.8 | ~145 | |||
| Yura | Üst/
| daha qədim | ||
| Təbaşir dövrünün bu bölgüləri 2017-ci ildəki təsnifatına görə verilib | ||||
İqlim
Gec Təbaşir ərzində iqlim indikinə nəzərən mülayim olmuşdur. Tropiklər ekvatorial bölgələrə qədər məhdudlaşdı və daha çox mövsümi iqlim şəraiti yaşadı.
Coğrafiya
Gec Təbaşir ərzidə qitələr parçalanmağa davam etdi. Plitələr tektonikasına görə Amerika qitəsi tədricən qərbə doğru hərəkət edirdi, nəticədə Atlantik okeanı genişləndi. Hindistan şimala – Asiyaya doğru hərəkətini davam etdirdi. Avstraliya və Antarktida Cənub yarımkürəsində qaldı. Avrasiya və Afrika bir-birindən uzaqlaşmadı.
Onuğalı fauna
Dinozavrlar
Gec Təbaşirdə hadrosavrlar, ankilosavrlar və seratopsianlar Asiyamerikada (Şimal-qərbi Amerika və Şərqi Asiya) geniş yayılmışdır. Tiranosavrlar Şimali Amerikada yırtıcı heyvanlar arasında dominantlıq təşkil edirdi. Onlar həmçinin indiki Asiyada var idi. Bu növlər Şimali Amerikadakı növlərə nisbətən daha ibtidai və kiçik idi. Paxisefalosavrlar indiki Asiya və Şimali Amerikada yaşayırdı. Dromaeosavrlar da eyni çoğrafi bölgəni paylaşmışdır və onlar Monqolustanda və Şimal-qərbi Amerikada qeyd olunub. Əksinə terizinosavrlar (seqnosavrlar kimi də tanınır) yalnız Asiyada yaşayırmış.
Quşlar, müxtəlif növ enantiornit və orniturin formalarında çeşidləndirərək getdikcə daha geniş yayılmış və müxəlifləşmişlər. Çox balaca ölçüdə olsa da, dəniz Hesperornithesi nisbətən böyüdü və açıq dənizdə yaşamğa uyğunlaşdı.
Pterozavrlar
Əsasən azhdarxidlər tərəfindən təmsil olunmasına baxmayaraq, pteranodontid, tapejarilər (Caiuajara və Bakonydraco), niktosauridlər kimi digər formalar kimi mövcud olmuşdur.
Məməlilər
Şimali Amerikada Kampan mərtəbəsində son Eutriconodontaların əmələ gəməsi ilə bir neçə qədim məməli qrupları yox olmağa başladı. Şimal yarımkürəsində , multituberculat, metaterian və eurerianlar dominant məməlilər idi. Son iki qrup Şimali Amerikada ən çox görülən məməlilər idi. Cənub yarımkürəsində dryolestoid, gondwanather və digər multituberculat və basal eutherianların kompleks faunası var idi. Ehtilmal olunur ki, monotremlər haramiyidanların son növü kimi mövcud idi.
Dəniz canlıları
Dənizlərdə gözlənilmədən mozazavrlar peyda oldu və təkamül radiasiyasına məruz qaldı. Həmçinin müasir köpək balıqları peyda oldu və böyük pinqivinə bənzər polycotylid plesiosaurs (3 m uzunluğunda) və böyük uzunboylu elasmosavr (13 m uzunluğunda) müxtəlifləşdi.
Epoxanın sonu
Gec Təbaşir 65 milyon il əvvəl sona çatdı. Bütün dinozavr, mozazavr və pterosavrlar Yer üzündən yoxa çıxdı. Bundan əlavə görünür ki, bu yoxolma şimal və cənub yarımkürələrindəki bütün qitələrdə eyni vaxtda baş verdi. Dinozavrların hökmranlığı Mezozoy erasının bitməsi ilə başa çatdı.
Flora
Təbaşirin sonuna yaxın çiçəkli bitkilər çeşidləndi. İqlim zonalarında maqnoliya, itburnu, qırmızıağac, sassafras və söyüd kimi çiçəkli bitlikər çox geniş yayıldı.
Təbaşir-Paleogen kütləvi məhvolması
Təbaşir-Paleogen kütləvi məhvolma hadisəsi qısa geoloji vaxtda təxminən 66 milyon il əvvəl bitki və heyvan növlərinin böyük miqyaslı kütləvi şəkildə yox olmasıdır. Bu daha çox "K-T məhvolma hadisəsi" kimi tanınır və geoloji əlamətlərlə əlaqələndirilir. Adətən Təbaşir-Paleogen sərhədi ("K-T sərhəddi") kimi tanınan bu dövrə aid nazik lent qeyd olunub və dünyanın müxtəlif yerlərində tapılıb. "K" Təbaşir dövrünün alman dilindəki adından ("Kreidezeit") götürülən ənənəvi qısaldılmış formasıdır. "T" isə (Beynəxalq geoxronoloji şkalada "Tertiary" kimi adlandırılır; Üçüncü dövr hazırda Paleogen və Neogen dövrlərini əhatə edən tarixi dövrdür) üçün istifadə olunan qısaldılmış formadır. Kütləvi məhvolma hadisəsi Mezozoyun sonu və Kaynozoyun başlanğıcıdır. Üçüncü dövr tərəfindən artıq rəsmi vaxt bölgüsü kimi tanınmır, buna görə də "K-T hadisəsi" indi bir çox tədqiqatçılar tərəfindən "Təbaşir-Paleogen (və ya "K-Pg") yoxolma hadisəsi" kimi adlandırılır.
Qeyri-quş (non-avian) dinozavr fosilləri yalnız Təbaşir-Paleogen sərhəddindən aşağıda tapılıb, hadisədən əvvəl və ya hadisə ərzində nəsilləri tükəndi. Çox az sayda dinozavr fosili Təbaşir-Paleogen sərhəddindən yuxarıda tapılıb, ancaq onlar yenidən işlənmiş fosillər kimi izah olundu, belə ki, yerində aşınmış fosillər sonra sonrakı çökmə laylarda qorunmuşdur. mozazavr, plesiozavr, pterozavr və bir çox bitki növləri və onurğasızların da nəsli tükəndi. Məməli və quş kladları az yoxolma ilə sərhəddi keçdi və bu Maaastrixt kladlarından çıxan təkamül radiasiyası sərhəddin meydana gəldi. Məhvolma və radiasiyanın dərəcəsi müxtəlif orqanizmlərin kladları arasında fərqlənir.
Alimlər belə bir hipotez irəli sürüb ki, Təbaşir-Paleogen məhvolmasına kütləvi asteroid zərbələri və ya artan vulkanik fəaliyyət kimi bir və ya bir neçə fəlakətli hadislər səbəb olub. Dekan tarplarında bir neçə zərbə krateri və kütləvi vulkan fəaliyyəti yoxolma hadisəsinə yaxın zamanda tarixlənib. Bu geoloji hadisələr ola bilsin ki, Günəş işığını azaldıb və mane olub. Bu da Yerin ekologiyasında kütləvi pozuntuya səbəb olub. Digər tədqiqatçılar düşünür ki, məhvolma dəniz sularında və iqlimdə yavaş-yavaş baş verən dəyişkənliyin səbəbilə tədricən baş verib.
İstinadlar
- Абшерон нефтли-газлы саһәси // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 30–31.
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-06-13 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2017-10-28.
- "Dinosaurs Ruled the World: Late Cretaceous Period." In: Dodson, Peter & Britt, Brooks & Carpenter, Kenneth & Forster, Catherine A. & Gillette, David D. & Norell, Mark A. & Olshevsky, George & Parrish, J. Michael & Weishampel, David B. The Age of Dinosaurs. Publications International, LTD. Pp. 103-104. ISBN 0-7853-0443-6.
- . 2017-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-28.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-08-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-10-29.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-06-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-10-28.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Gec Tebasir ve ya Ust Tebasir geoloji vaxt bolgusunde Tebasir dovrunun epoxasindan sonra gelen epoxa Suxur laylarinin tesnifatinda bu epoxa Ust Tebasir adlandirilir Tebasir esasen Fransanin simalinda emele gelen hemcinin Simal serqi Ingilterenin ag qayalarinda rast gelinen ve tebasir kimi taninan ag ehengdasindan sonra adlandirilib Gec Tebasir Erken Tebasirin mertebesinin sonundan 100 5 milyon il evvel baslamis ve Paleosenin Dan mertebesinin basalmasi ile 66 milyon il evvel sona catmisdir Bolgulerterefinden Gec Ust Tebasirin alti mertebesi ayrilmisdir Konyak Maastrixt Sistem Dovr Seriya Epoxa Mertebe Yas Yas milyon ille Paleosen Dan daha cavanTebasir Ust Gec 66 0 72 172 1 83 683 6 86 3Konyak 86 3 89 889 8 93 993 9 100 5Alt 100 5 113 0 113 0 125 0Barrem 125 0 129 4 129 4 132 9 132 9 139 8 139 8 145Yura Ust daha qedimTebasir dovrunun bu bolguleri 2017 ci ildeki tesnifatina gore verilibGec Tebasir erzinde materiklerin formasi 90 milyon il evvelIqlimGec Tebasir erzinde iqlim indikine nezeren mulayim olmusdur Tropikler ekvatorial bolgelere qeder mehdudlasdi ve daha cox movsumi iqlim seraiti yasadi CografiyaGec Tebasir erzide qiteler parcalanmaga davam etdi Pliteler tektonikasina gore Amerika qitesi tedricen qerbe dogru hereket edirdi neticede Atlantik okeani genislendi Hindistan simala Asiyaya dogru hereketini davam etdirdi Avstraliya ve Antarktida Cenub yarimkuresinde qaldi Avrasiya ve Afrika bir birinden uzaqlasmadi Onugali faunaDinozavrlar Gec Tebasirde hadrosavrlar ankilosavrlar ve seratopsianlar Asiyamerikada Simal qerbi Amerika ve Serqi Asiya genis yayilmisdir Tiranosavrlar Simali Amerikada yirtici heyvanlar arasinda dominantliq teskil edirdi Onlar hemcinin indiki Asiyada var idi Bu novler Simali Amerikadaki novlere nisbeten daha ibtidai ve kicik idi Paxisefalosavrlar indiki Asiya ve Simali Amerikada yasayirdi Dromaeosavrlar da eyni cografi bolgeni paylasmisdir ve onlar Monqolustanda ve Simal qerbi Amerikada qeyd olunub Eksine terizinosavrlar seqnosavrlar kimi de taninir yalniz Asiyada yasayirmis Quslar muxtelif nov enantiornit ve orniturin formalarinda cesidlendirerek getdikce daha genis yayilmis ve muxeliflesmisler Cox balaca olcude olsa da deniz Hesperornithesi nisbeten boyudu ve aciq denizde yasamga uygunlasdi Pterozavrlar Esasen azhdarxidler terefinden temsil olunmasina baxmayaraq pteranodontid tapejariler Caiuajara ve Bakonydraco niktosauridler kimi diger formalar kimi movcud olmusdur Memeliler Simali Amerikada Kampan mertebesinde son Eutriconodontalarin emele gemesi ile bir nece qedim memeli qruplari yox olmaga basladi Simal yarimkuresinde multituberculat metaterian ve eurerianlar dominant memeliler idi Son iki qrup Simali Amerikada en cox gorulen memeliler idi Cenub yarimkuresinde dryolestoid gondwanather ve diger multituberculat ve basal eutherianlarin kompleks faunasi var idi Ehtilmal olunur ki monotremler haramiyidanlarin son novu kimi movcud idi Deniz canlilari Denizlerde gozlenilmeden mozazavrlar peyda oldu ve tekamul radiasiyasina meruz qaldi Hemcinin muasir kopek baliqlari peyda oldu ve boyuk pinqivine benzer polycotylid plesiosaurs 3 m uzunlugunda ve boyuk uzunboylu elasmosavr 13 m uzunlugunda muxteliflesdi Epoxanin sonu Gec Tebasir 65 milyon il evvel sona catdi Butun dinozavr mozazavr ve pterosavrlar Yer uzunden yoxa cixdi Bundan elave gorunur ki bu yoxolma simal ve cenub yarimkurelerindeki butun qitelerde eyni vaxtda bas verdi Dinozavrlarin hokmranligi Mezozoy erasinin bitmesi ile basa catdi FloraTebasirin sonuna yaxin cicekli bitkiler cesidlendi Iqlim zonalarinda maqnoliya itburnu qirmiziagac sassafras ve soyud kimi cicekli bitliker cox genis yayildi Tebasir Paleogen kutlevi mehvolmasiTebasir Paleogen kutlevi mehvolma hadisesi qisa geoloji vaxtda texminen 66 milyon il evvel bitki ve heyvan novlerinin boyuk miqyasli kutlevi sekilde yox olmasidir Bu daha cox K T mehvolma hadisesi kimi taninir ve geoloji elametlerle elaqelendirilir Adeten Tebasir Paleogen serhedi K T serheddi kimi taninan bu dovre aid nazik lent qeyd olunub ve dunyanin muxtelif yerlerinde tapilib K Tebasir dovrunun alman dilindeki adindan Kreidezeit goturulen enenevi qisaldilmis formasidir T ise Beynexalq geoxronoloji skalada Tertiary kimi adlandirilir Ucuncu dovr hazirda Paleogen ve Neogen dovrlerini ehate eden tarixi dovrdur ucun istifade olunan qisaldilmis formadir Kutlevi mehvolma hadisesi Mezozoyun sonu ve Kaynozoyun baslangicidir Ucuncu dovr terefinden artiq resmi vaxt bolgusu kimi taninmir buna gore de K T hadisesi indi bir cox tedqiqatcilar terefinden Tebasir Paleogen ve ya K Pg yoxolma hadisesi kimi adlandirilir Qeyri qus non avian dinozavr fosilleri yalniz Tebasir Paleogen serheddinden asagida tapilib hadiseden evvel ve ya hadise erzinde nesilleri tukendi Cox az sayda dinozavr fosili Tebasir Paleogen serheddinden yuxarida tapilib ancaq onlar yeniden islenmis fosiller kimi izah olundu bele ki yerinde asinmis fosiller sonra sonraki cokme laylarda qorunmusdur mozazavr plesiozavr pterozavr ve bir cox bitki novleri ve onurgasizlarin da nesli tukendi Memeli ve qus kladlari az yoxolma ile serheddi kecdi ve bu Maaastrixt kladlarindan cixan tekamul radiasiyasi serheddin meydana geldi Mehvolma ve radiasiyanin derecesi muxtelif orqanizmlerin kladlari arasinda ferqlenir Alimler bele bir hipotez ireli surub ki Tebasir Paleogen mehvolmasina kutlevi asteroid zerbeleri ve ya artan vulkanik fealiyyet kimi bir ve ya bir nece felaketli hadisler sebeb olub Dekan tarplarinda bir nece zerbe krateri ve kutlevi vulkan fealiyyeti yoxolma hadisesine yaxin zamanda tarixlenib Bu geoloji hadiseler ola bilsin ki Gunes isigini azaldib ve mane olub Bu da Yerin ekologiyasinda kutlevi pozuntuya sebeb olub Diger tedqiqatcilar dusunur ki mehvolma deniz sularinda ve iqlimde yavas yavas bas veren deyiskenliyin sebebile tedricen bas verib IstinadlarAbsheron neftli gazly saһәsi Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 30 31 Arxivlenmis suret PDF 2022 06 13 tarixinde PDF Istifade tarixi 2017 10 28 Dinosaurs Ruled the World Late Cretaceous Period In Dodson Peter amp Britt Brooks amp Carpenter Kenneth amp Forster Catherine A amp Gillette David D amp Norell Mark A amp Olshevsky George amp Parrish J Michael amp Weishampel David B The Age of Dinosaurs Publications International LTD Pp 103 104 ISBN 0 7853 0443 6 2017 12 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 10 28 Arxivlenmis suret 2022 08 07 tarixinde Istifade tarixi 2017 10 29 Arxivlenmis suret 2022 06 07 tarixinde Istifade tarixi 2017 10 28