Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
İsrail tarixi — Müasir İsrail dövlətinin və İsrail torpağında yaşamış yəhudilərinin tarixi. Müasir İsrail dövlətinin ərazisi indiki Uels qədər və ya Kosta-Rikanın yarısı qədərdir. Dövlətin yerləşdiyi torpaqlar qədim İsrail dövlətinin və Yəhudi krallıqlarının mövcud olduğu torpaqlardır. İsraildə ivrit dili vəsəmavi dinlər yaranmışdır. İsrail yəhudilik, islam, xristianlıq kimi dinlərin yarandığı məkandır.
Müxtəlif imperatorluqların hakimiyyəti altında olsa da qədim İsrail dövləti İsrail-Roma müharibəsinə qədər yəhudi dövləti qalmaqda idi, amma daha sonra Amma daha sonra bölgə III əsrdən etibarən xristianlaşdı, ardınca VII-XX əsrlərdə müsəlmanlaşdı. Roma dövlətinin fəthindən sonra qədim İsrail torpaqları Müqəddəs Fələstin torpaqları adlandırılmağa başlandı. 1096–1921-ci illəri arasında bu bölgə xristianlar və müsəlmanlar arasında müharibələrə səhnə olurdu. Səlibçi yürüşlərinin bitməsindən 1917-ci il ingilis fəthinə qədər İsrail torpaqları Misir Məmlük Sultanlığının Suriya vilayətinin parçasl idi.
XIX əsrin sonlarında yəhudilərə qarşı zülmün artması sionist hərakatını başlatdı və qədim İsrail torpaqları olan Fələstində yeni bir İsrail dövlətinin yaradılması ideyası dəstəkləndi. Suriyanın ingilislər tərəfindən fəth edilməsindən, Balfour deklerasiyasından və Fələstin mandatının yaranmasından sonra Aliyah (İsrail topraqlarına yəhudilərin qayıtması) arttı və bu vəziyyət Ərəb-Yəhudi gərginliyini yaratdı. 1948-ci ildə İsrailin müstəqillik əldə etməsi ilə Avropanın bir çox ölkəsindən İsrailə yəhudi köçdü və İsraildən bir çox ərəb ölkələrinə köçdü. Bu köçlər Ərəb-İsrail münqişəsini daha da alovlandırmışdır. Hazırda dünya yəhudilərinin 42%-i İsraildə yaşayır.
1970-ci illərdən bəri ABŞ İsrailin əsas müttəfiqi oldu. 1979-cu ildə Misir və İsrail arasında sülh müqaviləsi imzalandı. 1993-cü ildə İsrail Fələstin Qurtuluş Təşkilatı ilə (Oslo müqaviləsi), 1994-cü ildə İordaniya ilə sülh mqaviləsi imzaladı. İsrail və Fələstin arasında nə qədər sülh vəziyyəti yaradılmağa çalışılsa da münaqişə davam etməkdədir. İsrail əvvəl sosialist ölkə idi, 1970-ci illərə qədər sosialistlər tərəfindən idarə olunurdu, lakin daha sonra ölkə kapitalizmə yönəldi.
Giriş: Yəhudi tarixi və İsrail
Tanahın Tekvin kitabına görə İbrahimin sonradan adı İsrail olacaq Yaqub adında oğlu var idi. İsrailin 12 oğlu isə sonradan İsrailoğulları adlanan 12 qəbilənin başçıları olacaqdı. Yehuda isə İsrailin 4-cü oğlu idi.
Qədim dövr
Ən qədim dövrlər
2,6 və 0,9 milyon il əvvəl homonoidlərin Afrikadan Aralıq dənizi bölgəsinə köç etdikləri zaman mədəni cəhətdən ayrıldıqları təxmin edilir. İsrail torpaqlarında bu dövrə aid insan alətləri tapıldı. Bu yerlər arasında Asiyada ən qədim alətlərin tapıldığı Yiron da var.
Karmel dağlarında Əl-Tabun və Əs Sxulda ilk qədim insan qalıqları tapıldı. Bu qalıqlar arasında tapılmış qadın qalıqları böyük əhəmiyyət daşıyır. Əl-Tabundakı arxeoloji qazıntılar 600.000 illik insan fəaliyyətini ortaya çıxardı.
İsrailoğulları (E.ə 1200 — e.ə 950)
Mənbələrdə ilk İsrail (Ysriar) adı e.ə. 1209-cu ildə Misir fironu Merenptahın adına ucaldılmış "Merenptah abidəsi" çəkilir: "İsrail çöp sərdi; toxumları bundan sonra yox." Villiam Dever İsrailin dağlıq bölgələrdə mədəni və siyasi bir varlıq olduğu, lakin dövlətdən çox etnik qrup olduğunu bildirmişdi.
İsrailoğullarının əcdadları arasında Kənan torpaqlarında yaşamış Samilər və dəniz qəbilərinin olduğu da istisna deyil. MakNata görə I Dəmir dövründə yerli əhali özünü İsrailoğulları adlandırmağa başlamış, özlərini kənanlılardan fərqləndirmiş, qarışıq nikaha girməkdən imtina etmişdi.
Kəndlərdə 300–400 nəfər yaşayırdı və pul əvəzinə mal dəyişmədən istifadə olunurdu. Bəzi yerlərdə yazıdan istifadə olunur və qeydlər aparılırdı. Həmin dövrdə əhalinin kiçik kəndlərdə yaşadığı məlumdur.
İsrail və Yəhuda
Tanaxda verilən məlumata görə yəhudilər daim paytaxtı Qəzzə olan qədim fələstinlilərlə müharibə şəraitində yaşayırdı.
E.ə. 930-cu ildə İsrail dövləti cənubda Yəhuda Krallığı, şimalda İsrail krallığı olmaqla iki yerə ayrıldı.
İsrailli Ahab ilə dəməşqli II. Ben Hadad arasındakı ittifaq Assuriyanın hücumlarını dəf etməyi bacardı və e.ə. 854-cü ildə Karkar döyüşündən zəfərlə çıxıldı, amma ən sonunda İsrail Assuriya hökmdarı III Tiqlatpalasar tərəfindən e.ə. 750-ci ildə işğal olundu. Fələstinlilərin də krallığı yıxıldı. Assuriyalılar İsraildəki qəbilərin çoxunu sürgünə göndərdi və bu qəbilələr tarixdə "İtmiş on qəbilə" kimi adlandırılmağa başlandı. Samirilər Assuriya işğalından sağ çıxan israillilərin soyundan gəldiklərini iddia edirlər. İsraildə e.ə. 724 — e.ə. 722-ci illərdə qalxan üsyan II Sarqonun Şamronu mühasirəyə alması ilə yatırıldı.
Assuriya kralı Sanherib Yəhuda Krallığını işğal etmək istəsə də cəhdləri uğursuz oldu. Sanherib Abidəsində Yəhuda Krallığının tərk edildiyi yazılır.
Klassik dövr (E.ə 636 — e.ə 538)
Babil işğalı
Assuriya e.ə 612-ci ildə Midiya və Babil tərəfindən işğal olundu. E.ə. 586-cı ildə Babil kralı Nebukadnezar Yəhuda Krallığını ələ keçirdi. Tanaxa görə Süleyman Məbədini yıxdı və yəhudiləri sürgünə göndərdi.
Fars və Yunan dövrü
E.ə. 538-ci ildə İran kralı Kir Babili fəth edib imperatorluğu ələ keçirdi. Kir bir bildiriş yayaraq əsarətdə olan xalqlara (yəhudilər daxil olmaqla) azadlıq söz verdi. Tanaxa görə 50.000 yəhudi Zerubabel liderliyində Yəhudaya qayıdıb məbədi bərpa etdi. Hər nə qədər yəhudi olmayanlar bunu əngəlləməyə çalışsa da e.ə. 456-cı ildə ikinci qrupun ikinci qrup Ezra və Nehemiyanın liderliyində Yəhudaya qayıtdı.
E.ə 333-cü ildə Makedoniyalı İsgəndər Əhəmənilər İmperiyasını məğlub edib torpaqlarını ələ keçirdi. Bu zaman Tanax yunan dilinə tərcümə olunmağa başladı. (Septuagint). Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra onun torpaqları uğrunda generalları müharibə etməyə başladılar. Yəhuda torpaqları əvvəlcə Selevkilər dövləti ilə Misir dövləti arasında sərhəd bölgəsini təşkil edirdi. Daha sonra Selevkilər İmperiyasının tərkibinə qatıldı.
E.ə. II əsrdə Selevkilər hökmdarı IV Antiyokus Epifanes yəhudiliyi ortadan qaldırıb Ellestik dini təbliğ etməyə çalışdı. Bu vəziyyət e.ə. 174 — e.ə. 135-ci illərdə baş verən Makkabi üsyanına səbəb oldu. Makkabinin liderlik etdiyi üsyan indi İsraildə Hanuka bayramı kimi qeyd olunur. Makkabi kitablarında üsyan və yunan hakimiyyətinin devrilməsindən söz açılır. Yəhudi partiyası olan Hasidanilər həm yunanlara, həm də üsyana qarşı idi, amma sonda Makkabi üsyanına dəstək verdilər. Bəziləri bu üsyanı Ortodoks yəhudiləri ilə ellenestik yəhudiləri arasındakı müharibə kimi qələmə verirlər.
Haşmonayim sülaləsi
İçində Farisilər, Səduqilər və Essenilər kimi yəhudi cərəyanlarının olduğu Haşmonayim sülaləsi Yəhuda Krallığını idarə etməyə başladı. Yunanlarla mübarizə aparmaq üçün Farisilər dünyada ilk təhsil proqramını başlatmış, oğlan və kişilərə təhsil verilməyə başlanmışdır. Beləcə Rabinik yəhudilik əmələ gəldi. Dövlətdə məhkəmə işləri Sanhedrinin əlində idi.
E.ə. 125-ci ildə Haşmonayim Kralı Yohanan Hurkanus Edomu zəbt edib xalqı zorla yəhudiləşdirdi. Bu digər xalqı yəhudiləşdirmək üçün atılan ilk və tək cəhd oldu. E.ə. 64-cü ildə Roma hökmdarı Pompey Suriyanı işğal etdi və Qüdsdəki Haşmonayim müharibəsinə qarışdı. E.ə. 47-ci ildə Yulio Sezar və Kleopatranın həyatları Haşmonayim kralı II Hirkanus göndərdiyi yəhudi əsgərlər tərəfindən xilas edildi. Əsgərlərə başçılıq edən Antipaterin sonrakı nəsilləri Sezar tərəfindən Yəhuda kralları seçildi.
Herod Krallığı
E.ə. 64-cü ildə Romalı imperator Pompey Yəhudayı fəth etdi. Qüdsdəki Yəhudi məbədi imperatorluqda hökmdarın təsviri olmayan yeganə ibadətgah idi.
E.ə. 37 — E.s. 6-cı illərdə Yehudaya Herod sülaləsi hökmranlıq etdi və bu dövrdə dövlət Herod Krallığı adlandırıldı. Hirod Yəhudi məbədini genişlətdirib onu dünyanın ən böyük məbədi etdi.
İsadan əvvəlki Roma hakimiyyətində (E.ə 64–324)
E.ə. 6-cı ildə Yehuda Roma şəhəri parçasına çevrildi. Yaxşı həyat şəraitinə baxmayaraq yəhudilər və romalılar arasında gərginlik yarandı.
64-cü ildə Hahambaşı Yeşua ben Qamla yəhudi uşaqlarının 6 yaşından etibarən oxumaq-yazmaq öyrənmələrinin zəruri olduğunu irəli sürdü və bu növbəti əsrlərdə bir yəhudi ənənəsinə çevrildi.
66-cı ildə yəhudilər üsyan qaldırıb yeni krallıqlarının adını İsrail qoydu. Bu üsyan, Yodfatın müdafiəsi, 70-ci ildəki Qüds mühasirəsi və Elazar Ben Air liderliyində aayaqda qalan son Masada müdafiəsi haqqında İsrail tarixçisi və lider Cozefus vermişdir. Qüdsün böyük hissəsi və Yəhudi məbədi xarabaya döndü.
Bu üsyan zamanı xristianların çoxu Yəhudayı tərk etdi. Farisilər isə Yohanan ben Zakay liderliyində Romalılarla sülh bağladı və xilas oldu.
115–117-ci illərdə Liviya,Misir, Kipr, Kürdüstanda Roma əlehinə üsyanlar baş verdi. Üsyanlarda bir çox romalı və yəhudi öldü. Kiprin əhalisi azaldı və yəhudilərə orada yaşamağa qadağan qoyuldu.
131-ci ildə Roma imperatoru Adrian Qüdsün adını dəyişib "Aelia Kapitolina" qoydu və Yəhudi məbədinin yerində Yupiter məbədi tikdirdi. Ərəblər buranı fəth edənə qədər yəhudilərin Qüdsə girməsinə qadağan qoyuldu və İsrailin adı Fələstin olaraq dəyişdirildi.
132–136-cı illərdə yəhudi lider Şamon Bar Kohba yeni üsyan təşkil edib ölkənin adını özünə qaytardı. Bar Kohba 70-ci ildə üsyandan daha təhlükəli üsyan təşkil etmişdi. Xristianlar yəhudilərlə üsyana qatılmağa rədd etdilər və bu zamandan etibarən yəhudilər Xristianlığı ayrı din kimi qəbul etməyə başladılar. Nəhayət bu üsyan da imperator Adrian tərəfindən aytırıldı.
Bar Kohba üsyanından sonra Romalılar yəhudilərin təmsil edilməsi üçün İlel sülaləsini seçdilər. Bu sülalənin ən tanınmış nümayəndəsi Rabi Yəhuda HaNasidir. O yəhudi məktəbləri tikməyə davam etdi. Yəhudilikdə vacib yer tutan Mişna mətni bu dövrdə tamamlandı.
Bar Kohba üsyanından əvvəl Cəlilədəki əhalinin 2/3-i, sahildəki əhalinin 1/3-i yəhudi idi, amma III əsrdə Romanın onlara qarşı etdiyi zülmlərdən sonra çoxu Sasanilər İmperiyasına köç etdi.
Xristian Roma və Bizans hakimiyyətində (324–636)
IV əsrdə Konstantinopolis Şərqi Roma İmperiyasının paytaxtına çevrildi və xristianlıq rəsmən bu ölkənin dini oldu. Qüds adı şəhərə geri qaytarıldı və xristian şəhər oldu. Yəhudilərin Qüdsdə yaşamaqlarına qadağan qoyulsa da ziyarət etmələrinə icazə verilirdi. Bu dövrdə Yəhudi məbədinin qalığı olan Ağlama divarı müqəddəsləşdi.
351–352-ci illərdə Romaya qarşı yenə üsyanlar baş verdi. 362-ci ildə Roma imperatoru Julianus Yəhudi məbədini bərpa etmək istəsə də 363-cü ildə onun Farslara qarşı vdöyüşdə ölməsi layihənin baş tutmasını əngəllədi.
Roma İmperiyası ikiyə ayrılınca bu bölgə Bizans kimi tanınan Şərqi Roma İmperiyasının parçası oldu. Bizansda Ortodoks kilsəsi hakim idi. V əsrdə Qərbi Roma imperiyasının dağılması nəticəsində xristianların çoxu Qüdsə köçdü və şəhərdə xristianla üstünlük qazandı. Yəhudilər şəhər əhalisinin cəmi 10–15%-i təşkil edirdilər. Yəhudilərin iş sahibi olması, özünə qul alması və məbəd tikmələri qadağan idi. Bu dövrdə Samiri yəhudilərinin iki üsyanı baş verdi.
Bu dövrdə Qemara (400), Qüds Talmudu (500) və Pesah Haqada müqəddəs mətnləri yazıldı.
Prokopiusa görə 533-cü ildə Belisarius Yəhudi məbədinin xəzinəsini vandallardan geri aldı.
611-ci ildə Sasanilər Bizansı işğal etdi və uzun mühasirədən sonra II Xosrov yəhudilərin köməyi ilə Qüdsü ələ keçirdi. Kömək edənlər arasında Yəməndəki Yəhudi Ximyar Krallığı da vardı. 617-ci ildə Qüdsün idarəsi yəhudilərə verildi.
İsrail dövlətinin yaranması
İsrail müstəqil dövlət kimi 1948-ci ilin 14 mayında (o vaxtdan həmin gün Milli bayram kimi geniş qeyd olunur) Fələstin ərazisində müstəqil yəhudi və ərəb dövlətlərinin yaradılmasına dair BMT Baş Məclisinin 1947-ci il 29 noyabr tarixli qərarına əsasən yaradılmışdır. Qərarda göstərildiyi kimi hər iki dövlət öz ölkəsində sayca azlıqda qalan millətlərin hüququnu təmin edəcək demokratik konstitusiya qəbul etməli idi. Yəhudi dövləti üçün qarışıq əhalisi (497 min ərəb və 498 yəhudi) olan 14,1 km² ərazi (Fələstinin ümumi ərazisinin təqribən 56 faizi) ayrılmışdı. Qüds şəhərinə isə BMT idarəsi altında xüsusi beynəlxalq rejimli inzibati vahid statusu verildi.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Israil tarixi Muasir Israil dovletinin ve Israil torpaginda yasamis yehudilerinin tarixi Muasir Israil dovletinin erazisi indiki Uels qeder ve ya Kosta Rikanin yarisi qederdir Dovletin yerlesdiyi torpaqlar qedim Israil dovletinin ve Yehudi kralliqlarinin movcud oldugu torpaqlardir Israilde ivrit dili vesemavi dinler yaranmisdir Israil yehudilik islam xristianliq kimi dinlerin yarandigi mekandir Muxtelif imperatorluqlarin hakimiyyeti altinda olsa da qedim Israil dovleti Israil Roma muharibesine qeder yehudi dovleti qalmaqda idi amma daha sonra Amma daha sonra bolge III esrden etibaren xristianlasdi ardinca VII XX esrlerde muselmanlasdi Roma dovletinin fethinden sonra qedim Israil torpaqlari Muqeddes Felestin torpaqlari adlandirilmaga baslandi 1096 1921 ci illeri arasinda bu bolge xristianlar ve muselmanlar arasinda muharibelere sehne olurdu Selibci yuruslerinin bitmesinden 1917 ci il ingilis fethine qeder Israil torpaqlari Misir Memluk Sultanliginin Suriya vilayetinin parcasl idi XIX esrin sonlarinda yehudilere qarsi zulmun artmasi sionist herakatini baslatdi ve qedim Israil torpaqlari olan Felestinde yeni bir Israil dovletinin yaradilmasi ideyasi desteklendi Suriyanin ingilisler terefinden feth edilmesinden Balfour deklerasiyasindan ve Felestin mandatinin yaranmasindan sonra Aliyah Israil topraqlarina yehudilerin qayitmasi artti ve bu veziyyet Ereb Yehudi gerginliyini yaratdi 1948 ci ilde Israilin musteqillik elde etmesi ile Avropanin bir cox olkesinden Israile yehudi kocdu ve Israilden bir cox ereb olkelerine kocdu Bu kocler Ereb Israil munqisesini daha da alovlandirmisdir Hazirda dunya yehudilerinin 42 i Israilde yasayir 1970 ci illerden beri ABS Israilin esas muttefiqi oldu 1979 cu ilde Misir ve Israil arasinda sulh muqavilesi imzalandi 1993 cu ilde Israil Felestin Qurtulus Teskilati ile Oslo muqavilesi 1994 cu ilde Iordaniya ile sulh mqavilesi imzaladi Israil ve Felestin arasinda ne qeder sulh veziyyeti yaradilmaga calisilsa da munaqise davam etmekdedir Israil evvel sosialist olke idi 1970 ci illere qeder sosialistler terefinden idare olunurdu lakin daha sonra olke kapitalizme yoneldi Giris Yehudi tarixi ve IsrailTanahin Tekvin kitabina gore Ibrahimin sonradan adi Israil olacaq Yaqub adinda oglu var idi Israilin 12 oglu ise sonradan Israilogullari adlanan 12 qebilenin bascilari olacaqdi Yehuda ise Israilin 4 cu oglu idi Qedim dovr En qedim dovrler 2 6 ve 0 9 milyon il evvel homonoidlerin Afrikadan Araliq denizi bolgesine koc etdikleri zaman medeni cehetden ayrildiqlari texmin edilir Israil torpaqlarinda bu dovre aid insan aletleri tapildi Bu yerler arasinda Asiyada en qedim aletlerin tapildigi Yiron da var Karmel daglarinda El Tabun ve Es Sxulda ilk qedim insan qaliqlari tapildi Bu qaliqlar arasinda tapilmis qadin qaliqlari boyuk ehemiyyet dasiyir El Tabundaki arxeoloji qazintilar 600 000 illik insan fealiyyetini ortaya cixardi Israilogullari E e 1200 e e 950 Menbelerde ilk Israil Ysriar adi e e 1209 cu ilde Misir fironu Merenptahin adina ucaldilmis Merenptah abidesi cekilir Israil cop serdi toxumlari bundan sonra yox Villiam Dever Israilin dagliq bolgelerde medeni ve siyasi bir varliq oldugu lakin dovletden cox etnik qrup oldugunu bildirmisdi Israilogullarinin ecdadlari arasinda Kenan torpaqlarinda yasamis Samiler ve deniz qebilerinin oldugu da istisna deyil MakNata gore I Demir dovrunde yerli ehali ozunu Israilogullari adlandirmaga baslamis ozlerini kenanlilardan ferqlendirmis qarisiq nikaha girmekden imtina etmisdi Kendlerde 300 400 nefer yasayirdi ve pul evezine mal deyismeden istifade olunurdu Bezi yerlerde yazidan istifade olunur ve qeydler aparilirdi Hemin dovrde ehalinin kicik kendlerde yasadigi melumdur Israil ve Yehuda Tanaxda verilen melumata gore yehudiler daim paytaxti Qezze olan qedim felestinlilerle muharibe seraitinde yasayirdi E e 930 cu ilde Israil dovleti cenubda Yehuda Kralligi simalda Israil kralligi olmaqla iki yere ayrildi Israilli Ahab ile demesqli II Ben Hadad arasindaki ittifaq Assuriyanin hucumlarini def etmeyi bacardi ve e e 854 cu ilde Karkar doyusunden zeferle cixildi amma en sonunda Israil Assuriya hokmdari III Tiqlatpalasar terefinden e e 750 ci ilde isgal olundu Felestinlilerin de kralligi yixildi Assuriyalilar Israildeki qebilerin coxunu surgune gonderdi ve bu qebileler tarixde Itmis on qebile kimi adlandirilmaga baslandi Samiriler Assuriya isgalindan sag cixan israillilerin soyundan geldiklerini iddia edirler Israilde e e 724 e e 722 ci illerde qalxan usyan II Sarqonun Samronu muhasireye almasi ile yatirildi Assuriya krali Sanherib Yehuda Kralligini isgal etmek istese de cehdleri ugursuz oldu Sanherib Abidesinde Yehuda Kralliginin terk edildiyi yazilir Klassik dovr E e 636 e e 538 Babil isgali Assuriya e e 612 ci ilde Midiya ve Babil terefinden isgal olundu E e 586 ci ilde Babil krali Nebukadnezar Yehuda Kralligini ele kecirdi Tanaxa gore Suleyman Mebedini yixdi ve yehudileri surgune gonderdi Fars ve Yunan dovru E e 538 ci ilde Iran krali Kir Babili feth edib imperatorlugu ele kecirdi Kir bir bildiris yayaraq esaretde olan xalqlara yehudiler daxil olmaqla azadliq soz verdi Tanaxa gore 50 000 yehudi Zerubabel liderliyinde Yehudaya qayidib mebedi berpa etdi Her ne qeder yehudi olmayanlar bunu engellemeye calissa da e e 456 ci ilde ikinci qrupun ikinci qrup Ezra ve Nehemiyanin liderliyinde Yehudaya qayitdi E e 333 cu ilde Makedoniyali Isgender Ehemeniler Imperiyasini meglub edib torpaqlarini ele kecirdi Bu zaman Tanax yunan diline tercume olunmaga basladi Septuagint Makedoniyali Isgenderin olumunden sonra onun torpaqlari ugrunda generallari muharibe etmeye basladilar Yehuda torpaqlari evvelce Selevkiler dovleti ile Misir dovleti arasinda serhed bolgesini teskil edirdi Daha sonra Selevkiler Imperiyasinin terkibine qatildi E e II esrde Selevkiler hokmdari IV Antiyokus Epifanes yehudiliyi ortadan qaldirib Ellestik dini teblig etmeye calisdi Bu veziyyet e e 174 e e 135 ci illerde bas veren Makkabi usyanina sebeb oldu Makkabinin liderlik etdiyi usyan indi Israilde Hanuka bayrami kimi qeyd olunur Makkabi kitablarinda usyan ve yunan hakimiyyetinin devrilmesinden soz acilir Yehudi partiyasi olan Hasidaniler hem yunanlara hem de usyana qarsi idi amma sonda Makkabi usyanina destek verdiler Bezileri bu usyani Ortodoks yehudileri ile ellenestik yehudileri arasindaki muharibe kimi qeleme verirler Hasmonayim sulalesi Icinde Farisiler Seduqiler ve Esseniler kimi yehudi cereyanlarinin oldugu Hasmonayim sulalesi Yehuda Kralligini idare etmeye basladi Yunanlarla mubarize aparmaq ucun Farisiler dunyada ilk tehsil proqramini baslatmis oglan ve kisilere tehsil verilmeye baslanmisdir Belece Rabinik yehudilik emele geldi Dovletde mehkeme isleri Sanhedrinin elinde idi E e 125 ci ilde Hasmonayim Krali Yohanan Hurkanus Edomu zebt edib xalqi zorla yehudilesdirdi Bu diger xalqi yehudilesdirmek ucun atilan ilk ve tek cehd oldu E e 64 cu ilde Roma hokmdari Pompey Suriyani isgal etdi ve Qudsdeki Hasmonayim muharibesine qarisdi E e 47 ci ilde Yulio Sezar ve Kleopatranin heyatlari Hasmonayim krali II Hirkanus gonderdiyi yehudi esgerler terefinden xilas edildi Esgerlere basciliq eden Antipaterin sonraki nesilleri Sezar terefinden Yehuda krallari secildi Herod Kralligi E e 64 cu ilde Romali imperator Pompey Yehudayi feth etdi Qudsdeki Yehudi mebedi imperatorluqda hokmdarin tesviri olmayan yegane ibadetgah idi E e 37 E s 6 ci illerde Yehudaya Herod sulalesi hokmranliq etdi ve bu dovrde dovlet Herod Kralligi adlandirildi Hirod Yehudi mebedini genisletdirib onu dunyanin en boyuk mebedi etdi Isadan evvelki Roma hakimiyyetinde E e 64 324 E e 6 ci ilde Yehuda Roma seheri parcasina cevrildi Yaxsi heyat seraitine baxmayaraq yehudiler ve romalilar arasinda gerginlik yarandi 64 cu ilde Hahambasi Yesua ben Qamla yehudi usaqlarinin 6 yasindan etibaren oxumaq yazmaq oyrenmelerinin zeruri oldugunu ireli surdu ve bu novbeti esrlerde bir yehudi enenesine cevrildi 66 ci ilde yehudiler usyan qaldirib yeni kralliqlarinin adini Israil qoydu Bu usyan Yodfatin mudafiesi 70 ci ildeki Quds muhasiresi ve Elazar Ben Air liderliyinde aayaqda qalan son Masada mudafiesi haqqinda Israil tarixcisi ve lider Cozefus vermisdir Qudsun boyuk hissesi ve Yehudi mebedi xarabaya dondu Bu usyan zamani xristianlarin coxu Yehudayi terk etdi Farisiler ise Yohanan ben Zakay liderliyinde Romalilarla sulh bagladi ve xilas oldu 115 117 ci illerde Liviya Misir Kipr Kurdustanda Roma elehine usyanlar bas verdi Usyanlarda bir cox romali ve yehudi oldu Kiprin ehalisi azaldi ve yehudilere orada yasamaga qadagan qoyuldu 131 ci ilde Roma imperatoru Adrian Qudsun adini deyisib Aelia Kapitolina qoydu ve Yehudi mebedinin yerinde Yupiter mebedi tikdirdi Erebler burani feth edene qeder yehudilerin Qudse girmesine qadagan qoyuldu ve Israilin adi Felestin olaraq deyisdirildi 132 136 ci illerde yehudi lider Samon Bar Kohba yeni usyan teskil edib olkenin adini ozune qaytardi Bar Kohba 70 ci ilde usyandan daha tehlukeli usyan teskil etmisdi Xristianlar yehudilerle usyana qatilmaga redd etdiler ve bu zamandan etibaren yehudiler Xristianligi ayri din kimi qebul etmeye basladilar Nehayet bu usyan da imperator Adrian terefinden aytirildi Bar Kohba usyanindan sonra Romalilar yehudilerin temsil edilmesi ucun Ilel sulalesini secdiler Bu sulalenin en taninmis numayendesi Rabi Yehuda HaNasidir O yehudi mektebleri tikmeye davam etdi Yehudilikde vacib yer tutan Misna metni bu dovrde tamamlandi Bar Kohba usyanindan evvel Celiledeki ehalinin 2 3 i sahildeki ehalinin 1 3 i yehudi idi amma III esrde Romanin onlara qarsi etdiyi zulmlerden sonra coxu Sasaniler Imperiyasina koc etdi Xristian Roma ve Bizans hakimiyyetinde 324 636 IV esrde Konstantinopolis Serqi Roma Imperiyasinin paytaxtina cevrildi ve xristianliq resmen bu olkenin dini oldu Quds adi sehere geri qaytarildi ve xristian seher oldu Yehudilerin Qudsde yasamaqlarina qadagan qoyulsa da ziyaret etmelerine icaze verilirdi Bu dovrde Yehudi mebedinin qaligi olan Aglama divari muqeddeslesdi 351 352 ci illerde Romaya qarsi yene usyanlar bas verdi 362 ci ilde Roma imperatoru Julianus Yehudi mebedini berpa etmek istese de 363 cu ilde onun Farslara qarsi vdoyusde olmesi layihenin bas tutmasini engelledi Roma Imperiyasi ikiye ayrilinca bu bolge Bizans kimi taninan Serqi Roma Imperiyasinin parcasi oldu Bizansda Ortodoks kilsesi hakim idi V esrde Qerbi Roma imperiyasinin dagilmasi neticesinde xristianlarin coxu Qudse kocdu ve seherde xristianla ustunluk qazandi Yehudiler seher ehalisinin cemi 10 15 i teskil edirdiler Yehudilerin is sahibi olmasi ozune qul almasi ve mebed tikmeleri qadagan idi Bu dovrde Samiri yehudilerinin iki usyani bas verdi Bu dovrde Qemara 400 Quds Talmudu 500 ve Pesah Haqada muqeddes metnleri yazildi Prokopiusa gore 533 cu ilde Belisarius Yehudi mebedinin xezinesini vandallardan geri aldi 611 ci ilde Sasaniler Bizansi isgal etdi ve uzun muhasireden sonra II Xosrov yehudilerin komeyi ile Qudsu ele kecirdi Komek edenler arasinda Yemendeki Yehudi Ximyar Kralligi da vardi 617 ci ilde Qudsun idaresi yehudilere verildi Israil dovletinin yaranmasiIsrail musteqil dovlet kimi 1948 ci ilin 14 mayinda o vaxtdan hemin gun Milli bayram kimi genis qeyd olunur Felestin erazisinde musteqil yehudi ve ereb dovletlerinin yaradilmasina dair BMT Bas Meclisinin 1947 ci il 29 noyabr tarixli qerarina esasen yaradilmisdir Qerarda gosterildiyi kimi her iki dovlet oz olkesinde sayca azliqda qalan milletlerin huququnu temin edecek demokratik konstitusiya qebul etmeli idi Yehudi dovleti ucun qarisiq ehalisi 497 min ereb ve 498 yehudi olan 14 1 km erazi Felestinin umumi erazisinin teqriben 56 faizi ayrilmisdi Quds seherine ise BMT idaresi altinda xususi beynelxalq rejimli inzibati vahid statusu verildi Istinadlar