Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Birinci dövlət duması — 27 aprel 1906-cı ildə ilk iclasını keçirdi və 72 gün sonra imperator tərəfindən buraxıldı.
| Rusiya imperiyası I Dövlət Duması | |
|---|---|
| Ümumi məlumatlar | |
| Sonrakı orqan | Rusiya imperiyası II Dövlət Duması |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Dövlət Dumasına seçkilər
1905-ci il dekabrın 11-də Rusiyada Dövlət Dumasına seckilər haqqında yeni qanun nəşr olundu. Seçki hüquqlarının genişləndiyini bəyan edən bu qanun fəhlələrə qismən, kəndlilərə cüzi seçki hüquqları verilməsini nəzərdə tuturdu.
Azərbaycan quberniyaları da Dövlət Dumasında təmsil olunmaq hüququ qazandı. Lakin hökumət milli ucqarların əhalisinin Dumada təmsil olunmasını məhdudlaşdirmaq və maksimum surətdə azaltmaq məqsədilə ucqarlarda seçkilər haqqında qaydaların tədbiq edilməsi məsələsini öyrənmək adı altından sonra 1906-cı il fevralın 2-də çar "Qafqazda seçkilər haqqında əsasnamə"ni təsdiq etdi. Əsasnamə kəndlilərin seçkilərini torpaq sahiblərini seçkiləri ilə ümumi bir quberniya seçki məclisində birləşdirərək, Qafqazda kəndlilərini torpaq sahiblərini Dumada müstəqil təmsil olunmaqdan məhrum etdi. Canişinə seçkilərin vaxtını Qafqaz quberniyaları "əhalisinin sakitləşdirilməsindən" asılı olaraq müəyyən etmək hüququ həvalə edilmiş və bununla da Qafqaz Duma seçkilərini qeyri-müəyyən müddətə ləngitmək imkanı vermişdi.
Bakı qəzası və quberniyasında seçkilər 1906-cı il mayın 31-də, Yelizavetpol quberniyasında isə mayın 16-da yəni aprelin 27-də seçkilər keçirildi. Məmmədtagı Əiyev, Əbdurrəhman bəy Haqverdiyev, İsmayıl xan Ziyadxanov, Əsədulla bəy Muradxanov və Əlimərdan bəy Topçubaşov Dövlət Dumasına deputat seçildilər.
Seçilən deputatlar
1906-cı ildə Rusiya I Dövlət Dumasına keçirilən seçkilərdə seçilən deputatlar:
Dövlət Dumasının fəaliyyəti
Dumada təmsil olunan partiyalar və fraksiyalar
Dumada təmsil olunmuş ən müxalifətçi siyasi qurum kadetlər partiyası idi. Onlar fəal seçkiqabağı təşviqat aparmaq və əhalinin əksər təbəqələrinin mənafeyini mövcud şəraitdə çox dolğun əks etdirən platformalarını geniş təbliğ etmək hesabına seçkilərdə qalib gəlmişdilər. Onlar "Rusiyanın birliyinə və bölünməzliyinə yalnız tərəfdar olduqlarını söyləmir, həm də ona nail olmaq yollarını hər vasitə ilə asanlaşdırmağa çalışırdılar. Hökuməti buna güclə nail olmaqda təqsirləndirən kadetlər bildirirdilər ki, "süngülər və güllələrlə Rusiyanın birliyinə nail olmaq olmaz" və "hər bir tabe xalqın adət-ənənələri, dili və dininə" hörmət bəyan edilməlidir. Daha sonra bu xalq azadlığı partiyası seçiciləri inandırırdı ki, o, özünəməxsus milli həyat keçirən bütün yerlərdə geniş özünüidarənin, muxtar quruluşun, "ümumi, pulsuz, məcburi təhsilin" və s. tərəfdarıdır. Bütün bunlar müsəlman ucqarlarında, o cümlədən də Azərbaycanda bütün yuxarı sosial təbəqə nümayəndələri üçün kifayət qədər cəlbedici idi. Onlar öz ümidlərini məhz kadetlərə bağlayırdılar. Dumada ən iri fraksiyaya malik olan kadetlər şöbələrə, daimi və müvəqqəti komissiyalara başçılıq edir, bununla da bütovlükdə siyasi mühitin müəyyənləşdirilməsində iştirak edirdilər. Buna Dumanın iclaslarında şəxsiyyətin toxunulmazlığı, ölüm hökmünün ləğvi, vətəndaş bərabərliyi, siyasi azadlıqlar və i.a., yəni kadetlərin proqramında əks olunan bütün məsələlərin müzakirələri tutarlı sübut idi.
Azərbaycanlı deputatlar imperiyanın müsəlman ucqarlarının 36 deputatını birləşdirən Müsəlman parlament fraksiyasına daxil oldular. O, öz sayına görə, dumada Ukrayna qrupu, Polyak polosu və b.dan böyük, ən iri fraksiyalardan biri idi. Ə. Topçubaşov kadetlər fraksiyasının bürosuna daxil oldu. Fraksiya kadetlər partiyası ilə birgə hərəkət etmək barədə qərar qəbul etdi. Ə. Topçubaşov bu barədə P. N. Milyukova məlumat verdi. Kadet partiyası komitəsinin iclasında bu təklif qəbul edildi və qərara alındı ki, fraksiyanın; nümayəndəsinə dərhal kadetlərin fraksiya komitəsinə daxil olmaq və Kadet partiyası MK-na seçilmək hüququ verilsin.
Fraksiyanın bir neçə iclası oldu. Birinci iclasda qərara alındı Dumaya təqdim olunan bütün qanun layihələri və sorğular haqqında ətraflı məruzələr dinlənilsin. Lakin qarşıya qoyulmuş vəzifələrdən heç biri yerinə yetirilmədi. Fraksiyanın bütün məsələləri baxılmamış, onun özü, tərkibi və vəzifələri haqqında Ə. Topçubaşovu Dumanın 14 iyul tarixli iclasına olan məlumatı da dinlənilməmiş qaldı, çünki həmin vaxtadək Duma artıq buraxılmışdı. Rusiya imperiyası qanunlarında müsəlmanlara aid məhdudiyyətlərin müyyənləşdirilməsi üzrə deputatlardan Axtyamov, Alkin və Topçubaşov tərəfindən başlanmış iş də başa çatdırılmadı.
Müzakirəyə təqdim olunan əsas məsələ
Sonrakı Dövlət dumalarında olduğu kimi, I Dövlət Dumasında da müzakirələrin başlıca mövzusu aqrar-kəndli məsələsi idi. Bütün partiya və qrup mövqelərinin də məhz bu məsələdə daha dəqiq surətdə aşkara çıxması təsadüfi deyildi.
Mayın 8-də kadetlər tərəfindən müzakirəyə aqrar qanunu layihəsi təqdim olundu. Burada mülkədar torpaqlarının məcburi şəkildə qis mən özgəninkiləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Ona trudoviklərin cavab olan layihəsində isə mülkədar torpaq sahibliyinin tammilə "ümumxalq torpaq fondu"nun yaradılması, yəni torpaqların milliləşdirilməsi təklif edilirdi.
Müsəlman fraksiyası aqrar islahatın əsas müddəalarını müzakirə edərək, müsadirə olunan torpaqların "ədalətli qiymətlə" haqqı ödənilməsi şərti ilə xüsusi sahibkar torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsi təklifinə tərəfdar çıxdı. Fraksiya üzvləri eyni zamanda vəqf torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsini yolverilməz sayır və hesab edirdilər ki, kəndli pay torpaqları "udel, kabinet və monastır torpaqları hesabına" artırılmalıdır. Layihə köçürmələrin dayandırılmasını tələb edirdi.
Aqrar komissiyanın məruzəsinin müzakirəsində iştirak edən Ə. Topçubaşov hesab edirdi ki, aqrar komissiyanın məlumatını geniş şəkildə nəşr etmək zəruridir və bir "ucqarlı", "qafqazlı" kimi təklif edirdi ki, məlumat təkcə dövlət dilində deyil, həm də imkan daxilində tərcümə olunaraq "yerli dillərdə" də dərc edilsin. "Bütün rus təbəələrinin hüquq bərabərliyi, vicdan azadlığı, söz azadlığı, şəxsiyyətin toxunulmazlığı, kəndlilərə torpaq verilməsi kimi məsələlərin işlənib hazırlanmasında, bu qəbildən olan ümumi dövlət məsələlə rində milli xarakterli elə bir məsələyə yol verilə bilməz. Rusiyanın bütün xalqlarının mənafeləri buna yol vermir, dövrün bütün şəraiti bunun əleyhinədir".
Azərbaycanlı deputatların Dumanın fəaliyyətində iştirakı
Azərbaycanlı deputatlar Dumanın işində — həm onun iclaslarında, həm də şöbə və komissiyalarında əməli surətdə yaxından iştirak edirdilər. İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında millətlərarası toqquşmalar barəsində daxili işlər nazirinə ünvanlanan sorğu üzrə İsmayıl xan Ziyadxanov çıxış etdi. Onun kifayət qədər ətraflı bəyanatında Azərbaycan cəmiyyətinin XX əsrin əvv əllərindəki ərizə və petisiyalarında olan, demək olar ki, bütün tələbləri öz əksini tapmışdı. O, bir daha imperiya çərçivələri hüdudlarında siyasi hüquqsuzluq vəziyyətindən narahatlığını bildirib, qeyri millətlərin hakim siniflərinə də rus burjuaziyası və mülkədarları ilə eyni hüquq verilməsinə tərəfdar çıxdı. İsmayıl xan Ziyadxanov Duma tribunasından inzibati orqanların özbaşınalığı, müsəlman ruhanilərinin mənafeyinin tapdalanması haqqında məlumat verdi. O, aqrar məsələdə başlıca bəlanı çarizmin köçürmə siyasətində görürdü. "Mərkəzi Rusiya kimi bizim də torpağa ehtiyacımız var, biz də həmçinin aztorpaqlılıq və torpaqsızlıqdan əziyyət çəkirik. Lakin inzibati orqanlar bu məsələni başqa cür həll etdi", deyə köçürmələrə qarşı etiraz edirdi. İsmayıl xan Ziyadxanovun məruzəsində zemstvonun olmamasına, şəhər özünüidarə orqanlarında yerli millətlərin nümayəndələrindən olan qlasnıların sayının məhdudlaşdırılmasına da diqqət yetirilirdi. Ali təhsilli azərbaycanlıların dövlət müəssisələrindəki vəzifələrə buraxılmaması, bəzi ali məktəblərin azərbaycanlılar üçün bağlı olması onu narahat edirdi.
Azərbaycan nümayəndələrini əhalinin şəxsi və mülki təhlü kəsizliyi məsələləri də maraqlandırırdı. Dövlət dumasınm 31 nəfər üzvü 1906-cı il iyunun 26-da daxili işlər nazirinə əsas qanunların nəşrinə qədər (1906-cı ilin apreli) bir sıra yerlərdə gücləndirilmiş mühafizənin elan olunması barəsində narahatlıq bildirən sorğu təqdim etdi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev də sorğunu imzalayanların sırasında idi. Duma üzvləri xəbərdarlıq edirdilər ki, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında bir ildən çox davam edən bu vəziyyət " minlərlə insan həyatının itkisi və diyarın tam iqtisadi dağıntısı ilə nəticələnmişdir". Duma bu məsələni müzakirə etməyə tələsmədi. İyunun 14-də bu sorğu Nazirlər Şurasının sədrinə göndərildi. İyulun 7-də, yəni Dumanın buraxılması ərəfəsində, Nazirlər Şurasınm sədri Qoremıkin Dumanın sədrinə cavabında bildirdi ki, "canişinin vəzifəsi və hakimiyyəti ümumi nazirlik quruluşuna münasibətdə tam, müstəqil şəkildə qoyulmuşdur və buna görə də Nazirlər Şurası Dövlət Dumasının Qafqaz diyarına aid sorğularına cavab vermək üçün qanuni səlahiyyətlərə və lazımi məlumatlara malik deyildir". Beləliklə, Nazirlər Şurası Qafqaz millətlərinin taleyinə tamamilə laqeydlik göstərərək, bu sorğuya cızmaqara ilə cavab verdi və formal olaraq sorğunun müəlliflərini canişinin üstünə göndərdi. 1906-cı ilin hadisələri, millətlərarası toqquşmaların güclənməsi sübut edirdi ki, canişin heç bir diyarda şəxsiyyətin toxunulmazlığının təmin olunması üçün tədbirlər görmək fikrində deyil.
Əlimərdan bəy Topçubaşov, İsmayıl xanZiyadxanov, Məmmədtağı Əliyev və Əsədulla bəy Muradxanov bir sıra deputatlarla birlikdə sədrə müraciət edib, Qafqaz hökumət orqanlarının "dinc rus vətəndaşlarının talançıları" kimi hazırladıqları Ter vilayəti dağlılarından ibarət strajniklərin dərhal geri qaytarılmasını tələb etdilər. Bununla da onlar çar hökumətinin Rusiya imperiyası xalqları içərisində canfəşanlıqla apardığı düşmənçilik toxumları səpmək siyasətinə etiraz bildirdilər.
Azərbaycan deputatları vəzifəli şəxslərin məsuliyyəti, qayda-qanun yaradılması barəsində, qanunsuzluq və zorakılıq əleyhinə, nzibati orqanların özbaşınalıqları haqqında müxtəlif sorğular verilməsi müzakirəsində iştirak edirdilər. Krım tatarları Əlimərdan bəy Topçubaşovdan öz hüquqsuz vəziyyətləri barədə petisiyanı çar hökumətinə çatdırmağı xahiş etmişdilər. Lakin Dumanın buraxılması onların bu xahişini yerinə yetirməyə imkan vermədi.
Dumanın bütün müsəlman fraksiyasının, o cümlədən Azərbaycan deputatlarının siyasi amalı Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfindən "Müsəlman parlament fraksiyası" məqaləsində çox dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur: "Müsəlman proqramı ciddi surətdə konstitusiya əsasları üzərində dayanaraq, torpaqların milliləşdirilməsi, din məsələlərində tam muxtariyyət, bütün imperiya ərazisində özünü idarə edən kiçik vahidlər və vilayət məclislərinin təsis edilməsi ilə yerlərdə geniş muxtar idarəçilik prinsipini irəli sürür". O, Dumada milli zəmində bir dənə təzahürün də müşahidə edilmədiyini böyük məmnunluqla qeyd edir, "xalq nümayəndəliyinin ilk addımlarının Rusiyanın bütün xalqları üçün ümumi olan ictimai dövlət quruculuğu məsələlərinə yönəldilməli olduğunu başa düşən millət nümayəndələrini" xüsusilə tərifləyirdi.
Dumanın qovulması
Lakin müsəlman xalqları deputatlarının böyük ümüdlər bəslədikləri I Dövlət Dumasının fəaliyyəti ugursuzluqla başa çatdi. Çar hökuməti nümayəndələri qanunvericilik orqanlarını ilə məsələni bitirmık barəsində gəti qərar qəbul edərək iyunun 9-da Duma deputatılarının iclasları keçirilən Tavriya sarayının bütün qanunlarını bağlı saxladı. Bu, deputatlar üçün gözlənilməz idi. Kadet fraksiyasının təşəbbüsü ilə hökumətə etiraz bildirildi və iclasları Vıborqda keçirmək qərara alındı. Sosial-demokratlar və trudoviklər də kadetlərlə həmrəy idilər. İyunun 9-u və 10-da Vıborqdakı iclaslarda Azərbaycan deputatları da iştirak edirdilər. Ə. Topçubaşov və İ. Ziyadxanov kadetlər tərəfindən tərtib olunmuş və Vıborq iclaslarının bütün iştirakçıları tərəfindən bəyənilmiş "Xalq deputatlarından xalqa" müraciətini imzaladılar. Onlar Rusiyanın bütün əhalisini Dumanın buraxılması əleyhinə etiraz çıxışlarına (vergiləri ödəməkdən, rekrut mükəlləfiyyətindən, istiqrazları tanımaqdan imtina etməyə və s.) çağırırdılar.
Bakı qubernatoru 1906-cı il iyunun 15-də bütün yerli qəzetlərin redaktorlarına və mətbəələrinə Dövlət dumasının keçmiş deputatlarının müraciətini çap etməyin qadagan oldugu barədə sərəncam göndərərək onları inzibati qaydada ən sərt cəzalar veriləcəyi ilə hədələdi.
Vıborq iclaslarının iştirakçılarına divan tutuldu. Onlar barəsində cinayət işi qaldırıldı. Deputatlar məhkəməyə verildi. Onları xalqa ünvanlanmış xüsusi müraciətlə "Rusiya əhalisini itaətsizliyə və qanun əleyhinə çıxmağa qızışdırmaq niyyətində olmaqda və bu müraciətin çoxsaylı nüsxələrini Rusiya hüdudlarında yaymaqda" təqsirləndirirdilər. 1907-ci ilin dekabrında keçirilmiş məhkəmənin hökmünə görə, onlara üçaylıq həbs cəzası verilir, 167 nəfər, o cümlədən də Ə. Topçubaşov və İ. Ziyadxanov Dövlət Dumasının tərkibinə seçilmək hüququndan məhrum edilirdilər. Ə. Topçubaşov "Kaspi" qəzetinə rəhbərlikdən uzaqlaşdırıldı və Bakı şəhər dumasının tərkibindən çıxarıldı.
Həmçinin bax
İstinadlar
- RFDA, f. 102, PDXŞ, 1908, ç. 9, v. 6–7
- Azərb. MDTA, f. 13, s. 27, iş 52, v. 28.
- Гусейнов М. Д. Партия "Мусават" в прошлом и настоящем.Баку, 1929, səh.9
- Rusiya MDTA, f. 1278, siy. 1, 1906, iş 54
- Политическая жизнь русских мусульман до февральской революции. Оксфорд, 1987, səh.51.
- Политическая жизнь русских мусульман до февральской революции. Оксфорд, 1987,
- Политическая жизнь русских мусульман до февральской революции. Оксфорд, 1987, səh.55
- Шелохов В.В. Кадеты — главная партия либеральной буржуазии в борьбе с революцией 1905–1907 гг. М., 1983, səh. 206–207.
- "Каспий", 1 июля 1906 г.
- Государственная Дума. // Стенографическиe отчеты. Сессия первая. 1906, СПб., т. 2, стб. 1228–1231.
- "Каспий", 1 февраля 1907 г
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Birinci dovlet dumasi 27 aprel 1906 ci ilde ilk iclasini kecirdi ve 72 gun sonra imperator terefinden buraxildi Rusiya imperiyasi I Dovlet DumasiUmumi melumatlarSonraki orqan Rusiya imperiyasi II Dovlet Dumasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarDovlet Dumasina seckiler1905 ci il dekabrin 11 de Rusiyada Dovlet Dumasina seckiler haqqinda yeni qanun nesr olundu Secki huquqlarinin genislendiyini beyan eden bu qanun fehlelere qismen kendlilere cuzi secki huquqlari verilmesini nezerde tuturdu Azerbaycan quberniyalari da Dovlet Dumasinda temsil olunmaq huququ qazandi Lakin hokumet milli ucqarlarin ehalisinin Dumada temsil olunmasini mehdudlasdirmaq ve maksimum suretde azaltmaq meqsedile ucqarlarda seckiler haqqinda qaydalarin tedbiq edilmesi meselesini oyrenmek adi altindan sonra 1906 ci il fevralin 2 de car Qafqazda seckiler haqqinda esasname ni tesdiq etdi Esasname kendlilerin seckilerini torpaq sahiblerini seckileri ile umumi bir quberniya secki meclisinde birlesdirerek Qafqazda kendlilerini torpaq sahiblerini Dumada musteqil temsil olunmaqdan mehrum etdi Canisine seckilerin vaxtini Qafqaz quberniyalari ehalisinin sakitlesdirilmesinden asili olaraq mueyyen etmek huququ hevale edilmis ve bununla da Qafqaz Duma seckilerini qeyri mueyyen muddete lengitmek imkani vermisdi Baki qezasi ve quberniyasinda seckiler 1906 ci il mayin 31 de Yelizavetpol quberniyasinda ise mayin 16 da yeni aprelin 27 de seckiler kecirildi Memmedtagi Eiyev Ebdurrehman bey Haqverdiyev Ismayil xan Ziyadxanov Esedulla bey Muradxanov ve Elimerdan bey Topcubasov Dovlet Dumasina deputat secildiler Secilen deputatlar1906 ci ilde Rusiya I Dovlet Dumasina kecirilen seckilerde secilen deputatlar Elimerdan bey Topcubasov Ismayil xan Ziyadxanov Esedulla bey Muradxanov Ebdurrehim bey Haqverdiyev Memmedtagi EliyevDovlet Dumasinin fealiyyetiDumada temsil olunan partiyalar ve fraksiyalar Dumada temsil olunmus en muxalifetci siyasi qurum kadetler partiyasi idi Onlar feal seckiqabagi tesviqat aparmaq ve ehalinin ekser tebeqelerinin menafeyini movcud seraitde cox dolgun eks etdiren platformalarini genis teblig etmek hesabina seckilerde qalib gelmisdiler Onlar Rusiyanin birliyine ve bolunmezliyine yalniz terefdar olduqlarini soylemir hem de ona nail olmaq yollarini her vasite ile asanlasdirmaga calisirdilar Hokumeti buna gucle nail olmaqda teqsirlendiren kadetler bildirirdiler ki sunguler ve gullelerle Rusiyanin birliyine nail olmaq olmaz ve her bir tabe xalqin adet eneneleri dili ve dinine hormet beyan edilmelidir Daha sonra bu xalq azadligi partiyasi secicileri inandirirdi ki o ozunemexsus milli heyat keciren butun yerlerde genis ozunuidarenin muxtar qurulusun umumi pulsuz mecburi tehsilin ve s terefdaridir Butun bunlar muselman ucqarlarinda o cumleden de Azerbaycanda butun yuxari sosial tebeqe numayendeleri ucun kifayet qeder celbedici idi Onlar oz umidlerini mehz kadetlere baglayirdilar Dumada en iri fraksiyaya malik olan kadetler sobelere daimi ve muveqqeti komissiyalara basciliq edir bununla da butovlukde siyasi muhitin mueyyenlesdirilmesinde istirak edirdiler Buna Dumanin iclaslarinda sexsiyyetin toxunulmazligi olum hokmunun legvi vetendas beraberliyi siyasi azadliqlar ve i a yeni kadetlerin proqraminda eks olunan butun meselelerin muzakireleri tutarli subut idi Azerbaycanli deputatlar imperiyanin muselman ucqarlarinin 36 deputatini birlesdiren Muselman parlament fraksiyasina daxil oldular O oz sayina gore dumada Ukrayna qrupu Polyak polosu ve b dan boyuk en iri fraksiyalardan biri idi E Topcubasov kadetler fraksiyasinin burosuna daxil oldu Fraksiya kadetler partiyasi ile birge hereket etmek barede qerar qebul etdi E Topcubasov bu barede P N Milyukova melumat verdi Kadet partiyasi komitesinin iclasinda bu teklif qebul edildi ve qerara alindi ki fraksiyanin numayendesine derhal kadetlerin fraksiya komitesine daxil olmaq ve Kadet partiyasi MK na secilmek huququ verilsin Fraksiyanin bir nece iclasi oldu Birinci iclasda qerara alindi Dumaya teqdim olunan butun qanun layiheleri ve sorgular haqqinda etrafli meruzeler dinlenilsin Lakin qarsiya qoyulmus vezifelerden hec biri yerine yetirilmedi Fraksiyanin butun meseleleri baxilmamis onun ozu terkibi ve vezifeleri haqqinda E Topcubasovu Dumanin 14 iyul tarixli iclasina olan melumati da dinlenilmemis qaldi cunki hemin vaxtadek Duma artiq buraxilmisdi Rusiya imperiyasi qanunlarinda muselmanlara aid mehdudiyyetlerin muyyenlesdirilmesi uzre deputatlardan Axtyamov Alkin ve Topcubasov terefinden baslanmis is de basa catdirilmadi Muzakireye teqdim olunan esas meseleSonraki Dovlet dumalarinda oldugu kimi I Dovlet Dumasinda da muzakirelerin baslica movzusu aqrar kendli meselesi idi Butun partiya ve qrup movqelerinin de mehz bu meselede daha deqiq suretde askara cixmasi tesadufi deyildi Mayin 8 de kadetler terefinden muzakireye aqrar qanunu layihesi teqdim olundu Burada mulkedar torpaqlarinin mecburi sekilde qis men ozgeninkilesdirilmesi nezerde tutulurdu Ona trudoviklerin cavab olan layihesinde ise mulkedar torpaq sahibliyinin tammile umumxalq torpaq fondu nun yaradilmasi yeni torpaqlarin millilesdirilmesi teklif edilirdi Muselman fraksiyasi aqrar islahatin esas muddealarini muzakire ederek musadire olunan torpaqlarin edaletli qiymetle haqqi odenilmesi serti ile xususi sahibkar torpaqlarinin ozgeninkilesdirilmesi teklifine terefdar cixdi Fraksiya uzvleri eyni zamanda veqf torpaqlarinin ozgeninkilesdirilmesini yolverilmez sayir ve hesab edirdiler ki kendli pay torpaqlari udel kabinet ve monastir torpaqlari hesabina artirilmalidir Layihe kocurmelerin dayandirilmasini teleb edirdi Aqrar komissiyanin meruzesinin muzakiresinde istirak eden E Topcubasov hesab edirdi ki aqrar komissiyanin melumatini genis sekilde nesr etmek zeruridir ve bir ucqarli qafqazli kimi teklif edirdi ki melumat tekce dovlet dilinde deyil hem de imkan daxilinde tercume olunaraq yerli dillerde de derc edilsin Butun rus tebeelerinin huquq beraberliyi vicdan azadligi soz azadligi sexsiyyetin toxunulmazligi kendlilere torpaq verilmesi kimi meselelerin islenib hazirlanmasinda bu qebilden olan umumi dovlet meselele rinde milli xarakterli ele bir meseleye yol verile bilmez Rusiyanin butun xalqlarinin menafeleri buna yol vermir dovrun butun seraiti bunun eleyhinedir Azerbaycanli deputatlarin Dumanin fealiyyetinde istirakiAzerbaycanli deputatlar Dumanin isinde hem onun iclaslarinda hem de sobe ve komissiyalarinda emeli suretde yaxindan istirak edirdiler Irevan ve Yelizavetpol quberniyalarinda milletlerarasi toqqusmalar baresinde daxili isler nazirine unvanlanan sorgu uzre Ismayil xan Ziyadxanov cixis etdi Onun kifayet qeder etrafli beyanatinda Azerbaycan cemiyyetinin XX esrin evv ellerindeki erize ve petisiyalarinda olan demek olar ki butun telebleri oz eksini tapmisdi O bir daha imperiya cerciveleri hududlarinda siyasi huquqsuzluq veziyyetinden narahatligini bildirib qeyri milletlerin hakim siniflerine de rus burjuaziyasi ve mulkedarlari ile eyni huquq verilmesine terefdar cixdi Ismayil xan Ziyadxanov Duma tribunasindan inzibati orqanlarin ozbasinaligi muselman ruhanilerinin menafeyinin tapdalanmasi haqqinda melumat verdi O aqrar meselede baslica belani carizmin kocurme siyasetinde gorurdu Merkezi Rusiya kimi bizim de torpaga ehtiyacimiz var biz de hemcinin aztorpaqliliq ve torpaqsizliqdan eziyyet cekirik Lakin inzibati orqanlar bu meseleni basqa cur hell etdi deye kocurmelere qarsi etiraz edirdi Ismayil xan Ziyadxanovun meruzesinde zemstvonun olmamasina seher ozunuidare orqanlarinda yerli milletlerin numayendelerinden olan qlasnilarin sayinin mehdudlasdirilmasina da diqqet yetirilirdi Ali tehsilli azerbaycanlilarin dovlet muessiselerindeki vezifelere buraxilmamasi bezi ali mekteblerin azerbaycanlilar ucun bagli olmasi onu narahat edirdi Azerbaycan numayendelerini ehalinin sexsi ve mulki tehlu kesizliyi meseleleri de maraqlandirirdi Dovlet dumasinm 31 nefer uzvu 1906 ci il iyunun 26 da daxili isler nazirine esas qanunlarin nesrine qeder 1906 ci ilin apreli bir sira yerlerde guclendirilmis muhafizenin elan olunmasi baresinde narahatliq bildiren sorgu teqdim etdi Ebdurrehim bey Haqverdiyev de sorgunu imzalayanlarin sirasinda idi Duma uzvleri xeberdarliq edirdiler ki Irevan ve Yelizavetpol quberniyalarinda bir ilden cox davam eden bu veziyyet minlerle insan heyatinin itkisi ve diyarin tam iqtisadi dagintisi ile neticelenmisdir Duma bu meseleni muzakire etmeye telesmedi Iyunun 14 de bu sorgu Nazirler Surasinin sedrine gonderildi Iyulun 7 de yeni Dumanin buraxilmasi erefesinde Nazirler Surasinm sedri Qoremikin Dumanin sedrine cavabinda bildirdi ki canisinin vezifesi ve hakimiyyeti umumi nazirlik qurulusuna munasibetde tam musteqil sekilde qoyulmusdur ve buna gore de Nazirler Surasi Dovlet Dumasinin Qafqaz diyarina aid sorgularina cavab vermek ucun qanuni selahiyyetlere ve lazimi melumatlara malik deyildir Belelikle Nazirler Surasi Qafqaz milletlerinin taleyine tamamile laqeydlik gostererek bu sorguya cizmaqara ile cavab verdi ve formal olaraq sorgunun muelliflerini canisinin ustune gonderdi 1906 ci ilin hadiseleri milletlerarasi toqqusmalarin guclenmesi subut edirdi ki canisin hec bir diyarda sexsiyyetin toxunulmazliginin temin olunmasi ucun tedbirler gormek fikrinde deyil Elimerdan bey Topcubasov Ismayil xanZiyadxanov Memmedtagi Eliyev ve Esedulla bey Muradxanov bir sira deputatlarla birlikde sedre muraciet edib Qafqaz hokumet orqanlarinin dinc rus vetendaslarinin talancilari kimi hazirladiqlari Ter vilayeti daglilarindan ibaret strajniklerin derhal geri qaytarilmasini teleb etdiler Bununla da onlar car hokumetinin Rusiya imperiyasi xalqlari icerisinde canfesanliqla apardigi dusmencilik toxumlari sepmek siyasetine etiraz bildirdiler Azerbaycan deputatlari vezifeli sexslerin mesuliyyeti qayda qanun yaradilmasi baresinde qanunsuzluq ve zorakiliq eleyhine nzibati orqanlarin ozbasinaliqlari haqqinda muxtelif sorgular verilmesi muzakiresinde istirak edirdiler Krim tatarlari Elimerdan bey Topcubasovdan oz huquqsuz veziyyetleri barede petisiyani car hokumetine catdirmagi xahis etmisdiler Lakin Dumanin buraxilmasi onlarin bu xahisini yerine yetirmeye imkan vermedi Dumanin butun muselman fraksiyasinin o cumleden Azerbaycan deputatlarinin siyasi amali Elimerdan bey Topcubasov terefinden Muselman parlament fraksiyasi meqalesinde cox deqiq sekilde ifade olunmusdur Muselman proqrami ciddi suretde konstitusiya esaslari uzerinde dayanaraq torpaqlarin millilesdirilmesi din meselelerinde tam muxtariyyet butun imperiya erazisinde ozunu idare eden kicik vahidler ve vilayet meclislerinin tesis edilmesi ile yerlerde genis muxtar idarecilik prinsipini ireli surur O Dumada milli zeminde bir dene tezahurun de musahide edilmediyini boyuk memnunluqla qeyd edir xalq numayendeliyinin ilk addimlarinin Rusiyanin butun xalqlari ucun umumi olan ictimai dovlet quruculugu meselelerine yoneldilmeli oldugunu basa dusen millet numayendelerini xususile terifleyirdi Dumanin qovulmasiLakin muselman xalqlari deputatlarinin boyuk umudler besledikleri I Dovlet Dumasinin fealiyyeti ugursuzluqla basa catdi Car hokumeti numayendeleri qanunvericilik orqanlarini ile meseleni bitirmik baresinde geti qerar qebul ederek iyunun 9 da Duma deputatilarinin iclaslari kecirilen Tavriya sarayinin butun qanunlarini bagli saxladi Bu deputatlar ucun gozlenilmez idi Kadet fraksiyasinin tesebbusu ile hokumete etiraz bildirildi ve iclaslari Viborqda kecirmek qerara alindi Sosial demokratlar ve trudovikler de kadetlerle hemrey idiler Iyunun 9 u ve 10 da Viborqdaki iclaslarda Azerbaycan deputatlari da istirak edirdiler E Topcubasov ve I Ziyadxanov kadetler terefinden tertib olunmus ve Viborq iclaslarinin butun istirakcilari terefinden beyenilmis Xalq deputatlarindan xalqa muracietini imzaladilar Onlar Rusiyanin butun ehalisini Dumanin buraxilmasi eleyhine etiraz cixislarina vergileri odemekden rekrut mukellefiyyetinden istiqrazlari tanimaqdan imtina etmeye ve s cagirirdilar Baki qubernatoru 1906 ci il iyunun 15 de butun yerli qezetlerin redaktorlarina ve metbeelerine Dovlet dumasinin kecmis deputatlarinin muracietini cap etmeyin qadagan oldugu barede serencam gondererek onlari inzibati qaydada en sert cezalar verileceyi ile hedeledi Viborq iclaslarinin istirakcilarina divan tutuldu Onlar baresinde cinayet isi qaldirildi Deputatlar mehkemeye verildi Onlari xalqa unvanlanmis xususi muracietle Rusiya ehalisini itaetsizliye ve qanun eleyhine cixmaga qizisdirmaq niyyetinde olmaqda ve bu muracietin coxsayli nusxelerini Rusiya hududlarinda yaymaqda teqsirlendirirdiler 1907 ci ilin dekabrinda kecirilmis mehkemenin hokmune gore onlara ucayliq hebs cezasi verilir 167 nefer o cumleden de E Topcubasov ve I Ziyadxanov Dovlet Dumasinin terkibine secilmek huququndan mehrum edilirdiler E Topcubasov Kaspi qezetine rehberlikden uzaqlasdirildi ve Baki seher dumasinin terkibinden cixarildi Hemcinin baxRusiya Imperiyasinin Dovlet Dumasi Rusiya imperiyasi II Dovlet Dumasi Rusiya imperiyasi III Dovlet Dumasi Rusiya imperiyasi IV Dovlet Dumasi Umumrusiya Muessisler MeclisiIstinadlarRFDA f 102 PDXS 1908 c 9 v 6 7 Azerb MDTA f 13 s 27 is 52 v 28 Gusejnov M D Partiya Musavat v proshlom i nastoyashem Baku 1929 seh 9 Rusiya MDTA f 1278 siy 1 1906 is 54 Politicheskaya zhizn russkih musulman do fevralskoj revolyucii Oksford 1987 seh 51 Politicheskaya zhizn russkih musulman do fevralskoj revolyucii Oksford 1987 Politicheskaya zhizn russkih musulman do fevralskoj revolyucii Oksford 1987 seh 55 Shelohov V V Kadety glavnaya partiya liberalnoj burzhuazii v borbe s revolyuciej 1905 1907 gg M 1983 seh 206 207 Kaspij 1 iyulya 1906 g Gosudarstvennaya Duma Stenograficheskie otchety Sessiya pervaya 1906 SPb t 2 stb 1228 1231 Kaspij 1 fevralya 1907 g