Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türk dili islahatı — (türkcə Dil Devrimi, dil inqilabı və ya dil islahatı), türk dilinin ərəb və fars mənşəli sözləri unudulmuş qədim Türk dillərdən alınmış və ya Türk köklərdən istifadə edilərək tamamilə yenidən düzəldilmiş sözləri ilə əvəz etməyə yönəltmiş bir dövlət kampaniyası idi. Kampaniya 12 İyul 1932 tarixində Atatürk tərəfindən başladılmiş və 1970-ci illərədək davam etmişdir. Türkсədəki qeyri-türk ünsürlərə qarşı mübarizəsinin ən qızğın mərhələsi 1932-1938-ci illər arasında aparılmışdır. Dil islahatından qabaq türk dilinin leksik fondunun əksər hissəsi ərəb və fars sözləri təşkil etmişdirsə, kampaniyasının başa çatmasından sonra ərəb sözlərin payı cəmi 6%-ə, fars sözlərinki isə 1 %-ə enmişdir.
Tarixi
Osmanlı dönəmi
Türklər ərəb və fars dilli xalqlarla təmasa girəndə öz dillərində olmayan sözləri aldılar. Ancaq tapılmayan sözlərə əlavə olaraq, türk sözləri zaman keçdikcə öz funksiyalarını itirdi və ərəb və fars sözləri ilə əvəz olundu. Türk dilində od sözü fars atəşi ilə əvəz edilmişdir. Yalnız sözlər deyil, hər iki dildə ifadələr və konstruksiyalar, həmçinin qrammatika qaydaları da alındı. Nə türkdilli mövzular, nə ərəb və farsdilli mövzular, nə də digərləri bu cür Osmanlı dilini başa düşə bilmədilər. Nə türkdilli mövzular, nə ərəb və farsdilli mövzular, nə də digərləri bu cür Osmanlı dilini başa düşə bilmədilər. Nə türkdilli mövzular, nə ərəb və farsdilli mövzular, nə də digərləri bu cür Osmanlı dilini başa düşə bilmədilər. Bu dili yalnız savadlı insanlar, yazıçılar və şairlər, dövlət səviyyəsində olanlar istifadə edirdi. Yazılı dil ilə danışıq dili arasında boşluq var idi. Əslində qəzetlərinin geniş ictimaiyyət tərəfindən başa düşmədiyi üçün satılmayan jurnalistlər dillərini saflaşdırmağın yollarını axtarırdılar. Məsələn, təbiət elmləri mənasında ərəbcə “Ulum-i Tabiiyye” ifadəsinin əvəzinə Təbiət Elmləri demək daha başa düşülən olduğunu aşkar etdilər və yazılarında bu qədər sadələşdirməyə getdilər.
Tanzimat dövründən bəri, türk yazıçıları mürəkkəb ərəb və fars idiomalarından azad olaraq yazılı dilini türk dilinə yaxınlaşdırmaqda maraqlı idilər. İbrahim Şinasi (1824-1871) və Namiq Kamal (1840-1888) sadələşdirmə meylinə başladı, Əhməd Midhət (1844-1912) və İkinci Məşrutiyyət illərində, Ömər Seyfəddin, Mehmet Əmin Yurdaqul (1868-1944) kimi müəlliflərlə birlikdə böyük bir inkişaf etdi.
1910-ci illərdə Türk Ocaqları və İttihad və Tərəqqi kimi təşkilatlar içərisində Türkçü və Turançı görüşlərinin artmasının şahidi oldular. Bu dövrdə bəzi yeni fikirlər sadələşdirilmiş görüşə qoşulmağa başladı. Bunlardan ən təsirli biri İstanbuldan başqa Türk ləhcələrindən, xüsusən Orta Asiyanın qədim yazılı dillərindən sözlər götürmək fikri idi. 1870-ci ildə nəşr olunan fransız şərqşünası Pavet de Courteille'nin Çağatayca Sözü, 1896-cı ildə nəşr olunan Orxon yazıları və 1917-ci ildə nəşr olunan Divanü Lüğat-it-Türk bu yanaşma üçün zəngin bir material təmin etdi. Mövcud türk köklərindən yeni anlayışlara cavab vermək üçün söz çıxarmaq meyli 1914-cü illərdə hiss olunmağa başladı.
Cümhuriyyət dönəmi
Dil modernləşməsi ideyaları Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə və Cümhuriyyətin ilk illərində arxa plana keçirildi. Atatürkün 1931-ci ilə qədər açıq bir münasibəti yox idi. 1932-ci ildə Türk Dili Qurumunun açılması ilə dil inqilabı sürətləndi. Assambleyanın 1932-ci ildə Türk Dili Qurumunun açılışından sonra açılış nitqində “Biz Türk Cümhuriyyətinin əsas istəyi olaraq hər dövrdə milli mədəniyyətin yüksəlişini təmin edəcəyik. İstəyirik ki, dövlət quruluşumuzun hamısı özünə, gözəlliyinə və zənginliyinə nail olmaq üçün türk dilinə diqqətli olsun və maraqlansın.
Mustafa Kamal Atatürkün əsas maraqlarından biri tarix, digəri isə dil idi. 1932-ci ildə Türk Dili İmtahan Cəmiyyətini qurdu. Bu cəmiyyətin daxilində bu işin müxtəlif sahələrini "hərbi" planlaşdırma (dilçilik, etimologiya, qrammatika, terminologiya, leksikoqrafiya ...) ilə idarə etmək üçün bir çox komissiya yaradıldı və təyin edildi. Bu cəmiyyətin vəzifələrindən biri dildə sözlər axtarmaq və xarici sözlər əvəzinə türk dilini tapmaq idi. Hər əyalətdə qubernatorların başçılığı ilə söz skanlama fəaliyyətlərinə başlanıldı. Bir ildə 35.000 yeni lüğət mənbəyi yarandı. Bu vaxt, elm adamları 150 köhnə əsər axtardılar və o vaxta qədər türk dilində heç istifadə olunmayan sözlər topladılar. 1934-cü ildə 90.000 söz toplanaraq tarama lüğətində yayımlandı. Ərəbcə qələm əvəzinə yerli ləhcələrdə (yağış, aqibət, xətt, konsepsiya, qamış, yuva, ...) fərqli təkliflərdən istifadə olunurdu. Səbəb kəlməsi üçün 26 fərqli təklif və Hədiyyə sözü üçün 77 fərqli təklif var. Sonda hədiyyə sözünün əvəzinə hədiyyə olaraq türk mənşəli seçildi.
Bununla birlikdə, "dili xarici sözlərdən təmizləmək" prosesi yalnız Şərq mənşəli dillərdən (ərəb, fars ...), eyni dərəcədə xarici Qərb mənşəli sözlərdən azad edildi. Ləğv edilmiş yerini dəyişdirmək üçün hətta Qərb dillərindən türk dilinə bir çox söz daxil edildi.
1929-cu ildə başlanan "Dil Komitəsi" nin fəaliyyəti 1932-ci ildə Atatürk tərəfindən qurulan "Türk Dil İmtahanı Cəmiyyəti" nin yaradılması ilə nəticələndi. Bu cəmiyyətin iki əsas məqsədi olacaqdı. Birincisi, türk dilinin xarici dillərin boyunduruğundan çıxarılmasını və öz mahiyyətinə qayıtmasını təmin etməklə danışıq dili ilə yazılı dil arasındakı fərqi aradan qaldırmaq və təkcə savadlı hissənin deyil, bütün vətəndaşların öz dillərində yazıb oxuya bilmələrini təmin etməkdir. ərəb və fars dillərində Türk dilində vaxtında nizamlanmaq üçün, xarici dil qaydaları və quruluşlarının Türk dilinin istifadəsindən çıxarılması lazım olan Türkün əvəz edilməsi üçün təmin ediləcəkdir. Xalq ləhcələrinin taramaları hazırlanacaq və termin anbarı yaranacaqdı. İkinci məqsəd ölü dilləri müqayisə etmək idi.
Zamanla türk sözünün mövcudluğunda sadələşdirmə, ədəbi əsərlərdə istifadə olunan türk mənşəli və xarici mənşəli sözlərin ləğvi, bəzən onları hətta türk dili qaydalarına əməl etməyən məcburiyyət sözləri ilə əvəz etməyə çalışması, dilin mədəni və tarixi mənbələrdən qopması təhlükəsini yaratdı.
Atatürkün Həndəsə kitabı
Aqop Dilaçar, kitabın 1971-ci il nəşrində yazılmış təxəllüsü ilə izah edir. 1936-cı ilin payızında Atatürk Baş qərargah rəisi Süreyya Anderiman və Aqop Dilaçarı Bəyoğlundakı Haşet kitab mağazasına göndərdi və fransız həndəsə kitablarını aldı. 1936-cı ilin qışında Atatürk həndəsə terminlərinin türk dilinə tərcümə olunduğu və 44 səhifəlik bir kitab üzərində işləmişdir. Kitabda Atatürkün müəllifi olduğu qeyd edilmir, yalnız örtükdə həndəsə öyrədənlərə və bu mövzuda bir kitab yazacaqlara Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən bir not verilir.
Atatürkün özü həndəsə kitabı yazdı. Osmanlı təhsilində istifadə edilən həndəsə yerinə türk dilini tapdı. Bu terminlər bu gün Türk tədris planında dəyişməz ölçü, məkan, səth, səviyyə, çoxluq, kəsişmə, tangent, bucaq, bisektor, daxili bucaq, xarici bucaq, oblik, qırılmış, üfüqi, şaquli, şaquli, yönlü, mövqe, üçbucaq, dörd tərəfli, beşbucaq, diaqonal, bərabər tərəfli, isosceles, paraleloqram, yanal, trapezoid, üstəgəl, mənfi, dəfə, bölünmüş, bərabər, cəmi, nisbət, törəmə, fərziyyə, əsaslandırma kimi sözlər idi.
Ədəbiyyat
- Geoffrey Lewis, Trajik Başarı/Türk Dil Reformu, çev. Mehmet Fatih Uslu, Çeviribilim Yayınları, İstanbul 2016, 271 sayfa.
- Gökhan Yavuz Demir, "Türkçenin Pirus Zaferi!", Trajik Başarı içinde, XIII-XLVIII.
İstinadlar
- "Journal of Social Studies Education Research" (ing. ). jsser.org. 2017. 15 noyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 noyabr 2019.
- Geoffrey Lewis. The Turkish language reform, a catastrophic success. Nyu York: Oxford University Press. 1999.
- "Dil devrimi" (türk. ). ataturk.net. 15 noyabr 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 15 noyabr 2019.
- Bernard Lewis. The Emergence of Modern Turkey / Müasir Türkiyənin yaranması. London. 1961. səh. 433.
- Bernard Lewis. The Emergence of Modern Turkey / Müasir Türkiyənin yaranması. London. 1961. səh. 434.
- Mustafa Kamal Atatürk. "Həndəsə kitabı" (PDF) (türk. ). kozanbilgi.net. 1936. 15 noyabr 2019 tarixində (PDF).
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turk dili islahati turkce Dil Devrimi dil inqilabi ve ya dil islahati turk dilinin ereb ve fars menseli sozleri unudulmus qedim Turk dillerden alinmis ve ya Turk koklerden istifade edilerek tamamile yeniden duzeldilmis sozleri ile evez etmeye yoneltmis bir dovlet kampaniyasi idi Kampaniya 12 Iyul 1932 tarixinde Ataturk terefinden basladilmis ve 1970 ci illeredek davam etmisdir Turksedeki qeyri turk unsurlere qarsi mubarizesinin en qizgin merhelesi 1932 1938 ci iller arasinda aparilmisdir Dil islahatindan qabaq turk dilinin leksik fondunun ekser hissesi ereb ve fars sozleri teskil etmisdirse kampaniyasinin basa catmasindan sonra ereb sozlerin payi cemi 6 e fars sozlerinki ise 1 e enmisdir TarixiOsmanli donemi Turkler ereb ve fars dilli xalqlarla temasa girende oz dillerinde olmayan sozleri aldilar Ancaq tapilmayan sozlere elave olaraq turk sozleri zaman kecdikce oz funksiyalarini itirdi ve ereb ve fars sozleri ile evez olundu Turk dilinde od sozu fars atesi ile evez edilmisdir Yalniz sozler deyil her iki dilde ifadeler ve konstruksiyalar hemcinin qrammatika qaydalari da alindi Ne turkdilli movzular ne ereb ve farsdilli movzular ne de digerleri bu cur Osmanli dilini basa duse bilmediler Ne turkdilli movzular ne ereb ve farsdilli movzular ne de digerleri bu cur Osmanli dilini basa duse bilmediler Ne turkdilli movzular ne ereb ve farsdilli movzular ne de digerleri bu cur Osmanli dilini basa duse bilmediler Bu dili yalniz savadli insanlar yazicilar ve sairler dovlet seviyyesinde olanlar istifade edirdi Yazili dil ile danisiq dili arasinda bosluq var idi Eslinde qezetlerinin genis ictimaiyyet terefinden basa dusmediyi ucun satilmayan jurnalistler dillerini saflasdirmagin yollarini axtarirdilar Meselen tebiet elmleri menasinda erebce Ulum i Tabiiyye ifadesinin evezine Tebiet Elmleri demek daha basa dusulen oldugunu askar etdiler ve yazilarinda bu qeder sadelesdirmeye getdiler Tanzimat dovrunden beri turk yazicilari murekkeb ereb ve fars idiomalarindan azad olaraq yazili dilini turk diline yaxinlasdirmaqda maraqli idiler Ibrahim Sinasi 1824 1871 ve Namiq Kamal 1840 1888 sadelesdirme meyline basladi Ehmed Midhet 1844 1912 ve Ikinci Mesrutiyyet illerinde Omer Seyfeddin Mehmet Emin Yurdaqul 1868 1944 kimi muelliflerle birlikde boyuk bir inkisaf etdi 1910 ci illerde Turk Ocaqlari ve Ittihad ve Tereqqi kimi teskilatlar icerisinde Turkcu ve Turanci goruslerinin artmasinin sahidi oldular Bu dovrde bezi yeni fikirler sadelesdirilmis goruse qosulmaga basladi Bunlardan en tesirli biri Istanbuldan basqa Turk lehcelerinden xususen Orta Asiyanin qedim yazili dillerinden sozler goturmek fikri idi 1870 ci ilde nesr olunan fransiz serqsunasi Pavet de Courteille nin Cagatayca Sozu 1896 ci ilde nesr olunan Orxon yazilari ve 1917 ci ilde nesr olunan Divanu Lugat it Turk bu yanasma ucun zengin bir material temin etdi Movcud turk koklerinden yeni anlayislara cavab vermek ucun soz cixarmaq meyli 1914 cu illerde hiss olunmaga basladi Cumhuriyyet donemi 1930 cu ilde Ataturkun bir cixisinda Milli duygu ile dil arasindaki elaqe cox gucludur Milli ve zengin dil milli hissin inkisafinda esas rol oynayir Turk dili dillerin en zenginlerinden biridir dilini xarici diller boyundurugundan qurtarmalidir sifahi Dil modernlesmesi ideyalari Turkiye Istiqlaliyyet muharibesi dovrunde ve Cumhuriyyetin ilk illerinde arxa plana kecirildi Ataturkun 1931 ci ile qeder aciq bir munasibeti yox idi 1932 ci ilde Turk Dili Qurumunun acilmasi ile dil inqilabi suretlendi Assambleyanin 1932 ci ilde Turk Dili Qurumunun acilisindan sonra acilis nitqinde Biz Turk Cumhuriyyetinin esas isteyi olaraq her dovrde milli medeniyyetin yukselisini temin edeceyik Isteyirik ki dovlet qurulusumuzun hamisi ozune gozelliyine ve zenginliyine nail olmaq ucun turk diline diqqetli olsun ve maraqlansin Mustafa Kamal Ataturkun esas maraqlarindan biri tarix digeri ise dil idi 1932 ci ilde Turk Dili Imtahan Cemiyyetini qurdu Bu cemiyyetin daxilinde bu isin muxtelif sahelerini herbi planlasdirma dilcilik etimologiya qrammatika terminologiya leksikoqrafiya ile idare etmek ucun bir cox komissiya yaradildi ve teyin edildi Bu cemiyyetin vezifelerinden biri dilde sozler axtarmaq ve xarici sozler evezine turk dilini tapmaq idi Her eyaletde qubernatorlarin basciligi ile soz skanlama fealiyyetlerine baslanildi Bir ilde 35 000 yeni luget menbeyi yarandi Bu vaxt elm adamlari 150 kohne eser axtardilar ve o vaxta qeder turk dilinde hec istifade olunmayan sozler topladilar 1934 cu ilde 90 000 soz toplanaraq tarama lugetinde yayimlandi Erebce qelem evezine yerli lehcelerde yagis aqibet xett konsepsiya qamis yuva ferqli tekliflerden istifade olunurdu Sebeb kelmesi ucun 26 ferqli teklif ve Hediyye sozu ucun 77 ferqli teklif var Sonda hediyye sozunun evezine hediyye olaraq turk menseli secildi Bununla birlikde dili xarici sozlerden temizlemek prosesi yalniz Serq menseli dillerden ereb fars eyni derecede xarici Qerb menseli sozlerden azad edildi Legv edilmis yerini deyisdirmek ucun hetta Qerb dillerinden turk diline bir cox soz daxil edildi 1929 cu ilde baslanan Dil Komitesi nin fealiyyeti 1932 ci ilde Ataturk terefinden qurulan Turk Dil Imtahani Cemiyyeti nin yaradilmasi ile neticelendi Bu cemiyyetin iki esas meqsedi olacaqdi Birincisi turk dilinin xarici dillerin boyundurugundan cixarilmasini ve oz mahiyyetine qayitmasini temin etmekle danisiq dili ile yazili dil arasindaki ferqi aradan qaldirmaq ve tekce savadli hissenin deyil butun vetendaslarin oz dillerinde yazib oxuya bilmelerini temin etmekdir ereb ve fars dillerinde Turk dilinde vaxtinda nizamlanmaq ucun xarici dil qaydalari ve quruluslarinin Turk dilinin istifadesinden cixarilmasi lazim olan Turkun evez edilmesi ucun temin edilecekdir Xalq lehcelerinin taramalari hazirlanacaq ve termin anbari yaranacaqdi Ikinci meqsed olu dilleri muqayise etmek idi Zamanla turk sozunun movcudlugunda sadelesdirme edebi eserlerde istifade olunan turk menseli ve xarici menseli sozlerin legvi bezen onlari hetta turk dili qaydalarina emel etmeyen mecburiyyet sozleri ile evez etmeye calismasi dilin medeni ve tarixi menbelerden qopmasi tehlukesini yaratdi Ataturkun Hendese kitabiAqop Dilacar kitabin 1971 ci il nesrinde yazilmis texellusu ile izah edir 1936 ci ilin payizinda Ataturk Bas qerargah reisi Sureyya Anderiman ve Aqop Dilacari Beyoglundaki Haset kitab magazasina gonderdi ve fransiz hendese kitablarini aldi 1936 ci ilin qisinda Ataturk hendese terminlerinin turk diline tercume olundugu ve 44 sehifelik bir kitab uzerinde islemisdir Kitabda Ataturkun muellifi oldugu qeyd edilmir yalniz ortukde hendese oyredenlere ve bu movzuda bir kitab yazacaqlara Medeniyyet Nazirliyi terefinden bir not verilir Ataturkun ozu hendese kitabi yazdi Osmanli tehsilinde istifade edilen hendese yerine turk dilini tapdi Bu terminler bu gun Turk tedris planinda deyismez olcu mekan seth seviyye coxluq kesisme tangent bucaq bisektor daxili bucaq xarici bucaq oblik qirilmis ufuqi saquli saquli yonlu movqe ucbucaq dord terefli besbucaq diaqonal beraber terefli isosceles paraleloqram yanal trapezoid ustegel menfi defe bolunmus beraber cemi nisbet toreme ferziyye esaslandirma kimi sozler idi EdebiyyatGeoffrey Lewis Trajik Basari Turk Dil Reformu cev Mehmet Fatih Uslu Ceviribilim Yayinlari Istanbul 2016 271 sayfa Gokhan Yavuz Demir Turkcenin Pirus Zaferi Trajik Basari icinde XIII XLVIII Istinadlar Journal of Social Studies Education Research ing jsser org 2017 15 noyabr 2019 tarixinde Istifade tarixi 15 noyabr 2019 Geoffrey Lewis The Turkish language reform a catastrophic success Nyu York Oxford University Press 1999 Dil devrimi turk ataturk net 15 noyabr 2019 tarixinde Istifade tarixi 15 noyabr 2019 Bernard Lewis The Emergence of Modern Turkey Muasir Turkiyenin yaranmasi London 1961 seh 433 Bernard Lewis The Emergence of Modern Turkey Muasir Turkiyenin yaranmasi London 1961 seh 434 Mustafa Kamal Ataturk Hendese kitabi PDF turk kozanbilgi net 1936 15 noyabr 2019 tarixinde PDF