Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qopuz — türk milli simli çalğısı.
| Qopuz | |
|---|---|
 | |
| Hornbostel–Zaks təsnifatı | 321.321 |
| Mənşə ölkəsi | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimologiya
Ola bilsin, "qopuz" sözünün etimologiyası qop qədim türkcədə "ucalıq", "yüksəklik", uz isə "avaz", "sehrli musiqi ahəngi" mənasını verir. Sözün başqa etimoloji açıqlamaları da olmuşdur:
- kop- (durmaq, qalxmaq) köküylə bağlayır.
- monqol qugur, qırğız qobuz və b. çin hu (tel, sim) sözləri arasında yaxınlıq görürdü; bu baxışın tutarsız olduğunu göstərmişdir.
Tarixi
Qopuzun yaranma tarixi eramızdan çox-çox əvvəllərə aid edilir. Alət haqqında ilk məlumata uyğur Koço dövlətinə elçi göndərilmiş Vanyen-Tenin (982 il) kitabında rast gəlirik. Onun yazdıqlarına görə, uyğurların mahnı oxuyarkən çaldıqları əsas musiqi aləti qopuzdur.
ABŞ arxeoloqlarının 1960-cı ildə Cənubi Azərbaycanın Şuşdağı ətəyində yerləşən Cığamış qədim insan məskənində apardıqları qazıntılar zamanı e.ə. VI minilliyə aid edilən nadir mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Bu tapıntılardan ən maraqlısı sinəsində qopuz tutmuş ozan və bir neçə başqa musiqiçidən ibarət musiqi məclisinin təsvir edildiyi saxsı qabdır.
Qopuz hazırda qırğızların, altayların arasında yaşamaqdadır. Tarixi və etnoqrafik məlumatlara görə, türk xalq söyləyicilərinin, əsasən, qəhrəmanlıq nəğmələri, dastanları ifa edərkən istifadə etdikləri başlıca simli musiqi aləti olub kütləvi şənliklərdə, toy-düyünlərdə çalınırdı.
Mahmud Kaşqarlı qopuzu uda bənzər çalğı aləti kimi təqdim edir. Əldə olan bilgilərə əsasən ozanların, baxşıların, akınların, kayçıların, esençilərin istifadə etdikləri qopuzun müxtəlif növləri olduğu aydınlaşır. Tarixən ozan çalğı aləti kimi məşhurlaşan qopuzun yaradıcısı da mifoloji rəvayətlərdə Dədə Qorqud hesab edilir. Rəvayətə görə, qopuzun və ozanların hamisi olan Dədə Qorqud uzun müddət bu çalğı alətini yarada bilmir. Bir dəfə o, təsadüfən meşədə şeytanlardan necə qopuz düzəltmək lazım olduğunu eşidir. Sonradan bütün ozanların çalğı alətinə çevrilən qopuz, əsasən, iki növə ayrılır: 1) qopuzi-ozan, 2) qopuzi-rumi.
Qopuzi-ozan uzun çanaqlı və üç tellidir. Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında təsvir olunan qolça (yəni qol uzunluğunda kasası olan çalğı aləti) qopuz məhz qopuzi-ozandır. "Qolça qopız götürib eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər". Boylarda bu qopuz daha çox Dədə Qorqud qopuzı adlanır və sakral statusludur. Oğuz igidləri hətta düşmənin əlində qopuz gördükdə belə onu öldürmürlər. "Uşun qoca oğlı Səgrək boyı"nda deyilir: "Oğlan sərmərdi uru turdı. Qılıncının balçağına yabışdı kim, bunı çırpa, gördi kim, əlində qopuz var. Aydır: "Mərə kafər, Dədəm Qorqud qopuzu hörmətinə çalmadım". Bu dastanda qopuzun ozanla, daha konkret olaraq Dədə Qorqudla assosiasiya edilməsi, onun ozan hadisəsi olduğunu təsdiqləyir.
Qopuzi-rumi uda oxşar olub, beş tellidir. Bu, Kaşqarlı lüğətində təsvir olunan Orta Asiya qopuzunun eynidir.
Qopuzi-ozana XV yüzilliyin musiqi kitabı "Zübdətül-ədvar"a görə, sadəcə "ozan" deyilirmiş. Eyni məlumat XVI yüzilliyin Şeybani xanədanında yaşamış Hafiz Əli Dərviş Cənginin "Tühfətüs-sürur" adlı məşhur musiqi risaləsində də təkrarlanır. Müəllifə görə, qopuz oğuzların yanlarında gəzdirdikləri və çala bilməyənləri yad hesab edib aralarından qovduqları "ozan" çalğı alətindən törəmişdir. Burada qopuzla ozan eyniləşdirilmir, birinin o birindən törəməsi bildirilir.
Qopuz quyruq, çanaq, qol və başdan ibarətdir. Əski çağlardan üzü bəri qopuzun teli at quyruğundan alınmış qıldan hazırlanırdı. Qopuz, əsasən, yay adlanan köməkçi alətlə çalınırdı. O, kaman çaya oxşar olub, dizin üstünə qoyularaq çalınırdı. Ancaq bütün qopuz növlərinin indiki kamançaya bənzədiyini söyləmək çətindir.
Yaylı qopuz daha çox altay, xakas, uyğur və şorlarda yayılmışdı. Bu gün də adları çəkilən türk tayfalarının istifadə etdikləri alət əski təsvirlərdəki kimidir. Bu qopuz kamana oxşayır, üçbucaq şəklində olub, nisbətən kiçikdir. Tuva qopuzu "qıl qopuz" adlanır. Qıl qopuzu dördkünclü olub, həm oğuz, həm də altay, xakas, uyğur qopuzlarından fərqlənir. "Manas" dastanında adı çəkilən "gümüş dilli qopuz" ifadəsi görünür, qırğızlar arasında geniş yayılan və qismən də qazaxlarda rast gəlinən və Ç. Vəlixanovun "kobza" adlandırdığı musiqi alətidir. Qazax akınlarının bu musiqi aləti də şamanların çalğısına bənzədiyindən Ç. Vəlixanov Qorqudu şamanların ustadı adlandırır.
Qopuz haqqında geniş məlumat verən çin və uyğur qaynaqlarına görə, bu çalğı aləti iki cürdür: 1) çanağı ilə qolu bir olan və çanağının üstünə dəri çəkilən qopuz. 2) Çanağının iki tərəfinə ilan dərisi çəkilmiş və at qılından teli olan tambura bənzər qopuz. B. Ögəlin kitabından qopuzun hansı növünün hansı türk xalqları arasında yayıldığını öyrənmək mümkün olmasa da, onun müxtəlif növləri haqqında geniş məlumat almaq olar. Məs; bu qopuzlardan cingildəyən qopuz, bülbül səsli bücə qopuz, dastançılara məxsus "dastan qopuzu", üçtelli ayğır kimi kişnəyən qopuz növlərini öyrənmək olur.
Türk xalqlarının əksəriyyətində simli olan (əsasən at qılından) bu alət krım tatarlarında ağızda çalınır və "qobzi" adlanır. Bu isə qopuzun həm növ müxtəlifliyini göstərir, həm də "ümumən musiqi alətinə qopuz deyilirdi" fikrini irəli sürməyə əsas verir. Digər tərəfdən, kazan tatarları barmaqla və ağızda çalınan musiqi alətinə də qopuz deyirlər.
Araşdırıcıların fikrinə görə, qopuz bu və ya digər şəkildə türklərin təsirinə məruz qalmış, yaxud uzun müddət türk dövlətləri tərkibində yaşamış başqa xalqlara da keçmişdir. Məs; qopuzun oxşar şəklinə biz monqollarda, macarlarda, finlərdə, almanlarda, çexlərdə, litvalılarda, yuqoslavlarda, polyaklarda, ruslarda, ukraynalılarda, bolqarlarda, gürcülərdə və b. xalqlarda da rast gəlirik.
Çoxnövlü qopuz əski çağlarda ritual səciyyəli olmuşdur. Ç. Vəlixanova görə, Dədə Qorqud qopuzundan şamanlar da ritual vaxtı çalğı aləti kimi istifadə edirdilər. Etnoqrafik materiallarla hələ ki, təsdiqlənməyən bu məlumat şaman əfsanələrində qalmışdır. Ondan çox əski çağlardan üzü bəri xəstələri müalicə etmək məqsədilə də istifadə etmişlər. Altay, qırğız, xakas qopuzçularının bu çalğı alətinin köməyi ilə xəstələri sağaltması V. Radlovun, V. Viktoroviçin və b. əsərlərindən məlumdur. Dədə Qorqudla bağlı rəvayətlərdə ölümün belə qopuzdan qorxaraq Qorquda yaxınlaşa bilməməsi qeyd olunur. Qopuz səsinin ecazkarlığı, müqəddəsliyi eşidildikcə ölüm Dədə Qorquddan kənardadır. Qopuz susanda ölüm Dədə Qorqudun canını ala bilir. Başqa bir rəvayətdə isə qopuzun Dədə Qorqudun qəbri üstündə indi də xorxud deyə yanıqlı səs çıxartması söylənilir. Bütün bunlar qopuzun xalq arasında sakrallaşdığına sübutdur.
Qopuzdan X əsrdən başlayaraq günümüzə qədər müxtəlif əsərlərdə danışılmışdır. Musiqi risalələrində və XVII–XIX yüzilliklərdə tərtib olunmuş lüğətlərdə verilən məlumatlardan başqa, ondan elmi şəkildə Ç. Vəlixanov, V. Radlov, V. Bartold, F. Köprülü, A. Fitrət, V. Jirmunski, Ə. Cəfəroğlu, F. Sümər, M. Kösemihal, M. Seyidov, B. Ögəl və b. bəhs etmişlər.
Mifologiyada
Havada uçan və ya ölən qopuzlar nağıllarda zaman-zaman iştirak edər. Qopuzun Qorqud Atanın kəşfi olduğu deyilər. Xəstəliklərin müalicəsində belə istifadə olunur. Qopuzun sahibi onu bir başqasına verməyi tabu (qadağan) sayar və birinin əlinin dəyməsinin günah olduğunu qəbul edir. Şamanlar ruhları onunla çağırır. Aldacı (ölüm tanrısı) belə qopuzun səsindən Qorqud Atanın canını və ya o ətrafda olanların ruhunu almağa gələ bilməz. Onun səsində bir haşmet vardır. Qorqud Ata öldükdən sonra qopuzu illərcə kədərli səslər çıxarmışdır.
Quruluşu
Qopuzun üzünün 2/3 hissəsi dəri, qalan hissəsi isə nazik taxta üzlüklə örtülür. Qopuzun qısa qoluna pərdələr bağlanılmır. Ümumi uzunluğu 810 mm, çanağının uzunluğu 410 mm, eni 240 mm, hündürlüyü 120 mm dir.
Növləri
Mahmud Qaşqarlı qopuzu uda bənzər çalğı aləti kimi təqdim edir. Əldə olan bilgilərə əsasən ozanların, baxşıların, akınların, kayçıların, esençilərin istifadə etdikləri qopuzun müxtəlif növləri olduğu aydınlaşır. "Kitabi Dədə Qorqud" boylarında xatırlanan qolça qopuz bir neçə adda təqdim olunur. Kitabda adları çəkilən "quruluca qopuz", "alça qopuz" ayrı-ayrı alətlərin deyil, eyni bir alətin müxtəlif cəhətlərini açıqlayır. Əbdülqədir Marağayi "Məqasid əl-əlhan" əsərində qopuzun iki növünün "rumlular qopuzu" və "ozan qopuzu"nun quruluşu barədə məlumat vermişdir.
Beləliklə, qopuzun üç növü mövcud olduğu məlum olur:
- İkisimli qıl qopuz (və ya "ikilıq") kamanla çalınırdı, kamançaya oxşayır, Orta Asiya xalqları arasında, xüsusilə Qazaxıstanda geniş yayılmış və hazırda istifadə edilməkdədir.
- Üçsimli qolça qopuz(yəni qol uzunluğunda kasası olan çalğı aləti), və ya qopuzi-ozan uzun çanaqlı və üç tellidir. Çağdaş aşıq sazının sələfi sayılır, Azərbaycan türklərinin istifadə etdikləri ən qədim simli musiqi alətidir. "Kitabi Dədə Qorqud"da daha çox Dədə Qorqud qopuzı adlanır və sakral statusludur. Oğuz igidləri hətta düşmənin əlində qopuz gördükdə belə onu öldürmürlər. "Uşun qoca oğlı Səgrək boyı"nda deyilir: "Oğlan sərmərdi uru turdı. Qılıncının balçağına yabışdı kim, bunı çırpa, gördi kim, əlində qopuz var. Aydır: "Mərə kafər, Dədəm Qorqud qopuzu hörmətinə çalmadım".
- Beşsimli qopuz, və ya qopuzi-rumi uda oxşar olub. Bu Kaşqarlı lüğətində təsvir olunan Orta Asiya qopuzunun eynidir.
Altay, Sibir, Çin, Uyğurların yaşadığı və Türkmənistan ərazilərində məskunlaşan türk tayfaları ikisimli, Anadolu və Azərbaycan türkləri isə üçsimli qopuzdan istifadə etmişlər. Qolça qopuzun çanağı udabənzər olub, ondan xeyli kiçikdir. Çanaq hissəsi bütövyonma üsulu ilə hazırlanır.
Qopuz başqa xalqlarda
Qopuz türk xalqlarının yaşadıqları geniş coğrafi ərazilərdə məlum olmuşdur. Onun müxtəlif növləri, hətta bəzi Avropa ölkələrində də (Ukrayna, Polşa, Macarıstan, Moldova) "kobuz", "kobza", "komuz", "komız" və başqa adlarla geniş yayılmışdır. Çox güman ki, bu, eramızın IV–V əsrlərində türk tayfaları olan hunların Avropaya yürüşü (Xalqların Böyük Köçü) zamanı baş vermişdir.
Mənbə
- "Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası", II cild. Bakı,2004.
- Fitrət A. Uzbek klassik musikisi və anun torixi. Samarkand, Toşkent, 1927.
- Köprülü F. Edebiyat araştırmaları. Ankara, 1966.
- Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. c. I., İstanbul., 1977.
- Sümer F. Eski türklerde musiki ve oyun. Türk Dünyası Tarih Dergisi, sayı 30, İstanbul., 1989.
İstinadlar
- "Azərbaycan ənənəvi musiqi lüğəti – Qopuz". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-01-03.
- "Azərbaycan ənənəvi musiqi lüğəti – Qopuz". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-01-03.
- 2013-09-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-28.
- Bang W. Das negative Verbum der Türksprachen. — SPAW, 1923, XVII–XX.
- Ramstedt G. J. Kalmukisches Wörterbuch. Helsinki, 1935.
- Joki A. J. Die Lehnwörter des Sajan-Samojedischen. Helsinki, 1952 (MSFOu, 103).
- . Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, səh. 135.
- ""Dədə Qorqud" Ensikloprdiyası – Qopuz". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-03-12.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qopuz turk milli simli calgisi QopuzHornbostel Zaks tesnifati 321 321Mense olkesi Qirgizistan Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtimologiyaOla bilsin qopuz sozunun etimologiyasi qop qedim turkcede ucaliq yukseklik uz ise avaz sehrli musiqi ahengi menasini verir Sozun basqa etimoloji aciqlamalari da olmusdur kop durmaq qalxmaq kokuyle baglayir monqol qugur qirgiz qobuz ve b cin hu tel sim sozleri arasinda yaxinliq gorurdu bu baxisin tutarsiz oldugunu gostermisdir TarixiQopuzun yaranma tarixi eramizdan cox cox evvellere aid edilir Alet haqqinda ilk melumata uygur Koco dovletine elci gonderilmis Vanyen Tenin 982 il kitabinda rast gelirik Onun yazdiqlarina gore uygurlarin mahni oxuyarken caldiqlari esas musiqi aleti qopuzdur ABS arxeoloqlarinin 1960 ci ilde Cenubi Azerbaycanin Susdagi eteyinde yerlesen Cigamis qedim insan meskeninde apardiqlari qazintilar zamani e e VI minilliye aid edilen nadir medeniyyet numuneleri askar edilmisdir Bu tapintilardan en maraqlisi sinesinde qopuz tutmus ozan ve bir nece basqa musiqiciden ibaret musiqi meclisinin tesvir edildiyi saxsi qabdir Qopuz hazirda qirgizlarin altaylarin arasinda yasamaqdadir Tarixi ve etnoqrafik melumatlara gore turk xalq soyleyicilerinin esasen qehremanliq negmeleri dastanlari ifa ederken istifade etdikleri baslica simli musiqi aleti olub kutlevi senliklerde toy duyunlerde calinirdi Mahmud Kasqarli qopuzu uda benzer calgi aleti kimi teqdim edir Elde olan bilgilere esasen ozanlarin baxsilarin akinlarin kaycilarin esencilerin istifade etdikleri qopuzun muxtelif novleri oldugu aydinlasir Tarixen ozan calgi aleti kimi meshurlasan qopuzun yaradicisi da mifoloji revayetlerde Dede Qorqud hesab edilir Revayete gore qopuzun ve ozanlarin hamisi olan Dede Qorqud uzun muddet bu calgi aletini yarada bilmir Bir defe o tesadufen mesede seytanlardan nece qopuz duzeltmek lazim oldugunu esidir Sonradan butun ozanlarin calgi aletine cevrilen qopuz esasen iki nove ayrilir 1 qopuzi ozan 2 qopuzi rumi Qopuzi ozan uzun canaqli ve uc tellidir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda tesvir olunan qolca yeni qol uzunlugunda kasasi olan calgi aleti qopuz mehz qopuzi ozandir Qolca qopiz goturib elden ele begden bege ozan gezer Boylarda bu qopuz daha cox Dede Qorqud qopuzi adlanir ve sakral statusludur Oguz igidleri hetta dusmenin elinde qopuz gordukde bele onu oldurmurler Usun qoca ogli Segrek boyi nda deyilir Oglan sermerdi uru turdi Qilincinin balcagina yabisdi kim buni cirpa gordi kim elinde qopuz var Aydir Mere kafer Dedem Qorqud qopuzu hormetine calmadim Bu dastanda qopuzun ozanla daha konkret olaraq Dede Qorqudla assosiasiya edilmesi onun ozan hadisesi oldugunu tesdiqleyir Qopuzi rumi uda oxsar olub bes tellidir Bu Kasqarli lugetinde tesvir olunan Orta Asiya qopuzunun eynidir Qopuzi ozana XV yuzilliyin musiqi kitabi Zubdetul edvar a gore sadece ozan deyilirmis Eyni melumat XVI yuzilliyin Seybani xanedaninda yasamis Hafiz Eli Dervis Cenginin Tuhfetus surur adli meshur musiqi risalesinde de tekrarlanir Muellife gore qopuz oguzlarin yanlarinda gezdirdikleri ve cala bilmeyenleri yad hesab edib aralarindan qovduqlari ozan calgi aletinden toremisdir Burada qopuzla ozan eynilesdirilmir birinin o birinden toremesi bildirilir Qopuz quyruq canaq qol ve basdan ibaretdir Eski caglardan uzu beri qopuzun teli at quyrugundan alinmis qildan hazirlanirdi Qopuz esasen yay adlanan komekci aletle calinirdi O kaman caya oxsar olub dizin ustune qoyularaq calinirdi Ancaq butun qopuz novlerinin indiki kamancaya benzediyini soylemek cetindir Yayli qopuz daha cox altay xakas uygur ve sorlarda yayilmisdi Bu gun de adlari cekilen turk tayfalarinin istifade etdikleri alet eski tesvirlerdeki kimidir Bu qopuz kamana oxsayir ucbucaq seklinde olub nisbeten kicikdir Tuva qopuzu qil qopuz adlanir Qil qopuzu dordkunclu olub hem oguz hem de altay xakas uygur qopuzlarindan ferqlenir Manas dastaninda adi cekilen gumus dilli qopuz ifadesi gorunur qirgizlar arasinda genis yayilan ve qismen de qazaxlarda rast gelinen ve C Velixanovun kobza adlandirdigi musiqi aletidir Qazax akinlarinin bu musiqi aleti de samanlarin calgisina benzediyinden C Velixanov Qorqudu samanlarin ustadi adlandirir Qopuz haqqinda genis melumat veren cin ve uygur qaynaqlarina gore bu calgi aleti iki curdur 1 canagi ile qolu bir olan ve canaginin ustune deri cekilen qopuz 2 Canaginin iki terefine ilan derisi cekilmis ve at qilindan teli olan tambura benzer qopuz B Ogelin kitabindan qopuzun hansi novunun hansi turk xalqlari arasinda yayildigini oyrenmek mumkun olmasa da onun muxtelif novleri haqqinda genis melumat almaq olar Mes bu qopuzlardan cingildeyen qopuz bulbul sesli buce qopuz dastancilara mexsus dastan qopuzu uctelli aygir kimi kisneyen qopuz novlerini oyrenmek olur Turk xalqlarinin ekseriyyetinde simli olan esasen at qilindan bu alet krim tatarlarinda agizda calinir ve qobzi adlanir Bu ise qopuzun hem nov muxtelifliyini gosterir hem de umumen musiqi aletine qopuz deyilirdi fikrini ireli surmeye esas verir Diger terefden kazan tatarlari barmaqla ve agizda calinan musiqi aletine de qopuz deyirler Arasdiricilarin fikrine gore qopuz bu ve ya diger sekilde turklerin tesirine meruz qalmis yaxud uzun muddet turk dovletleri terkibinde yasamis basqa xalqlara da kecmisdir Mes qopuzun oxsar sekline biz monqollarda macarlarda finlerde almanlarda cexlerde litvalilarda yuqoslavlarda polyaklarda ruslarda ukraynalilarda bolqarlarda gurculerde ve b xalqlarda da rast gelirik Coxnovlu qopuz eski caglarda ritual seciyyeli olmusdur C Velixanova gore Dede Qorqud qopuzundan samanlar da ritual vaxti calgi aleti kimi istifade edirdiler Etnoqrafik materiallarla hele ki tesdiqlenmeyen bu melumat saman efsanelerinde qalmisdir Ondan cox eski caglardan uzu beri xesteleri mualice etmek meqsedile de istifade etmisler Altay qirgiz xakas qopuzcularinin bu calgi aletinin komeyi ile xesteleri sagaltmasi V Radlovun V Viktorovicin ve b eserlerinden melumdur Dede Qorqudla bagli revayetlerde olumun bele qopuzdan qorxaraq Qorquda yaxinlasa bilmemesi qeyd olunur Qopuz sesinin ecazkarligi muqeddesliyi esidildikce olum Dede Qorquddan kenardadir Qopuz susanda olum Dede Qorqudun canini ala bilir Basqa bir revayetde ise qopuzun Dede Qorqudun qebri ustunde indi de xorxud deye yaniqli ses cixartmasi soylenilir Butun bunlar qopuzun xalq arasinda sakrallasdigina subutdur Qopuzdan X esrden baslayaraq gunumuze qeder muxtelif eserlerde danisilmisdir Musiqi risalelerinde ve XVII XIX yuzilliklerde tertib olunmus lugetlerde verilen melumatlardan basqa ondan elmi sekilde C Velixanov V Radlov V Bartold F Koprulu A Fitret V Jirmunski E Ceferoglu F Sumer M Kosemihal M Seyidov B Ogel ve b behs etmisler Mifologiyada Havada ucan ve ya olen qopuzlar nagillarda zaman zaman istirak eder Qopuzun Qorqud Atanin kesfi oldugu deyiler Xesteliklerin mualicesinde bele istifade olunur Qopuzun sahibi onu bir basqasina vermeyi tabu qadagan sayar ve birinin elinin deymesinin gunah oldugunu qebul edir Samanlar ruhlari onunla cagirir Aldaci olum tanrisi bele qopuzun sesinden Qorqud Atanin canini ve ya o etrafda olanlarin ruhunu almaga gele bilmez Onun sesinde bir hasmet vardir Qorqud Ata oldukden sonra qopuzu illerce kederli sesler cixarmisdir QurulusuQopuzun uzunun 2 3 hissesi deri qalan hissesi ise nazik taxta uzlukle ortulur Qopuzun qisa qoluna perdeler baglanilmir Umumi uzunlugu 810 mm canaginin uzunlugu 410 mm eni 240 mm hundurluyu 120 mm dir NovleriMahmud Qasqarli qopuzu uda benzer calgi aleti kimi teqdim edir Elde olan bilgilere esasen ozanlarin baxsilarin akinlarin kaycilarin esencilerin istifade etdikleri qopuzun muxtelif novleri oldugu aydinlasir Kitabi Dede Qorqud boylarinda xatirlanan qolca qopuz bir nece adda teqdim olunur Kitabda adlari cekilen quruluca qopuz alca qopuz ayri ayri aletlerin deyil eyni bir aletin muxtelif cehetlerini aciqlayir Ebdulqedir Maragayi Meqasid el elhan eserinde qopuzun iki novunun rumlular qopuzu ve ozan qopuzu nun qurulusu barede melumat vermisdir Belelikle qopuzun uc novu movcud oldugu melum olur Ikisimli qil qopuz ve ya ikiliq kamanla calinirdi kamancaya oxsayir Orta Asiya xalqlari arasinda xususile Qazaxistanda genis yayilmis ve hazirda istifade edilmekdedir Ucsimli qolca qopuz yeni qol uzunlugunda kasasi olan calgi aleti ve ya qopuzi ozan uzun canaqli ve uc tellidir Cagdas asiq sazinin selefi sayilir Azerbaycan turklerinin istifade etdikleri en qedim simli musiqi aletidir Kitabi Dede Qorqud da daha cox Dede Qorqud qopuzi adlanir ve sakral statusludur Oguz igidleri hetta dusmenin elinde qopuz gordukde bele onu oldurmurler Usun qoca ogli Segrek boyi nda deyilir Oglan sermerdi uru turdi Qilincinin balcagina yabisdi kim buni cirpa gordi kim elinde qopuz var Aydir Mere kafer Dedem Qorqud qopuzu hormetine calmadim Bessimli qopuz ve ya qopuzi rumi uda oxsar olub Bu Kasqarli lugetinde tesvir olunan Orta Asiya qopuzunun eynidir Altay Sibir Cin Uygurlarin yasadigi ve Turkmenistan erazilerinde meskunlasan turk tayfalari ikisimli Anadolu ve Azerbaycan turkleri ise ucsimli qopuzdan istifade etmisler Qolca qopuzun canagi udabenzer olub ondan xeyli kicikdir Canaq hissesi butovyonma usulu ile hazirlanir Qopuz basqa xalqlardaQopuz turk xalqlarinin yasadiqlari genis cografi erazilerde melum olmusdur Onun muxtelif novleri hetta bezi Avropa olkelerinde de Ukrayna Polsa Macaristan Moldova kobuz kobza komuz komiz ve basqa adlarla genis yayilmisdir Cox guman ki bu eramizin IV V esrlerinde turk tayfalari olan hunlarin Avropaya yurusu Xalqlarin Boyuk Kocu zamani bas vermisdir Menbe Kitabi Dede Qorqud Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 Fitret A Uzbek klassik musikisi ve anun torixi Samarkand Toskent 1927 Koprulu F Edebiyat arastirmalari Ankara 1966 Turk Dili ve Edebiyati Ansiklopedisi c I Istanbul 1977 Sumer F Eski turklerde musiki ve oyun Turk Dunyasi Tarih Dergisi sayi 30 Istanbul 1989 Istinadlar Azerbaycan enenevi musiqi lugeti Qopuz 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 2009 01 03 Azerbaycan enenevi musiqi lugeti Qopuz 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 2009 01 03 2013 09 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 04 28 Bang W Das negative Verbum der Turksprachen SPAW 1923 XVII XX Ramstedt G J Kalmukisches Worterbuch Helsinki 1935 Joki A J Die Lehnworter des Sajan Samojedischen Helsinki 1952 MSFOu 103 Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 seh 135 Dede Qorqud Ensikloprdiyasi Qopuz 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2014 03 12 Hemcinin baxCogur Saz Agiz qopuzu