Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
III Dövlət Dumasının çağrılması
II Dumanın buraxılmasından sonra III Dumaya seçkilər haqqında qanun verildi. Bu qanun Rusiya ucqarlarının Dumaya nümayəndələr göndərmək hüququnu xeyli məhdudlaşdırdı. Belə ki, əgər Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının hər birinin əvvəlki Dumada 3 nümayəndəsi var idisə, indi bütün quberniyalar birlikdə ancaq iki nümayəndə seçə bilərdi, Tiflis quberniyası isə əvvəlki 4 deputat əvəzinə bir nümayəndəyə malik idi. Bütövlükdə isə Qafqazdan əvvəlki 28 deputatın əvəzinə 10 nümayəndə seçilməsi nəzərdə tutulurdu.
Məhdudiyyətlər cəmiyyətdə narahatlığa səbəb oldu. "Kaspi" qəzeti yazırdı: "Elə eləmək lazımdır ki, Dumaya gedəcək on deputat əvvəlki 28 nəfərə bərabər olsun..."
1907-ci il iyunun 3-də Dövlət Dumasına seçkilər haqqında təsdiq edilmiş "Əsasnamə"nin 25-ci maddəsində göstərilirdi ki, Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyaları üçün ümumi olacaq seçki məclisində seçkilərin keçirilməsinə nəzarət Yelizavetpol qubernatoruna həvalə edilir, seçki məclisi isə Yelizavetpol şəhərində çağırılır. Seçkilər nəticəsində yuxarıda sadalanan quberniyaların müsəlman əhalisindən III Dövlət Dumasına seçilən deputat Xəlil bəy Xasməmmədov oldu.
III Dövlət Dumasında Xəlil bəy Xasməmmədovun fəaliyyəti
III Dövlət Duması 1907-ci il noyabrın 1-də açıldı. Onun bütün rəhbərliyi oktyabristlərdən ibarət idi.
N.A.Xomyakov sədr seçildi, sonralar bu vəzifədə növbə ilə A.İ.Quçkov və M.V.Rodzyanko oldular. Bu, III Dumanın özündən əvvəlki dumalara nisbətən daha sağ mövqe tutacağını göstərirdı. X.Xasməmmədov dumanın səkkiz daimi komissiyasından bir neçəsinin-imperatora müraciətlər hazırlamaq, sorğular, köçürmə məsələsi və məhkəmə islahatları üzrə komissiyaların tərkibinə daxil idi.
X.Xasməmmədovun Duma fəaliyyəti, çıxışları, sorğuları, müxtəlif Duma materialları hazırlanmasında iştirakının təhlili sübut edir ki, o, yorulmadan Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif imperiya instansiyalarına göndərilən petisiya, xahişnamə və müraciətlərindən toplanmış tələb və istəklərin həyata keçirilməsinə çalışırdı.
X.Xasməmmədovun 1907-ci il noyabrın 13-dəki iclasda II Nikolaya ünvanlanmış iki hissədən ibarət müraciətinə dair çıxışında qeyd edilirdi: "Mən, siyasi əqidəsi konstitusiyalı monarxiya olan qrupa mənsub bir adam kimi, bütünlüklə bu müraciətin birinci hissəsinə qoşuluram. Burada biz öz monarxımıza sədaqət və sevgi hissimizi bildirməliyik və əslində də bildirmişik, siyasi hissə haqqında isə mən eyni şeyi deyə bilmərəm". X.Xasməmmədov "Zaqafqaziya müsəlmanları" adından mülahizə yürütmək məsuliyyətini öz üzərinə götürərək deputatlara bildirdi ki, "Bizim dövlətimizin siyasi quruluşunun bu və ya digər adı qətiyyən vacib deyildir, bizim üçün daha vacibi bu siyasi quruluşun bizim tələbləri, bizim peşələri ödəyə biləcək məzmunudur". Bununla 1905-ci il 17 Oktyabr manifestinin müddəalarının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. X.Xasməmmədovun fikrincə, müraciətdə "köhnə Rusiya ilə yeni Rusiya arasında aydın deportasiya xətti qoyulmuşdur". Manifestdən sonrakı iki il ərzində "özgə millətlərin istəkləri aşağıdakılardan ibarət idi: tam vətəndaş azadlığı, bütün vətəndaşların siyasi və mülki hüquq bərabərliyi, əsl xalq nümayəndəliyi, hakimiyyətin qanuniliyi və xalq nümayəndələrinin dövlət qanun vericiliyi işlərində tam iştirakı". X.Xasməmmədov iki il ərzində müsəlmanların hüquqlarının rus əhalinin hüquqları ilə bərabərləşdirilməsi, onların maarifləndirilməsinin inkişafı və maddi rifah halının yüksəldilməsi üçün elə bir iş görülmədiyi üzərində də dayandı. O, öz çıxış ında köçürmə məsələsinə toxunaraq, Duma deputatlarını əmin etməyə çalışdı ki, "uzun müddət ərzində aztorpaqlılıqdan əzab çəkən" yerli kəndlilər torpaqla təmin olunduqları təqdirdə, "kim olursa olsunlar və harada yaşayırsa yaşasınlar, bütün Rusiya oğullarını öz ağuşlarına qəbul edəcəklər".
III Dövlət Dumasında Rusiya imperiyasının müsəlman ucqarlarından olan deputatlar vahid parlament fraksiyasında birləş mişdilər. Fraksiya 8 nəfərdən ibarət idi, onun xüsusi bürosu Duma deputatı olmasa da, fraksiyanın və bu Dumanın fəaliyyətində, qanun layihələrinin hazırlanıb təqdim edilməsində çox yaxından iştirak edən Ə.Topçubaşovun başçılığı altında işləyirdi.
Fraksiya xüsusi iclaslarını ana dilində ibtidai təhsil, Qafqazda zemstvo idarələrinin təsis edilməsi kimi məsələlər üzrə öz münasibət və mövqeyini işləyib hazırlamağa həsr etmişdi. Müsəlman fraksiyası dini etiqad, vicdan azadlığı məsələsinə böyük əhəmiyyət verərək, bu məsələ üzrə özünün xüsusi məruzəsini Dumanın müzakirəsinə təqdim etdi. Fraksiyanın fəaliyyəti bütün qanun layihələrinin müzakirəsində iştirak etmək, Duma iclaslarında vahid hərəkət xəttini işləyib hazırlamaq, məqsəd isə islahatlara nail olmaq idi.
X.Xasməmmədov öz çıxışlarında dəfələrlə vətəndaş azadlıqları və siyasi hüquqlar verilməsi, köçürmə məsələsinin qaydaya salınması, təhsil və məhkəmənin ana dilində aparılması, zemstvoların tətbiqi və s. ən vacib məsələlər üzərində dayanırdı. Onun çıxışlarından ən mühümü "Qafqaz sorğusu" adlandırılmış sorğuya aid olmuşdu. Qafqaz sorğusu ifrat sağların təşəbbüsü ilə Dumaya təqdim olunmuş, sağ oktyabrist çoxluğunun təkidi ilə gündəlikdən çıxarılmışdır.
X.Xasməmmədov, ilk növbədə, Qafqazda mövcud olan xalqların bir-birinə qarşı qoyulması hallarına diqqət yetirir, diyarda maarifin vəziyyəti üzərində dayanaraq qeyd edirdi ki, mövcud məktəblər yerli əhalini təmin etmir, çünki bunlarda təlim ana dilində aparılmır. Belə məktəblərin özü də son dərəcə az idi. Müsəlmanların yaşadığı yerlərdə hər 14 min nəfər sakinə, xristianların məskunlaşdıqları ərazilərdə isə hər 4 min nəfər sakinə bir ibtidai məktəb düşürdü.
Ali təhsilli müsəlmanlar orta tədris müəssisələrində pedaqoji fəaliyyətə buraxılmır, nazirin icazəsi olmadan vəkillik edə bilməzdilər. Şəhər əsasnaməsinin 44-cü maddəsi şəhər özünüidarə orqanlarında müsəlmanların sayını məhdudlaşdırırdı. Müsəlman ruhaniləri də məhdudiyyətlərə məruz qalırdılar. X.Xasməmmədov izah edirdi ki, bütün bunların nəticəsində müsəlmanlar mədəni baxımdan öz qonşularından geri qalmışlar.
Diyarda ali hakimiyyət məsələsinə öz münasibətini bildirərkən X.Xasməmmədov belə hesab edirdi ki, hakimiyyət əhaliyə xeyirxah olmalı, millətləri ayırmaq yox, birləşdirməklə dövlətə məhəbbət toxumu səpməlidir. O, çarizmin köçürmə siyasəti barəsində dəfələrlə bəyan etmişdi ki, ancaq yerli əhali torpaqla təmin edildikdən sonra qalan torpaqlar köçürülmə üçün ayrıla bilər.
X.Xasməmmədov bəzi qərarlara dəyişikliklər və əlavələr üzrə qanun layihəsi barədə torpaq komissiyası məruzəsinin müzakirəsindəki çıxışında kəndli torpaq sahibliyi, Rusiya imperiyasının qərb quberniyalarında zemstvoların yaradılması məsələsinə toxunaraq, Qafqazda da zemstvo tətbiq olunmasını təklif etdi. X.Xasməmmədov ibtidai məktəbdə ana dilində təhsillə əlaqədar olaraq, müəllimlərin hazırlanması problemi üzərində, onların təhsil ala bildiyi Qori və İrəvan seminariyalarının ucqarda yerləşməsi, bunlardakı vakansiya məhdudlugu üzündən müsəlmanların ehtiyaclarının ödəyə bilməməsi üzərində dayandı. Müəllimlərin Azərbaycandan kənarda hazırlanması ona gətirib çıxarır ki, gələcək müəllimlər nə milli ənənələrdən, nə tarixdən, nə adətlərdən xəbərdar olur, nə də əhali ilə ünsiyyətə girə bilirlər. Ona görə də o, Xalq Maarifi Nazirliyi qarşısında Zaqafqaziya seminariyasının türk-müsəlman şöbəsinin Gəncəyə köçürülərək, onun müstəqil seminariyaya çevrilməsi barəsində vəsatət qaldırır, müsəlmanlar üçün qadın müəllim seminariyasının açılması məsələsini irəli sürür, bir sıra məhdudiyyətlərə-ruhani müəssisələrinin lüzumsüz inzibati himayəsinə, məktəb şurası sədrinin və şura üzvlərinin yarıdan çoxunun mütləq xristianlardan olmasına qarşı etiraz edirdi. X Xasməmmədov dini etiqad azadlığını ən mühüm məsələ elan edərək, cümə günlərində və islam bayramlarında müsəlmanlara tam istirahət verilməsi barəsində də vəsatət qaldırırdı.
Parlaq zəkası və dərin hüquqi təhsili X.Xasməmmədova qanun layihələrinin geniş dairəsi üzrə, yerli məhkəmə islahatı, hərbi mükəlləfiyyətlər və s. haqqında layihələrin müzakirəsində çıxış etmək imkan verirdi. "Vətənin hər yerində bütün vətəndaşlar eyni hüquqlara malik olmalıdırlar" - bu onun bütün çıxışlarının leytmotivini təşkil edirdi. Onun arzu və ümidləri ancaq Dövlət Dumasının protokolları və stenoqrafik hesabatlarında qaldı. Belə ki, 1912-ci il iyunun 9-da çarın senata verdiyi fərmanına görə dumanın iclasları dayandırıldı.
"Prikaz" ("Əmr") qəzeti III Dumanın fəaliyyətini əvvəlki dumalarla müqayisə edərək yazırdı: "III Duma xalqa heç nə vermədi və verməyəcəkdir. O, bürokratiyanın əlində ancaq şirma (pərdə) idi. Əvvəlki dumalarda məna, fikir var idi. Hərçənd ki, o, müstəsna qüvvələrə malik deyildi, fikrin özü isə var idi".
Həmçinin bax
İstinad
- "Баку", 7 марта 1907 г
- Государственная Дума. //Стенографические отчеты 1907, т. 1, səh.1818.
- Прогресс, 1907, 27 марта
- Государственная Дума. //Стенографические отчеты, III созыв, səh.190.
- 6. "Каспий", 24 июня 1907 г
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
III Dovlet Dumasinin cagrilmasiII Dumanin buraxilmasindan sonra III Dumaya seckiler haqqinda qanun verildi Bu qanun Rusiya ucqarlarinin Dumaya numayendeler gondermek huququnu xeyli mehdudlasdirdi Bele ki eger Baki Yelizavetpol ve Irevan quberniyalarinin her birinin evvelki Dumada 3 numayendesi var idise indi butun quberniyalar birlikde ancaq iki numayende sece bilerdi Tiflis quberniyasi ise evvelki 4 deputat evezine bir numayendeye malik idi Butovlukde ise Qafqazdan evvelki 28 deputatin evezine 10 numayende secilmesi nezerde tutulurdu Mehdudiyyetler cemiyyetde narahatliga sebeb oldu Kaspi qezeti yazirdi Ele elemek lazimdir ki Dumaya gedecek on deputat evvelki 28 nefere beraber olsun 1907 ci il iyunun 3 de Dovlet Dumasina seckiler haqqinda tesdiq edilmis Esasname nin 25 ci maddesinde gosterilirdi ki Baki Yelizavetpol ve Irevan quberniyalari ucun umumi olacaq secki meclisinde seckilerin kecirilmesine nezaret Yelizavetpol qubernatoruna hevale edilir secki meclisi ise Yelizavetpol seherinde cagirilir Seckiler neticesinde yuxarida sadalanan quberniyalarin muselman ehalisinden III Dovlet Dumasina secilen deputat Xelil bey Xasmemmedov oldu III Dovlet Dumasinda Xelil bey Xasmemmedovun fealiyyetiIII Dovlet Dumasi 1907 ci il noyabrin 1 de acildi Onun butun rehberliyi oktyabristlerden ibaret idi N A Xomyakov sedr secildi sonralar bu vezifede novbe ile A I Quckov ve M V Rodzyanko oldular Bu III Dumanin ozunden evvelki dumalara nisbeten daha sag movqe tutacagini gosterirdi X Xasmemmedov dumanin sekkiz daimi komissiyasindan bir necesinin imperatora muracietler hazirlamaq sorgular kocurme meselesi ve mehkeme islahatlari uzre komissiyalarin terkibine daxil idi X Xasmemmedovun Duma fealiyyeti cixislari sorgulari muxtelif Duma materiallari hazirlanmasinda istirakinin tehlili subut edir ki o yorulmadan Azerbaycan cemiyyetinin muxtelif imperiya instansiyalarina gonderilen petisiya xahisname ve muracietlerinden toplanmis teleb ve isteklerin heyata kecirilmesine calisirdi X Xasmemmedovun 1907 ci il noyabrin 13 deki iclasda II Nikolaya unvanlanmis iki hisseden ibaret muracietine dair cixisinda qeyd edilirdi Men siyasi eqidesi konstitusiyali monarxiya olan qrupa mensub bir adam kimi butunlukle bu muracietin birinci hissesine qosuluram Burada biz oz monarximiza sedaqet ve sevgi hissimizi bildirmeliyik ve eslinde de bildirmisik siyasi hisse haqqinda ise men eyni seyi deye bilmerem X Xasmemmedov Zaqafqaziya muselmanlari adindan mulahize yurutmek mesuliyyetini oz uzerine goturerek deputatlara bildirdi ki Bizim dovletimizin siyasi qurulusunun bu ve ya diger adi qetiyyen vacib deyildir bizim ucun daha vacibi bu siyasi qurulusun bizim telebleri bizim peseleri odeye bilecek mezmunudur Bununla 1905 ci il 17 Oktyabr manifestinin muddealarinin heyata kecirilmesi nezerde tutulurdu X Xasmemmedovun fikrince muracietde kohne Rusiya ile yeni Rusiya arasinda aydin deportasiya xetti qoyulmusdur Manifestden sonraki iki il erzinde ozge milletlerin istekleri asagidakilardan ibaret idi tam vetendas azadligi butun vetendaslarin siyasi ve mulki huquq beraberliyi esl xalq numayendeliyi hakimiyyetin qanuniliyi ve xalq numayendelerinin dovlet qanun vericiliyi islerinde tam istiraki X Xasmemmedov iki il erzinde muselmanlarin huquqlarinin rus ehalinin huquqlari ile beraberlesdirilmesi onlarin maariflendirilmesinin inkisafi ve maddi rifah halinin yukseldilmesi ucun ele bir is gorulmediyi uzerinde de dayandi O oz cixis inda kocurme meselesine toxunaraq Duma deputatlarini emin etmeye calisdi ki uzun muddet erzinde aztorpaqliliqdan ezab ceken yerli kendliler torpaqla temin olunduqlari teqdirde kim olursa olsunlar ve harada yasayirsa yasasinlar butun Rusiya ogullarini oz aguslarina qebul edecekler III Dovlet Dumasinda Rusiya imperiyasinin muselman ucqarlarindan olan deputatlar vahid parlament fraksiyasinda birles misdiler Fraksiya 8 neferden ibaret idi onun xususi burosu Duma deputati olmasa da fraksiyanin ve bu Dumanin fealiyyetinde qanun layihelerinin hazirlanib teqdim edilmesinde cox yaxindan istirak eden E Topcubasovun basciligi altinda isleyirdi Fraksiya xususi iclaslarini ana dilinde ibtidai tehsil Qafqazda zemstvo idarelerinin tesis edilmesi kimi meseleler uzre oz munasibet ve movqeyini isleyib hazirlamaga hesr etmisdi Muselman fraksiyasi dini etiqad vicdan azadligi meselesine boyuk ehemiyyet vererek bu mesele uzre ozunun xususi meruzesini Dumanin muzakiresine teqdim etdi Fraksiyanin fealiyyeti butun qanun layihelerinin muzakiresinde istirak etmek Duma iclaslarinda vahid hereket xettini isleyib hazirlamaq meqsed ise islahatlara nail olmaq idi X Xasmemmedov oz cixislarinda defelerle vetendas azadliqlari ve siyasi huquqlar verilmesi kocurme meselesinin qaydaya salinmasi tehsil ve mehkemenin ana dilinde aparilmasi zemstvolarin tetbiqi ve s en vacib meseleler uzerinde dayanirdi Onun cixislarindan en muhumu Qafqaz sorgusu adlandirilmis sorguya aid olmusdu Qafqaz sorgusu ifrat saglarin tesebbusu ile Dumaya teqdim olunmus sag oktyabrist coxlugunun tekidi ile gundelikden cixarilmisdir X Xasmemmedov ilk novbede Qafqazda movcud olan xalqlarin bir birine qarsi qoyulmasi hallarina diqqet yetirir diyarda maarifin veziyyeti uzerinde dayanaraq qeyd edirdi ki movcud mektebler yerli ehalini temin etmir cunki bunlarda telim ana dilinde aparilmir Bele mekteblerin ozu de son derece az idi Muselmanlarin yasadigi yerlerde her 14 min nefer sakine xristianlarin meskunlasdiqlari erazilerde ise her 4 min nefer sakine bir ibtidai mekteb dusurdu Ali tehsilli muselmanlar orta tedris muessiselerinde pedaqoji fealiyyete buraxilmir nazirin icazesi olmadan vekillik ede bilmezdiler Seher esasnamesinin 44 cu maddesi seher ozunuidare orqanlarinda muselmanlarin sayini mehdudlasdirirdi Muselman ruhanileri de mehdudiyyetlere meruz qalirdilar X Xasmemmedov izah edirdi ki butun bunlarin neticesinde muselmanlar medeni baximdan oz qonsularindan geri qalmislar Diyarda ali hakimiyyet meselesine oz munasibetini bildirerken X Xasmemmedov bele hesab edirdi ki hakimiyyet ehaliye xeyirxah olmali milletleri ayirmaq yox birlesdirmekle dovlete mehebbet toxumu sepmelidir O carizmin kocurme siyaseti baresinde defelerle beyan etmisdi ki ancaq yerli ehali torpaqla temin edildikden sonra qalan torpaqlar kocurulme ucun ayrila biler X Xasmemmedov bezi qerarlara deyisiklikler ve elaveler uzre qanun layihesi barede torpaq komissiyasi meruzesinin muzakiresindeki cixisinda kendli torpaq sahibliyi Rusiya imperiyasinin qerb quberniyalarinda zemstvolarin yaradilmasi meselesine toxunaraq Qafqazda da zemstvo tetbiq olunmasini teklif etdi X Xasmemmedov ibtidai mektebde ana dilinde tehsille elaqedar olaraq muellimlerin hazirlanmasi problemi uzerinde onlarin tehsil ala bildiyi Qori ve Irevan seminariyalarinin ucqarda yerlesmesi bunlardaki vakansiya mehdudlugu uzunden muselmanlarin ehtiyaclarinin odeye bilmemesi uzerinde dayandi Muellimlerin Azerbaycandan kenarda hazirlanmasi ona getirib cixarir ki gelecek muellimler ne milli enenelerden ne tarixden ne adetlerden xeberdar olur ne de ehali ile unsiyyete gire bilirler Ona gore de o Xalq Maarifi Nazirliyi qarsisinda Zaqafqaziya seminariyasinin turk muselman sobesinin Genceye kocurulerek onun musteqil seminariyaya cevrilmesi baresinde vesatet qaldirir muselmanlar ucun qadin muellim seminariyasinin acilmasi meselesini ireli surur bir sira mehdudiyyetlere ruhani muessiselerinin luzumsuz inzibati himayesine mekteb surasi sedrinin ve sura uzvlerinin yaridan coxunun mutleq xristianlardan olmasina qarsi etiraz edirdi X Xasmemmedov dini etiqad azadligini en muhum mesele elan ederek cume gunlerinde ve islam bayramlarinda muselmanlara tam istirahet verilmesi baresinde de vesatet qaldirirdi Parlaq zekasi ve derin huquqi tehsili X Xasmemmedova qanun layihelerinin genis dairesi uzre yerli mehkeme islahati herbi mukellefiyyetler ve s haqqinda layihelerin muzakiresinde cixis etmek imkan verirdi Vetenin her yerinde butun vetendaslar eyni huquqlara malik olmalidirlar bu onun butun cixislarinin leytmotivini teskil edirdi Onun arzu ve umidleri ancaq Dovlet Dumasinin protokollari ve stenoqrafik hesabatlarinda qaldi Bele ki 1912 ci il iyunun 9 da carin senata verdiyi fermanina gore dumanin iclaslari dayandirildi Prikaz Emr qezeti III Dumanin fealiyyetini evvelki dumalarla muqayise ederek yazirdi III Duma xalqa hec ne vermedi ve vermeyecekdir O burokratiyanin elinde ancaq sirma perde idi Evvelki dumalarda mena fikir var idi Hercend ki o mustesna quvvelere malik deyildi fikrin ozu ise var idi Hemcinin baxRusiya Imperiyasinin Dovlet Dumasi Rusiya imperiyasi I Dovlet Dumasi Rusiya imperiyasi II Dovlet DumasiIstinad Baku 7 marta 1907 g Gosudarstvennaya Duma Stenograficheskie otchety 1907 t 1 seh 1818 Progress 1907 27 marta Gosudarstvennaya Duma Stenograficheskie otchety III sozyv seh 190 6 Kaspij 24 iyunya 1907 g