Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həsənəli Mirzə, Sultan Həsənəli və ya Həsənəli bəy (o dövrün Azərbaycan türkcəsi ilə:حسنعلی بیگ , Təbriz – 1469, Həmədan) — Qaraqoyunlu dövlətinin sonuncu sultanı və Cahanşah Həqiqinin oğludur. 10 noyabr 1467–ci ildə Cahan şahın öldürülməsindən sonra Azərbaycanın cənubunda Qaraqoyunlu hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd göstərmiş ancaq buna nail olmadan 1469-cu ildə öldürülmüşdür.
| Həsənəli Mirzə | |
|---|---|
 Həsənəlinin dövrünə aid sikkələr | |
| 1467 – 1468 | |
| Əvvəlki | Cahan şah |
| Sonrakı | Mirzə Yusif |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum yeri | Təbriz, Qaraqoyunlular |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Həmədan, Qaraqoyunlular |
| Atası | Cahan şah |
| Uşağı | Sultanəli |
Üsyanları
O, Cahanşah Həqiqinin oğludur və üsyankar təbiətinə görə atası tərəfindən dəfələrlə həbs edilmişdir. 1458-ci ildə üsyana başlamış, atasının Heratdan geri dönməsi xəbərini eşitdikdən sonra isə Makuya qaçmışdır. Anasının vasitəçiliyi ilə üsyan başlatması məsələsində atası tərəfindən əfv edilsə də, Uzun Həsənə qatılmışdır. Lakin qısa müddət sonra oradan da qovulmuş və İsfahandakı qardaşı Pirbudağa qatılmışdır. Qardaşlar birləşərək 1459-cu ildə üsyana başlamışdırlar. Üsyankar qardaşlar atalarının ordusu tərəfindən darmadağın edilsələr də, edam edilmədilər. Çünki Cahanşahı öz təsirində saxlayan anaları yenidən sultanın onları əfv etməsinə nail olmuşdur. Onların son üsyanı 1464-cü ildə baş verdi və fəlakətlə nəticələndi. 1464-cu ildə Pirbudaq edam edildi, Həsənəli isə yenidən Makuda həbsə atıldı.
Hakimiyyəti
Cahanşahın ölümü
Cahanşah 1466-cı ilin qışını Təbrizdə keçirdikdən sonra Şirvana uğurlu yürüş etdi və Dərbəndə qədər olan yerləri yağmaladı. Bu tarixdə Qaraqoyunlu dövlətinin torpaqları Azərbaycan, Aran, İraq-i Əcəm, İraq-i Ərəb, Fars, Kirman və Şərqi Anadolunu əhatə edirdi. Gürcü, Şirvanşah, Gilan və Mazandaran hökmdarları da onnu hakimiyyətini qəbul etmişdilər.
Cahanşahın Ağqoyunlularla münasibətləri Uzun Həsənin dövründə ən gərgin dövrünü yaşayırdı. Uzun Həsən Cahanşahın İranın şərqində hərbi əməliyyatlar aparmasından istifadə edərk bir sıra yerləri ələ keçirmişdi. Onun əsas hədəfləri sırasına Azərbaycanı ələ keçirmək daxil idi. Buna cavab olaraq, Cahanşah 1466-cı ilin qışını Təbrizdə keçirdikdən sonra Anadoluya Uzun Həsənlə döyüşməyə yollandı. 1467-ci ilin 16 mayında Cahanşah Van gölü yaxınlığındakı Şökmənabada çatdı. İki hökmdar arasında danışıqlar başladı. Cahanşah Uzun Həsənin döyüşdən yayınma taktikasını seçdiyini hiss etmiş və onun müsbət vədlərini rəd etmişdi. Uzun Həsən qazi Rüknəddin Əlini hörmət və sayğı dolu sözlərlə yazılmış məktubla o cümlədən qiymətli hədiyyələrlə yenidən Cahanşahın hüzuruna göndərdi. Məqsədi mümkün olan qədər döyüşdən qaçmaq əks halda Qaraqoyunluların fikrini yayındırmaq idi. Bu elçi Uzun Həsən adından Cahanşa bildirmışdı:
Bəyimiz sizə sadiq və bağlıdır. Məqsədiniz ölkə ələ keçirməkdisə bütün qalaların açarlarını sizə təqdim etməyə hazırdır. Əgər mal mülk istəyirsizsə var dövlətini sizə verməyə hazırdır.
Cahanşah bu təklifləri rədd etmişdi. Çünki onun əsas hədəfi ümumiyyətlə Uzun Həsən təhlükəsini ortadan qaldırmaq idi. Tərəflər 11 noyabrda Muş düzənliyində ilk dəfə qarşı-qarşıya gəldilər. Ağqoyunlu və Qaraqoyunluların avanqard dəstələrinin toqquşmasında qaraqoyunlular məğlub oldular. Hərbi şuranı toplayan Cahanşah əsas döyüşü gələn ilə ertələmək qərarına gəldi və ailəsini ordunun bir qismini Təbrizə yolladı. Özü isə Bingölə gələrək burada düşərgə saldı, lakin düşmənə əhəmiyyət vermədiyinə görə təhlükəsizlik üçün zəruri addımları atmadı. Uzun Həsən isə rəqibinin bu addımlarını hansısa hərbi fəaliyyətlə əlaqəli olduğunu düşünürdü. Lakin elçilər vəziyyətin belə olmadığını ona bildirdikdə, o, döyüş üçün müəyyən addımlar topladı və kəşfiyyat materiallarını təkmilləşdirdi. Rəqibinin Sancaq bölgəsində yerini təyin etdikdən sonra qərargahına kəndli qiyafəsində bir casus göndərdi. Cahanşahın qərargahına heç bir çətinliklə rastlaşmadan girən bu casus yüksək səslə qışqıraraq onun itmiş atını kiminsə görüb-görmədiyini soruşdu ancaq heç bir cavab almadı. O şahın bütün əsgərlərinin sərxoş olduğunu görüb Həsən bəyə xəbər verdi. Vəziyyətin əlverişli olduğunu anlayan Həsən bəy 1467-ci il noyabrın 10-da səhər saatlarında 6000 nəfərlik qoşunu ilə Cahanşahın qərargahına qəfil basqın etdi. Güc nümayiş etdirmək imkanı belə tapa bilməyən Qaraqoyunlu qüvvələri dağıldı. Cahanşah bir əsgər tərəfindən öldürüldü, iki oğlu və bütün əyanları əsir düşdü. Sonralar cənazəsi Təbrizə aparılaraq orada tikdirdiyi Müzəffəriyyə məqbərəsində dəfn olundu.
Taxta çıxması
Atasının ölümündən sonra Həsənəli bəzi əmirlər tərəfindən həbsdən çıxarıldı və sultan elan edildi. Taxta çıxmasından sonra o, Teymuri Əbu Səid Mirzəni onun ordusuna qatılmağa və Uzun Həsənin üzərinə birgə yürüş etməyə dəvət etdi. Bununla eyni zamanda, Təbrizdə yaşayan Qara İsgəndərin qızları Arayış və Şahsaray bəyimlər öz qardaşları yeni sultan elan etdilər. Həsənəlinin qardaşı olan və Kermanı idarə edən Qasım Mirzə də üsyana başladı. Həsənəli bütün müxalifəti darmadağın etdi. O, Qasım bəyi, ögəy anası Can Bəyimi, dayıları Qasım və Həmzəni edama məhkum etdi.
Həsənəli Uzun Həsənə qarşı böyük ordu toplaya bilsə də, taxta çıxmasında böyük rolu olan əmirləri və qohumlarını öldürməsi onun nüfuzuna xələl yetirdi. Şahmənsur, Şahsuvar bəy və Əmir İbrahimşah kimi tanınmış Qaraqoyunlu əmirləri Uzun Həsən bəyin tərəfinə keçdilər. Uzun Həsən asanlıqla Qarabağı və Cənubi Azərbaycanı ələ keçirməyə başladı.
1468-ci ildə Xoy yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Qaraqoyunlular böyük orduya sahib olsalar da, məğlub edildilər. Həsənəli Bərdəyə qaçaraq Qaramanlı tayfasına sığındı. Uzun Həsənin vəliəhd oğlu Uğurlu Məhəmməd onu ələ keçirdi və edama məhkum etdirdi. Türk tarixçi-alim Faruk Sümerin yazdığına görə, Həsənəli əslində intihar etmişdir.
Sonra
Yusif Mirzə Qaraqoyunlu Cahanşahın əmir-ül-ümərası və vəziri kimi çalışmış Pirəli bəy Baharlı tərəfindən 1468-ci ildə, yəni Həsənəlinin ölümündən sonra yeni sultan elan edildi. Qısa müddət sonra Həsənəlinin oğlu Sultanəli və Uzun Həsənin rəqibi olan şahzadə Mahmud bəy (Qara Yuluq Osmanın oğlu) da ona qatıldı. Onlar Luristanda müəyyən uğurlar qazansalar da, Uzun Həsən tərəfindən məğlub edildilər və Şiraza geri çəkildilər. Yusif Mirzə 22 oktyabr 1469-cu ildə Uğurlu Məhəmməd tərəfindən qətlə yetirildi. Pirəli bəy Baharlı Teymuri Hüseyn Bayqaranın sarayına sığındı.
Mənbə
İstinadlar
- Məhəmmədini, 1993. səh. 32
- Roemer, 1986. səh. 173
- Muḥaddis̲, 1982. səh. 17
- Konukçu, 1993
- Hınz, 1992. səh. 13
- Tehrani, 2006. səh. 253-254
- Yinanç, 1945. səh. 187
- Yinanç, 1945. səh. 188
- Minorsky, 1954. səh. 271–297
- Sümer, 1999. səh. 11-12
- Hınz, 1992. səh. 47
- Minorsky, 1955. səh. 69
- Sümer, 1984. səh. 304
- Muḥaddis̲, 1982. səh. 18
- Minorsky, 1955. səh. 50-73
Ədəbiyyat
- Walther Hınz. Uzun Hasan and Sheykh Cuneyd. Ankara. tərc. Tevfik Bıyıklıoğlu. 1992.
- Əbubəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə. İstanbul: Bayrak nəşriyyatı. tərc.Rahilə Şükürova. 2006.
- M.H. Yinanç. Cihanşah. İslam Ansiklopedisi. 1945. 173–189.
- Enver Konukçu. CİHAN ŞAH. İslam Ansiklopedisi. 1993.
- M. Ə. Məhəmmədi. Qızılbaşlar tarixi. Bakı: Azərbaycan. 1993.
- H. R. Roemer. The Türkmen Dynasties // The Cambridge History of Iran - The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press. Peter Jackson və Lawrence Lockhart (redaktorlar). 1986. ISBN . v
- Faruk Sümer. Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara. 1999.
- Mīr Hāshim Muḥaddis̲. Tārīkh-i Qizilbāshān [History of Qizilbashes]. Tehrān: Bihnām. 1982.
- V. Minorsky. Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry (Turkmenica, 9). University of London: Bulletin of the School of Oriental and African Studies 16 (2). 1954. 271–297.
- V. Minorsky. The Qara-Qoyunlu And The Qutb-Shahs. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 17 (1). 1955. ISBN .
- s. 11-12
- W. Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 47.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Hesen Eli Heseneli Mirze Sultan Heseneli ve ya Heseneli bey o dovrun Azerbaycan turkcesi ile حسن علی بیگ Tebriz 1469 Hemedan Qaraqoyunlu dovletinin sonuncu sultani ve Cahansah Heqiqinin ogludur 10 noyabr 1467 ci ilde Cahan sahin oldurulmesinden sonra Azerbaycanin cenubunda Qaraqoyunlu hakimiyyetini berpa etmeye cehd gostermis ancaq buna nail olmadan 1469 cu ilde oldurulmusdur Heseneli MirzeHesenelinin dovrune aid sikkelerQaraqoyunlu dovletinin VI Sultani1467 1468EvvelkiCahan sahSonrakiMirze YusifSexsi melumatlarDogum yeri Tebriz QaraqoyunlularVefat tarixi 1468Vefat yeri Hemedan QaraqoyunlularAtasi Cahan sahUsagi SultaneliUsyanlariO Cahansah Heqiqinin ogludur ve usyankar tebietine gore atasi terefinden defelerle hebs edilmisdir 1458 ci ilde usyana baslamis atasinin Heratdan geri donmesi xeberini esitdikden sonra ise Makuya qacmisdir Anasinin vasiteciliyi ile usyan baslatmasi meselesinde atasi terefinden efv edilse de Uzun Hesene qatilmisdir Lakin qisa muddet sonra oradan da qovulmus ve Isfahandaki qardasi Pirbudaga qatilmisdir Qardaslar birleserek 1459 cu ilde usyana baslamisdirlar Usyankar qardaslar atalarinin ordusu terefinden darmadagin edilseler de edam edilmediler Cunki Cahansahi oz tesirinde saxlayan analari yeniden sultanin onlari efv etmesine nail olmusdur Onlarin son usyani 1464 cu ilde bas verdi ve felaketle neticelendi 1464 cu ilde Pirbudaq edam edildi Heseneli ise yeniden Makuda hebse atildi HakimiyyetiCahansahin olumu Cahansah 1466 ci ilin qisini Tebrizde kecirdikden sonra Sirvana ugurlu yurus etdi ve Derbende qeder olan yerleri yagmaladi Bu tarixde Qaraqoyunlu dovletinin torpaqlari Azerbaycan Aran Iraq i Ecem Iraq i Ereb Fars Kirman ve Serqi Anadolunu ehate edirdi Gurcu Sirvansah Gilan ve Mazandaran hokmdarlari da onnu hakimiyyetini qebul etmisdiler Cahansahin Agqoyunlularla munasibetleri Uzun Hesenin dovrunde en gergin dovrunu yasayirdi Uzun Hesen Cahansahin Iranin serqinde herbi emeliyyatlar aparmasindan istifade ederk bir sira yerleri ele kecirmisdi Onun esas hedefleri sirasina Azerbaycani ele kecirmek daxil idi Buna cavab olaraq Cahansah 1466 ci ilin qisini Tebrizde kecirdikden sonra Anadoluya Uzun Hesenle doyusmeye yollandi 1467 ci ilin 16 mayinda Cahansah Van golu yaxinligindaki Sokmenabada catdi Iki hokmdar arasinda danisiqlar basladi Cahansah Uzun Hesenin doyusden yayinma taktikasini secdiyini hiss etmis ve onun musbet vedlerini red etmisdi Uzun Hesen qazi Rukneddin Elini hormet ve saygi dolu sozlerle yazilmis mektubla o cumleden qiymetli hediyyelerle yeniden Cahansahin huzuruna gonderdi Meqsedi mumkun olan qeder doyusden qacmaq eks halda Qaraqoyunlularin fikrini yayindirmaq idi Bu elci Uzun Hesen adindan Cahansa bildirmisdi Beyimiz size sadiq ve baglidir Meqsediniz olke ele kecirmekdise butun qalalarin acarlarini size teqdim etmeye hazirdir Eger mal mulk isteyirsizse var dovletini size vermeye hazirdir Cahansah bu teklifleri redd etmisdi Cunki onun esas hedefi umumiyyetle Uzun Hesen tehlukesini ortadan qaldirmaq idi Terefler 11 noyabrda Mus duzenliyinde ilk defe qarsi qarsiya geldiler Agqoyunlu ve Qaraqoyunlularin avanqard destelerinin toqqusmasinda qaraqoyunlular meglub oldular Herbi surani toplayan Cahansah esas doyusu gelen ile ertelemek qerarina geldi ve ailesini ordunun bir qismini Tebrize yolladi Ozu ise Bingole gelerek burada duserge saldi lakin dusmene ehemiyyet vermediyine gore tehlukesizlik ucun zeruri addimlari atmadi Uzun Hesen ise reqibinin bu addimlarini hansisa herbi fealiyyetle elaqeli oldugunu dusunurdu Lakin elciler veziyyetin bele olmadigini ona bildirdikde o doyus ucun mueyyen addimlar topladi ve kesfiyyat materiallarini tekmillesdirdi Reqibinin Sancaq bolgesinde yerini teyin etdikden sonra qerargahina kendli qiyafesinde bir casus gonderdi Cahansahin qerargahina hec bir cetinlikle rastlasmadan giren bu casus yuksek sesle qisqiraraq onun itmis atini kiminse gorub gormediyini sorusdu ancaq hec bir cavab almadi O sahin butun esgerlerinin serxos oldugunu gorub Hesen beye xeber verdi Veziyyetin elverisli oldugunu anlayan Hesen bey 1467 ci il noyabrin 10 da seher saatlarinda 6000 neferlik qosunu ile Cahansahin qerargahina qefil basqin etdi Guc numayis etdirmek imkani bele tapa bilmeyen Qaraqoyunlu quvveleri dagildi Cahansah bir esger terefinden olduruldu iki oglu ve butun eyanlari esir dusdu Sonralar cenazesi Tebrize aparilaraq orada tikdirdiyi Muzefferiyye meqberesinde defn olundu Taxta cixmasi Atasinin olumunden sonra Heseneli bezi emirler terefinden hebsden cixarildi ve sultan elan edildi Taxta cixmasindan sonra o Teymuri Ebu Seid Mirzeni onun ordusuna qatilmaga ve Uzun Hesenin uzerine birge yurus etmeye devet etdi Bununla eyni zamanda Tebrizde yasayan Qara Isgenderin qizlari Arayis ve Sahsaray beyimler oz qardaslari yeni sultan elan etdiler Hesenelinin qardasi olan ve Kermani idare eden Qasim Mirze de usyana basladi Heseneli butun muxalifeti darmadagin etdi O Qasim beyi ogey anasi Can Beyimi dayilari Qasim ve Hemzeni edama mehkum etdi Heseneli Uzun Hesene qarsi boyuk ordu toplaya bilse de taxta cixmasinda boyuk rolu olan emirleri ve qohumlarini oldurmesi onun nufuzuna xelel yetirdi Sahmensur Sahsuvar bey ve Emir Ibrahimsah kimi taninmis Qaraqoyunlu emirleri Uzun Hesen beyin terefine kecdiler Uzun Hesen asanliqla Qarabagi ve Cenubi Azerbaycani ele kecirmeye basladi 1468 ci ilde Xoy yaxinliginda bas vermis doyusde Qaraqoyunlular boyuk orduya sahib olsalar da meglub edildiler Heseneli Berdeye qacaraq Qaramanli tayfasina sigindi Uzun Hesenin veliehd oglu Ugurlu Mehemmed onu ele kecirdi ve edama mehkum etdirdi Turk tarixci alim Faruk Sumerin yazdigina gore Heseneli eslinde intihar etmisdir Sonra Yusif Mirze Qaraqoyunlu Cahansahin emir ul umerasi ve veziri kimi calismis Pireli bey Baharli terefinden 1468 ci ilde yeni Hesenelinin olumunden sonra yeni sultan elan edildi Qisa muddet sonra Hesenelinin oglu Sultaneli ve Uzun Hesenin reqibi olan sahzade Mahmud bey Qara Yuluq Osmanin oglu da ona qatildi Onlar Luristanda mueyyen ugurlar qazansalar da Uzun Hesen terefinden meglub edildiler ve Siraza geri cekildiler Yusif Mirze 22 oktyabr 1469 cu ilde Ugurlu Mehemmed terefinden qetle yetirildi Pireli bey Baharli Teymuri Huseyn Bayqaranin sarayina sigindi MenbeIstinadlar Mehemmedini 1993 seh 32 Roemer 1986 seh 173 Muḥaddis 1982 seh 17 Konukcu 1993 Hinz 1992 seh 13 Tehrani 2006 seh 253 254 Yinanc 1945 seh 187 Yinanc 1945 seh 188 Minorsky 1954 seh 271 297 Sumer 1999 seh 11 12 Hinz 1992 seh 47 Minorsky 1955 seh 69 Sumer 1984 seh 304 Muḥaddis 1982 seh 18 Minorsky 1955 seh 50 73EdebiyyatWalther Hinz Uzun Hasan and Sheykh Cuneyd Ankara terc Tevfik Biyiklioglu 1992 Ebubekr Tehrani Kitabi Diyarbekriyye Istanbul Bayrak nesriyyati terc Rahile Sukurova 2006 M H Yinanc Cihansah Islam Ansiklopedisi 1945 173 189 Enver Konukcu CIHAN SAH Islam Ansiklopedisi 1993 M E Mehemmedi Qizilbaslar tarixi Baki Azerbaycan 1993 H R Roemer The Turkmen Dynasties The Cambridge History of Iran The Timurid and Safavid Periods Cambridge Cambridge University Press Peter Jackson ve Lawrence Lockhart redaktorlar 1986 ISBN 0521200946 vFaruk Sumer Safevi Devletinin Kurulusu ve Gelismesinde Anadolu Turklerinin Rolu Ankara 1999 Mir Hashim Muḥaddis Tarikh i Qizilbashan History of Qizilbashes Tehran Bihnam 1982 V Minorsky Jihan Shah Qara Qoyunlu and His Poetry Turkmenica 9 University of London Bulletin of the School of Oriental and African Studies 16 2 1954 271 297 V Minorsky The Qara Qoyunlu And The Qutb Shahs Bulletin of the School of Oriental and African Studies 17 1 1955 ISBN 1474 0699 Vikimenbede Muellif Heseneli Qaraqoyunlu ile elaqeli melumatlar var s 11 12 W Hinz Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd s 47