Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dağıstan vilayəti (fars. ولایت داغستان Velāyat-e Dâghestân ) — indiki Dağıstan Respublikasının (Şimali Qafqaz, Rusiya) ərazisində mərkəzləşmiş Səfəvi dövlətinin vilayəti. Çox sayda yüksək rütbəli Səfəvi xadimləri ya bu vilayətdən gəlmə idilər ya da kökləri bura gəlib çıxırdı.
| Dağıstan vilayəti Velāyat-e Dâghestân fars. ولایت داغستان {{{orijinal adı}}} | ||||
| ||||
 | ||||
| Mərkəzi: | Dərbənd | |||
|---|---|---|---|---|
| Etnik tərkibi | türk, avar, ləzgi, dargin, tabasaranlı, qumuq, lak, tat | |||
| Statusu | vilayət | |||
| Tabedir | Səfəvilər | |||
| Ona tabedir | Dərbənd, Qara Qaytaq, Qumuq şamxallığı, Tarki şamxallığı | |||
| Tarix | ||||
| - Yaranma tarixi | 1501 | |||
| - Ləğv olma tarixi | 1736 | |||
 |  | |||||||||
Səfəvilər dövlətinin bayrağı və gerbi | ||||||||||
Tarixi
Dağıstandakı Səfəvi idarəsi təxminən iki əraziyə bölünə bilər: Aralarında Dərbəndin də olduğu və birbaşa Səfəvi cərgəsindən gələn hakimlər tərəfindən idarə olunan Dağıstanın cənubundakı bölgələr və əsasən, Səfəvilərə tabe olan yerli sülalələr tərəfindən idarə olunan, müxtəlif Dağıstan bölgələrini və feodal ərazilərini özündə birləşdirən şimal və qərb bölgələr. Bunlar ən əhəmiyyətliləri Terek çayının ətrafında yerləşən Qumuq Şamxalı və Xəzər dənizi sahillərində yerləşən, Usmi titulu ilə idarə olunan Qara Qaytaq idi. Terekin cənubunda yerləşən kiçik Endirey krallığı Terekdən bir qədər şimala doğru "tampon bölgə" yaradırdı. Müasir mənbələrdə onun əhalisi ümumi olaraq "Ləzgi" adlanırdı.
Səfəvi şahları şamxalı özü təyin etsə də, namizəd həmişə yerli şahzadələrdən olmalı idi.Engelbert Kempferə görə şamxal da hakim adına sahib idi, ancaq bu simvolik bir titul kimi qəbul edilirdi. Qumuq şamxal ailəsinin üzvü Sultan Hüseynin hakimiyyəti dövründə Səfəvi dövlətinin ən güclü şəxslərindən biri sayılan baş vəzir vəzifəsinə yüksələ bilmişdi.
Şamxal və Usmi Səfəvi, Osmanlı və Rusiya İmperiyasını çox vaxt qarşı-qarşıya gətirsə də, uzun illər ərzində Səfəvilərə tabe hökumdarlar tərəfindən idarə olunurdu Usmilər 1606-cı ildən 1719-cu ilə qədər, şamxallar isə 1636-cı ildən 1719-cu ilə qədər Səfəvi başçılarına xərac vermişdi.
1651-1653-cü illər Səfəvi-Rusiya müharibəsi zamanı uğurlu Səfəvi hücumu Terekin Azərbaycan tərəfindəki rus qalasının dağıdılması və qarnizonunun qovulması ilə nəticələndi.Ruslarla problem həll olunduqdan sonra o dövrün Səfəvi hökmdarı II Şah Abbas (1642-1666) "ov ustası" (mir şikar-başı) Allahverdi xana qızılbaş döyüşçülərin məskunlaşması və təhlükəsizliyi üçün Dağıstanda yeni qalalar inşa etməyi əmr etdi. Lakin bu, Dağıstan qəbilələri arasında böyük narazıçılığa səbəb oldu. II Abbas daha sonra Dağıstan vassalı hökmdarlarını Şirvanın Səfəvi valisi Hacı Mənüçöhür xanın tabeçiliyinə verməyə çalışdı. Bu səylər nəticəsiz qaldıqda Səfəvilər Dağıstan qəbilə qüvvələrini məğlub edən 30.000-lik, güclü bir ordu göndərdi. Buna baxmayaraq, nəticə olaraq vəziyyət əvvəlki kimi qaldı. Səfəvi hökmdarları öz subyektləri olan Şamxala yerli hökmdar vəzifəsinə qayıtmağa icazə verdilər, ancaq Şamxal bir oğlunu Səfəvilərin paytaxtı İsfahana girov olaraq göndərdi.
1659-cu ildə topçu başı Əliqulu bəyin başçılıq etdiyi 2000 tüfəngçi, topçu və topxanalardan ibarət olan Səfəvi ordusu Dağıstan əyalətinə göndərildi. 1668-ci ildə vilayət kazak Stepan Razin və onun quldurları tərəfindən hücuma məruz qaldı.
1710-cu illərin sonlarına yaxın Səfəvi İmperiyası ağır tənəzzülə uğramış, sərhəd bölgələrində çox ciddi problemlər yaranmışdı. Bunların arasında Tarku şamxallığına aid bir məsələ də var idi. İllərdir Səfəvilər ənənəvi subsidiyalarını ödəmirdilər. Bu vəziyyətdə Tarku şamxalı Səfəvi şahından rus təcavüzünə qarşı hökumət qoşunlarını istədikdə, Səfəvi hökmdarı ona "1000 tümənlik bir məbləğ" vəd etdi. Bu laqeydlik nəticəsində şamxallıq 1717-ci ildə Rusiya hakimiyyətinə təslim oldu və bu da bir neçə il sonra Rusiyanın Səfəvilərə hücumunu asanlaşdırdı. 1719-cu ildə Qara Qaytaq Usmisi və Şamxal Səfəvi hökmranlığına qarşı üsyan etdilər. Elə həmin il ləzgilər artıq şimal-qərb bölgələri üçün təhlükə hesab olunurdular. Bundan sonra Səfəvi şahı Səfəvilərin baş komandanı (sipahi) Hüseyinqulu xanı (VI Vaxtanq) məsələni həll etmək üçün Dağıstana göndərmək qərarına gəldi. Kaxeti və Şirvan hakimlərinin də köməkliyi ilə səfəvi sərkərdə ləzgi üsyanına son qoymaqda mühüm irəliləyişlər əldə etdi. Lakin, ilk uğurlu əks-kampaniya 1721-ci ildə kritik bir anda saray tərəfindən tərk edildi. Baş vəzir Fətəli xan Dağıstaninin ölümündən sonra gələn əmr Səfəvilərin bu üsyanda uğurlu olmalarının onlara faydadan çox ziyan verəcəyini düşünən digər vəzirlərin təşəbbüsü ilə verilmişdi. Onların fikrincə, bu Hüseyinqulu xanın İranı fəth etməsi üçün Rusiya ilə ittifaq yaratmasına imkan verərdi. Belənin bir təhdidin ardından diqqətdən kənar qalan Şirvan əyalətinin paytaxtı Şamaxı şamxal Surxay xanın köməyi ilə 15.000 ləzgi tərəfindən hücuma məruz qaldı. Şəhərin şiə əhalisi qətlə yetirildi və şəhər qarət edildi.
1722-ci ildə Rusiya İmperiyası xaos və qeyri-sabitliyin yaranmasını maliyyələşdirdi və Dərbənd də daxil olmaqla, vilayətin dəniz ətrafı ərazilərini Səfəvilərdən ilhaq etdi.
Səfəvilər 1729-cu ildə Nadirqulu bəy (sonradan Nadir Şah kimi tanınacaq) tərəfindən canlandıqdan sonra Nadir həmçinin Səfəvilərin bölgədəki keçmiş hakimiyyətini bərpa etdi. O, 1735-ci ildə ruslarla Gəncə müqaviləsini bağladı və bununla da ruslar 1722-1723-cü illərdə Böyük Pyotr tərəfindən işğall Dağıstandakı əraziləri geri vermək məcburiyyətində qaldı. Nadir Dağıstan tayfalarını yenidən tabe etmək üçün burada böyük hərbi siyasət yürütdü və Səfəvi hegemonluğuna qarşı üsyan qaldıran şamxal Surxay xanı məğlub etdi. Başqa bir Dağıstan hakimi Əhməd xan təslim jesti olaraq Nadirə iki qızı və bir oğlunu göndərdi.
Bəylərbəyilər
- Fərrux sultan (?-1632)
- Siyavuş bəy (1632-1635)
- Şahverdi Sultan Ustaclu (1635-?)
Qeydlər
- "Qara Qaytaq" adı bəzən sadələşdirilərək sadəcə "Qaytaq" olaraq da adlandılır.
İstinadlar
- Floor, 2001. səh. 81-85
- Floor, 2001. səh. 87-88
- Floor, 2001. səh. 87
- Gammer, 2005. səh. 441
- Floor, 2001. səh. 88
- Matthee, 2012. səh. 147
- Floor, 2001. səh. 84
- Matthee, 2012. səh. 206
- Matthee, 2012. səh. 122
- Matthee, 1999. səh. 169
- Floor, 2001. səh. 198
- Floor, 2001. səh. 200
- Matthee, 2012. səh. 225
- Savory, 1980. səh. 126, 250
- Axworthy, 2009. səh. 154-155
- Tucker, 2010. səh. 731
Mənbə
- Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. 2009. ISBN .
- Floor, Willem. Safavid Government Institutions. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. 2001. ISBN .
- Gammer, Moshe. Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia and Daghestan. Frank Cass. 2005. ISBN .
- Matthee, Rudolph P. The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730. Cambridge: Cambridge University Press. 1999. ISBN .
- Matthee, Rudi. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B.Tauris. 2012. ISBN .
- Matthee, Rudi. Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars // Amanat, Abbas; Vejdani, Farzin (redaktorlar ). Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. Palgrave Macmillan. 2012. səh. 104. ISBN .
- Roger Savory. Iran under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press, 1980, X+277 p. ISBN 0521224837
- Tucker, Spencer C., redaktorOverview of 1700-1750: Chronology // A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. 2010. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dagistan vilayeti fars ولایت داغستان Velayat e Daghestan indiki Dagistan Respublikasinin Simali Qafqaz Rusiya erazisinde merkezlesmis Sefevi dovletinin vilayeti Cox sayda yuksek rutbeli Sefevi xadimleri ya bu vilayetden gelme idiler ya da kokleri bura gelib cixirdi Dagistan vilayeti Velayat e Daghestan fars ولایت داغستان orijinal adi 1501 1736Location of common name Sefevilerin simal qerb serhedlerinde yerlesen Dagistan bolgesiMerkezi DerbendEtnik terkibi turk avar lezgi dargin tabasaranli qumuq lak tatStatusu vilayetTabedir SefevilerOna tabedir Derbend Qara Qaytaq Qumuq samxalligi Tarki samxalligiTarix Yaranma tarixi 1501 Legv olma tarixi 1736Sefeviler dovletinin bayragi ve gerbiTarixiDagistandaki Sefevi idaresi texminen iki eraziye bolune biler Aralarinda Derbendin de oldugu ve birbasa Sefevi cergesinden gelen hakimler terefinden idare olunan Dagistanin cenubundaki bolgeler ve esasen Sefevilere tabe olan yerli sulaleler terefinden idare olunan muxtelif Dagistan bolgelerini ve feodal erazilerini ozunde birlesdiren simal ve qerb bolgeler Bunlar en ehemiyyetlileri Terek cayinin etrafinda yerlesen Qumuq Samxali ve Xezer denizi sahillerinde yerlesen Usmi titulu ile idare olunan Qara Qaytaq idi Terekin cenubunda yerlesen kicik Endirey kralligi Terekden bir qeder simala dogru tampon bolge yaradirdi Muasir menbelerde onun ehalisi umumi olaraq Lezgi adlanirdi Sefevi sahlari samxali ozu teyin etse de namized hemise yerli sahzadelerden olmali idi Engelbert Kempfere gore samxal da hakim adina sahib idi ancaq bu simvolik bir titul kimi qebul edilirdi Qumuq samxal ailesinin uzvu Sultan Huseynin hakimiyyeti dovrunde Sefevi dovletinin en guclu sexslerinden biri sayilan bas vezir vezifesine yuksele bilmisdi Samxal ve Usmi Sefevi Osmanli ve Rusiya Imperiyasini cox vaxt qarsi qarsiya getirse de uzun iller erzinde Sefevilere tabe hokumdarlar terefinden idare olunurdu Usmiler 1606 ci ilden 1719 cu ile qeder samxallar ise 1636 ci ilden 1719 cu ile qeder Sefevi bascilarina xerac vermisdi 1651 1653 cu iller Sefevi Rusiya muharibesi zamani ugurlu Sefevi hucumu Terekin Azerbaycan terefindeki rus qalasinin dagidilmasi ve qarnizonunun qovulmasi ile neticelendi Ruslarla problem hell olunduqdan sonra o dovrun Sefevi hokmdari II Sah Abbas 1642 1666 ov ustasi mir sikar basi Allahverdi xana qizilbas doyusculerin meskunlasmasi ve tehlukesizliyi ucun Dagistanda yeni qalalar insa etmeyi emr etdi Lakin bu Dagistan qebileleri arasinda boyuk naraziciliga sebeb oldu II Abbas daha sonra Dagistan vassali hokmdarlarini Sirvanin Sefevi valisi Haci Menucohur xanin tabeciliyine vermeye calisdi Bu seyler neticesiz qaldiqda Sefeviler Dagistan qebile quvvelerini meglub eden 30 000 lik guclu bir ordu gonderdi Buna baxmayaraq netice olaraq veziyyet evvelki kimi qaldi Sefevi hokmdarlari oz subyektleri olan Samxala yerli hokmdar vezifesine qayitmaga icaze verdiler ancaq Samxal bir oglunu Sefevilerin paytaxti Isfahana girov olaraq gonderdi 1659 cu ilde topcu basi Eliqulu beyin basciliq etdiyi 2000 tufengci topcu ve topxanalardan ibaret olan Sefevi ordusu Dagistan eyaletine gonderildi 1668 ci ilde vilayet kazak Stepan Razin ve onun quldurlari terefinden hucuma meruz qaldi 1710 cu illerin sonlarina yaxin Sefevi Imperiyasi agir tenezzule ugramis serhed bolgelerinde cox ciddi problemler yaranmisdi Bunlarin arasinda Tarku samxalligina aid bir mesele de var idi Illerdir Sefeviler enenevi subsidiyalarini odemirdiler Bu veziyyetde Tarku samxali Sefevi sahindan rus tecavuzune qarsi hokumet qosunlarini istedikde Sefevi hokmdari ona 1000 tumenlik bir mebleg ved etdi Bu laqeydlik neticesinde samxalliq 1717 ci ilde Rusiya hakimiyyetine teslim oldu ve bu da bir nece il sonra Rusiyanin Sefevilere hucumunu asanlasdirdi 1719 cu ilde Qara Qaytaq Usmisi ve Samxal Sefevi hokmranligina qarsi usyan etdiler Ele hemin il lezgiler artiq simal qerb bolgeleri ucun tehluke hesab olunurdular Bundan sonra Sefevi sahi Sefevilerin bas komandani sipahi Huseyinqulu xani VI Vaxtanq meseleni hell etmek ucun Dagistana gondermek qerarina geldi Kaxeti ve Sirvan hakimlerinin de komekliyi ile sefevi serkerde lezgi usyanina son qoymaqda muhum irelileyisler elde etdi Lakin ilk ugurlu eks kampaniya 1721 ci ilde kritik bir anda saray terefinden terk edildi Bas vezir Feteli xan Dagistaninin olumunden sonra gelen emr Sefevilerin bu usyanda ugurlu olmalarinin onlara faydadan cox ziyan vereceyini dusunen diger vezirlerin tesebbusu ile verilmisdi Onlarin fikrince bu Huseyinqulu xanin Irani feth etmesi ucun Rusiya ile ittifaq yaratmasina imkan vererdi Belenin bir tehdidin ardindan diqqetden kenar qalan Sirvan eyaletinin paytaxti Samaxi samxal Surxay xanin komeyi ile 15 000 lezgi terefinden hucuma meruz qaldi Seherin sie ehalisi qetle yetirildi ve seher qaret edildi 1722 ci ilde Rusiya Imperiyasi xaos ve qeyri sabitliyin yaranmasini maliyyelesdirdi ve Derbend de daxil olmaqla vilayetin deniz etrafi erazilerini Sefevilerden ilhaq etdi Sefeviler 1729 cu ilde Nadirqulu bey sonradan Nadir Sah kimi taninacaq terefinden canlandiqdan sonra Nadir hemcinin Sefevilerin bolgedeki kecmis hakimiyyetini berpa etdi O 1735 ci ilde ruslarla Gence muqavilesini bagladi ve bununla da ruslar 1722 1723 cu illerde Boyuk Pyotr terefinden isgall Dagistandaki erazileri geri vermek mecburiyyetinde qaldi Nadir Dagistan tayfalarini yeniden tabe etmek ucun burada boyuk herbi siyaset yurutdu ve Sefevi hegemonluguna qarsi usyan qaldiran samxal Surxay xani meglub etdi Basqa bir Dagistan hakimi Ehmed xan teslim jesti olaraq Nadire iki qizi ve bir oglunu gonderdi BeylerbeyilerFerrux sultan 1632 Siyavus bey 1632 1635 Sahverdi Sultan Ustaclu 1635 Qeydler Qara Qaytaq adi bezen sadelesdirilerek sadece Qaytaq olaraq da adlandilir IstinadlarFloor 2001 seh 81 85 Floor 2001 seh 87 88 Floor 2001 seh 87 Gammer 2005 seh 441 Floor 2001 seh 88 Matthee 2012 seh 147 Floor 2001 seh 84 Matthee 2012 seh 206 Matthee 2012 seh 122 Matthee 1999 seh 169 Floor 2001 seh 198 Floor 2001 seh 200 Matthee 2012 seh 225 Savory 1980 seh 126 250 Axworthy 2009 seh 154 155 Tucker 2010 seh 731MenbeAxworthy Michael The Sword of Persia Nader Shah from Tribal Warrior to Conquering Tyrant I B Tauris 2009 ISBN 978 1845119829 Floor Willem Safavid Government Institutions Costa Mesa California Mazda Publishers 2001 ISBN 978 1568591353 Gammer Moshe Muslim Resistance to the Tsar Shamil and the Conquest of Chechnia and Daghestan Frank Cass 2005 ISBN 978 1135308988 Matthee Rudolph P The Politics of Trade in Safavid Iran Silk for Silver 1600 1730 Cambridge Cambridge University Press 1999 ISBN 978 0521641319 Matthee Rudi Persia in Crisis Safavid Decline and the Fall of Isfahan I B Tauris 2012 ISBN 978 1845117450 Matthee Rudi Facing a Rude and Barbarous Neighbor Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars Amanat Abbas Vejdani Farzin redaktorlar Iran Facing Others Identity Boundaries in a Historical Perspective Palgrave Macmillan 2012 seh 104 ISBN 978 1137013408 Roger Savory Iran under the Safavids Cambridge Cambridge University Press 1980 X 277 p ISBN 0521224837 Tucker Spencer C redaktorOverview of 1700 1750 Chronology A Global Chronology of Conflict From the Ancient World to the Modern Middle East ABC CLIO 2010 ISBN 978 1851096725