Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ktesibios (bəzən də: İsgəndəriyyəli Ktesibios; e.ə. 284, İsgəndəriyyə – e.ə. 221, İsgəndəriyyə) — yunan riyaziyyatçısı, mühəndisi və ixtiraçısı (yun. Κτησίβιος ὁ Ἀλεξανδρεύς).
| Ktesibios | |
|---|---|
| Doğum tarixi | e.ə. 284 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | e.ə. 221 |
| Vəfat yeri | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Ktesibios e.ə. III əsrdə I və II Ptolomeyin dövründə yaşayaraq İsgəndəriyyənin məktəbində fəaliyyət göstərmişdir. Əslində Ktesibios etdiyi ixtiralarına görə antik dövrün birinci yunan alimi idi. Arximedlə eyni vaxtda yaşamış, ehtiraslı ixtiraçının etdiyi texniki yeniliklər Arximedin işlərindən əvvəl işıq üzü görmüşdür. Buna baxmayaraq mütəxəssislər tərəfindən o, yunan riyaziyyatçıları və mühəndisləri arasında Arximeddən sonra ikinci yerə qoyulur.
Ktesibiosun havanın elastikliyi haqqında apardığı işlər texniki elmin inkişafında çox mühüm rol oynamışdır. Ona görə də, onu "pnevmatikanın atası" adlandırırlar. Sıxılmış havanın ilk dəfə elmi araşdırılması və praktiki tətbiq olunması onun adı ilə bağlıdır. Ktesibiosun sıxılmış hava haqqında apardığı elmi işləri təsvir edən "" əsəri və başqa dəyərli yazıları bizə gəlib çatmamışdır. Ktesibiosun işləri haqqında məlumatlara yalnız ondan sonra yaşamış, antik dövrün alimlərinin işlərində rast gəlinir.
Ktesibios Musey məktəbində riyaziyyatın və mexanikanın təməlini qoyanlardan sayılır və o, bu məktəbin əsas "beyinləri"ndən hesab edilirdi. Apardığı elmi işlər kimi, onun özünün həyatı haqqında da bizə çox az məlumat gəlib çatmışdır. Onun atasının bərbər olması və b.e.ə. 285-222 ci illərdə İsgəndəriyyədə yaşaması məlumdur.
" " əsərində o, havanın materiya olması barədə fikir yürüdür. Bu ideyanın əsasında Ktesibios ilk ixtirası olaraq atasının bərbərxanasında sıxılmış hava ilə işləyən "tənzimlənən güzgünü", yəni yuxarı və aşağı hərəkət edə bilən guzgunu düzəldir. Güzgünü hərəkət etdirən mexanizmin görünməməsi üçün o, tavanda kərənin altinda yönəldici bir ağac lövhə yerləşdirir. Bu ağacın uclarına diyircəklər bərkidılir. Sonra bir ucundan güzgü asılmış ip bu duyurcəklərdən keçirilərək aşağıya dartılır. Onun ucuna qurğuşundan hazırlanmış silindrik yük bağlanır. Bu yük silindrik bir borunun içərisində yerləşdirilir və hər iki tərəfdən kip bağlanır. Güzgünün vəziyyətini dəyişmək üçün onu yuxarıya və ya aşağıya hərəkət etdirərək yükün vəziyyəti dəyişdirilirdi. Güzgünün hərəkəti zamanı Ktesibios maraqlı bir hadisə müşahidə edir. Yük borunun içərisində hərəkət edən zaman boru kifayət qədər kip olmadığından sıxılmış hava xaricə çıxmağa cəhd edir və bu zaman borunun uc hissəsində müxtəlif səslər yaradır. Bu ideya onu pnevmatik işləyən su orqanının (musiqi alətidir) ixtirasına gətirib çıxarmışdır. Su orqanından başqa onun işlərinə silindrik kolbalarla işləyən nasos, təzyiqlə işləyən nasos, ventil, su saatının müxtəlif konstruksiyaları, katapultlar və başqa döyüş maşınları da aidd irlər.
Müasir tədqiqatçılar Ktesibiosu "Antik dövrün Edisonu" adlandırırlar. Ktesibiosun üç əsas ixtirası ona şöhrət gətirmişdir:
- sorucu nasos,
- su saatı,
- su orqanı.
Sorucu nasos hal-hazırda da müxtəlif sahələrdə tətbiq olunmaqdadır. Bu nasosların və su orqanının işləmə prinsipləri haqqında Heronun işlərində ətraflı məlumat verildiyindən burada onlar təhlil olunmur . Su orqanları haqqında sadəcə olaraq onu demək lazımdır ki, Ktesibiosun bu ixtirasında ilk dəfə olaraq dəmir yaylardan istifadə edilmişdir.
Ağacların və heyvan buynuzlarının yay effekti insanlara qədimdən məlum idi. Bu effekt ox atan kamanlarda, katapultlarda istifadə edilirdi. Ktesibios isə ilk dəfə olaraq metaldan yay kimi istifadə etmişdir. Dəmir yayların məlum olmasına baxmayaraq antik dövrdə onlar uzun müddət geniş tətbiq tapmamışlar. Bunun əsas səbəbi onların elastikliyinin aşağı olması idi. Yalnız çox az dəmirçi dəmirin lazımi mexaniki xassələrini əldə etmək üçün, onun necə termiki emala uğradılma üsuluna bələd idi. Termiki emala uğradılmamış yaylar tezliklə sınıb sıradan çıxırdı. Bundan əlavə Ktesibios katapultlarda da bürüncdən hazırlanmış yaylardan istifadə etmişdir. Bu katapultların qolları adilərdə olduğu kimi iplə qabağa gərilmirdi. Onlar dönə bilən formada hazırlanırdılar. Qollar arxaya dartılaraq bürünc lövhələrə sıxılırdılar və beləliklə gərilmə qollarda yox, yaylarda yaranırdı. Ktesibios özünün pnevmatika haqqında əldə etdiyi biliklərini sıxılmış hava ilə işləyən katapultlarda sınaqdan keçirir. Burada da katapultların qolları yuxarıda qeyd olunan üsulla hazırlanır, yəni onlar sərbəst qabağa və geriyə dönə bilirdilər. Bu maşınlarda Ktesibios yay əvəzinə kip silindrik kolbalardan istifadə edir. Qollar arxaya çəkilən zaman onlar kolbanın oxuna söykənərək kolbanın içərisindəki havanı sıxır. Sərbəst buraxıldıqda isə onlar sıxılmış havanın təsirindən qabağa atılırdı.
Ktesibiosun modelləri üzrə hazırlanan katapultların praktiki tətbiqini tapa bilməməsi, onların konstruksiyası ilə bağlı olmayıb, o dövrdə emal texnologiyasının aşağı səviyyədə olması ilə bağlıdır. Döyüş maşınlarının etibarlı işləməsi üçün kolba ilə silindri yüksək dəqiqlikdə hazırlamaq lazım idi. Bunu isə antik dövrün mexaniki emal üsulları ilə əldə etmək çox çətin idi. Hətta bu hadisədən 2000 il sonra, yəni XVIII əsrdə ingilis mühəndisi Mafyu Bulton (ingl. Mattev Boulton) üçün buxar maşınından ötrü hazırlanmış silindrin qeyri-dəqiqliyinin bir şillinq qalınlığında olması böyük uğur idi. Beləliklə, antik dövrdə kəsmə ilə emal texnologiyasının hansı səviyyədə olması haqqında təsəvvür yaratmaq çətin deyil. Ktesibiosun əsas ixtiralarından olan su saatı haqqında Vitruvi yazır ki, su orqanı sivilizasiyanın tarixində əsas ixtira olsa da, su saatı bir günün içərisində məşhurlaşmışdır. Ktesibiosdan əvvəl vaxtı ölçmək üçün günəş saatından istifadə olunurdu. Günəşin mövsümdən asılı olaraq müxtəlif trayektoriyalara malik olması nəticəsində çubuqların kölgəsi müxtəlif olurdu. Bundan əlavə günəş saatları ilə ölçmə aparmaq üçün günəşin saçması lazım idi. Movsümdən, gündüz və gecədən asılılıqdan uzaqlaşmaq üçün qədim Misirdə ilk dəfə olaraq su ilə işləyən Klepsidra (yun. Klepsydra – həm gecə və həm də qışda işləyən deməkdir) adlanan saat ixtira edilir. Bu su saatları ilkin vaxtlarda dibində deşik olan qabdan ibarət idi. Qaba müəyyən miqdarda su tökülür, su axıb qurtardıqda vaxt ötüb keçirdi.
Afinada Klepsidra saatlarından məhkəmədə çixiş edənlərin vaxtına nəzarət etmək üçün istifadə edilirdi. Əgər məhkəmədə proses həyat və ya ölümdən gedirdisə onda qaba çox su doldurulurdu. Çıxış yarımçıq qaldıqda qabdakı deşik tıxanaraq saxlanırdı və çıxış davam ediləndə yenidən açılırdı. Bu saatlara antik dövrdə böyük əhəmiyyət verilirdi. Deyilənə görə Platon, ona hər səhər dərsin başlanmasını göstərən, Klepsidra quraşdırıbmış. Bu saatların çatışmayan cəhəti onlarda suyun sürətinin sabit olmaması səbəbindən qeyri dəqiq olması idi. Qabda suyun həcmi dəyişdikcə qabın dibindəki təzyiq də dəyişirdi ki, bu da suyun axın sürətinə bir başa təsir edirdi. Digər tərəfdən deşiyin çirklənməsi də saatın dəqiqliyini aşağı salırdı. Ktesibios bu problemləri aradan qaldırmaq üçün yeni konstruksiya təklif edir. Qabdakı deşiyin dəqiqliyini artırmaq üçün o deşiyi qızıldan və ya da xüsusi daşlardan hazırlayır. Bu materialların tətbiqi deşiklərin çirklənməsinin qarşısını alaraq onun təmizlənməsini yüngülləşdirir.
Su axınını sabit saxlamaq üçün Ktesibios bir qabdan ibarət sistemdən imtina edərək, bunun əvəzinə üç qab götürür. Birinci qabdan su ikinciyə, ikincidən isə üçüncüyə axır. Birinci qab həmişə dolu saxlanır. İkinci qabda iki deşik nəzərdə tutulur. Birinci deşik bu qabın dibində, ikincisi isə yuxarı tərəfdə açılır. İkinci qabda su yalnız yuxarıdakı deşiyə qədər dola bildiyindən, burada suyun səviyyəsi həmişə sabit olur. Nə birinci, nə də ikinci qab boş olmamalı idi. Üçüncü qabda suda üzən ağac lövhə yerləşdirilir. Ağac lövhə qaba su dolduqca yuxarı qalxaraq dişli çarxın köməyi ilə əlaqədə olduğu valı döndərir. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra bu valın köməyi ilə hər hansı bir fiqur hərəkət etdirilir və ya düdəklərdən səslər çıxarılır və i.a. O dövrdə geniş yayılmış mexanizm hər saatdan bir quşun hərəkət edərək oxuması idi.
Ktesibios apardığı tədqiqatlarını kitab şəklində yazır. Onun məşhur əsərləri "Mexanikanın protokolu" (yun. "Memorandum on Mechanica"), "Döyüş maşınları"(yun. "Belopoeica"), "Pnevmatika" (yun. "Pneumatica") və apardığı elmi işlər haqqında ümumi mənzərə yaradan "Yaddaş qeydləri" (yun. "Memorabilia") tamamilə itmişdir. Ktesibiosun ixtiralarından bir neçəsi ondan sonra yaşamış isgəndəriyyəli Heronun və romalı Vitruvinin işlərində yenidən baxılmış və ətraflı təhlil edilmişdir.
Mənbə
- Ch; MacLean, The principle of the hydraulic organ. S.I.M. 1905.
- Beck, Th. Beiträge zur Geschichte des Maschinenbaues. Reprograf. Nachdr. d. Ausg. Berlin 1899, Hildensheim : Oms, 1970, 559 S.
- Rezo Əliyev. Maşınqayırmanın tarixinə dair. Bakı"Təhsil" NPM, 2008, 542 s.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ktesibios bezen de Isgenderiyyeli Ktesibios e e 284 Isgenderiyye e e 221 Isgenderiyye yunan riyaziyyatcisi muhendisi ve ixtiracisi yun Kthsibios ὁ Ἀle3andreys KtesibiosDogum tarixi e e 284Dogum yeri IsgenderiyyeVefat tarixi e e 221Vefat yeri Isgenderiyye Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiKtesibios e e III esrde I ve II Ptolomeyin dovrunde yasayaraq Isgenderiyyenin mektebinde fealiyyet gostermisdir Eslinde Ktesibios etdiyi ixtiralarina gore antik dovrun birinci yunan alimi idi Arximedle eyni vaxtda yasamis ehtirasli ixtiracinin etdiyi texniki yenilikler Arximedin islerinden evvel isiq uzu gormusdur Buna baxmayaraq mutexessisler terefinden o yunan riyaziyyatcilari ve muhendisleri arasinda Arximedden sonra ikinci yere qoyulur Ktesibiosun havanin elastikliyi haqqinda apardigi isler texniki elmin inkisafinda cox muhum rol oynamisdir Ona gore de onu pnevmatikanin atasi adlandirirlar Sixilmis havanin ilk defe elmi arasdirilmasi ve praktiki tetbiq olunmasi onun adi ile baglidir Ktesibiosun sixilmis hava haqqinda apardigi elmi isleri tesvir eden eseri ve basqa deyerli yazilari bize gelib catmamisdir Ktesibiosun isleri haqqinda melumatlara yalniz ondan sonra yasamis antik dovrun alimlerinin islerinde rast gelinir Ktesibios Musey mektebinde riyaziyyatin ve mexanikanin temelini qoyanlardan sayilir ve o bu mektebin esas beyinleri nden hesab edilirdi Apardigi elmi isler kimi onun ozunun heyati haqqinda da bize cox az melumat gelib catmisdir Onun atasinin berber olmasi ve b e e 285 222 ci illerde Isgenderiyyede yasamasi melumdur eserinde o havanin materiya olmasi barede fikir yurudur Bu ideyanin esasinda Ktesibios ilk ixtirasi olaraq atasinin berberxanasinda sixilmis hava ile isleyen tenzimlenen guzgunu yeni yuxari ve asagi hereket ede bilen guzgunu duzeldir Guzgunu hereket etdiren mexanizmin gorunmemesi ucun o tavanda kerenin altinda yoneldici bir agac lovhe yerlesdirir Bu agacin uclarina diyircekler berkidilir Sonra bir ucundan guzgu asilmis ip bu duyurceklerden kecirilerek asagiya dartilir Onun ucuna qurgusundan hazirlanmis silindrik yuk baglanir Bu yuk silindrik bir borunun icerisinde yerlesdirilir ve her iki terefden kip baglanir Guzgunun veziyyetini deyismek ucun onu yuxariya ve ya asagiya hereket etdirerek yukun veziyyeti deyisdirilirdi Guzgunun hereketi zamani Ktesibios maraqli bir hadise musahide edir Yuk borunun icerisinde hereket eden zaman boru kifayet qeder kip olmadigindan sixilmis hava xarice cixmaga cehd edir ve bu zaman borunun uc hissesinde muxtelif sesler yaradir Bu ideya onu pnevmatik isleyen su orqaninin musiqi aletidir ixtirasina getirib cixarmisdir Su orqanindan basqa onun islerine silindrik kolbalarla isleyen nasos tezyiqle isleyen nasos ventil su saatinin muxtelif konstruksiyalari katapultlar ve basqa doyus masinlari da aidd irler Su orqani Muasir tedqiqatcilar Ktesibiosu Antik dovrun Edisonu adlandirirlar Ktesibiosun uc esas ixtirasi ona sohret getirmisdir sorucu nasos su saati su orqani Sorucu nasos hal hazirda da muxtelif sahelerde tetbiq olunmaqdadir Bu nasoslarin ve su orqaninin isleme prinsipleri haqqinda Heronun islerinde etrafli melumat verildiyinden burada onlar tehlil olunmur Su orqanlari haqqinda sadece olaraq onu demek lazimdir ki Ktesibiosun bu ixtirasinda ilk defe olaraq demir yaylardan istifade edilmisdir Agaclarin ve heyvan buynuzlarinin yay effekti insanlara qedimden melum idi Bu effekt ox atan kamanlarda katapultlarda istifade edilirdi Ktesibios ise ilk defe olaraq metaldan yay kimi istifade etmisdir Demir yaylarin melum olmasina baxmayaraq antik dovrde onlar uzun muddet genis tetbiq tapmamislar Bunun esas sebebi onlarin elastikliyinin asagi olmasi idi Yalniz cox az demirci demirin lazimi mexaniki xasselerini elde etmek ucun onun nece termiki emala ugradilma usuluna beled idi Termiki emala ugradilmamis yaylar tezlikle sinib siradan cixirdi Bundan elave Ktesibios katapultlarda da buruncden hazirlanmis yaylardan istifade etmisdir Bu katapultlarin qollari adilerde oldugu kimi iple qabaga gerilmirdi Onlar done bilen formada hazirlanirdilar Qollar arxaya dartilaraq burunc lovhelere sixilirdilar ve belelikle gerilme qollarda yox yaylarda yaranirdi Ktesibios ozunun pnevmatika haqqinda elde etdiyi biliklerini sixilmis hava ile isleyen katapultlarda sinaqdan kecirir Burada da katapultlarin qollari yuxarida qeyd olunan usulla hazirlanir yeni onlar serbest qabaga ve geriye done bilirdiler Bu masinlarda Ktesibios yay evezine kip silindrik kolbalardan istifade edir Qollar arxaya cekilen zaman onlar kolbanin oxuna soykenerek kolbanin icerisindeki havani sixir Serbest buraxildiqda ise onlar sixilmis havanin tesirinden qabaga atilirdi Ktesibiosun modelleri uzre hazirlanan katapultlarin praktiki tetbiqini tapa bilmemesi onlarin konstruksiyasi ile bagli olmayib o dovrde emal texnologiyasinin asagi seviyyede olmasi ile baglidir Doyus masinlarinin etibarli islemesi ucun kolba ile silindri yuksek deqiqlikde hazirlamaq lazim idi Bunu ise antik dovrun mexaniki emal usullari ile elde etmek cox cetin idi Hetta bu hadiseden 2000 il sonra yeni XVIII esrde ingilis muhendisi Mafyu Bulton ingl Mattev Boulton ucun buxar masinindan otru hazirlanmis silindrin qeyri deqiqliyinin bir sillinq qalinliginda olmasi boyuk ugur idi Belelikle antik dovrde kesme ile emal texnologiyasinin hansi seviyyede olmasi haqqinda tesevvur yaratmaq cetin deyil Ktesibiosun esas ixtiralarindan olan su saati haqqinda Vitruvi yazir ki su orqani sivilizasiyanin tarixinde esas ixtira olsa da su saati bir gunun icerisinde meshurlasmisdir Ktesibiosdan evvel vaxti olcmek ucun gunes saatindan istifade olunurdu Gunesin movsumden asili olaraq muxtelif trayektoriyalara malik olmasi neticesinde cubuqlarin kolgesi muxtelif olurdu Bundan elave gunes saatlari ile olcme aparmaq ucun gunesin sacmasi lazim idi Movsumden gunduz ve geceden asililiqdan uzaqlasmaq ucun qedim Misirde ilk defe olaraq su ile isleyen Klepsidra yun Klepsydra hem gece ve hem de qisda isleyen demekdir adlanan saat ixtira edilir Bu su saatlari ilkin vaxtlarda dibinde desik olan qabdan ibaret idi Qaba mueyyen miqdarda su tokulur su axib qurtardiqda vaxt otub kecirdi Su saati Afinada Klepsidra saatlarindan mehkemede cixis edenlerin vaxtina nezaret etmek ucun istifade edilirdi Eger mehkemede proses heyat ve ya olumden gedirdise onda qaba cox su doldurulurdu Cixis yarimciq qaldiqda qabdaki desik tixanaraq saxlanirdi ve cixis davam edilende yeniden acilirdi Bu saatlara antik dovrde boyuk ehemiyyet verilirdi Deyilene gore Platon ona her seher dersin baslanmasini gosteren Klepsidra qurasdiribmis Bu saatlarin catismayan ceheti onlarda suyun suretinin sabit olmamasi sebebinden qeyri deqiq olmasi idi Qabda suyun hecmi deyisdikce qabin dibindeki tezyiq de deyisirdi ki bu da suyun axin suretine bir basa tesir edirdi Diger terefden desiyin cirklenmesi de saatin deqiqliyini asagi salirdi Ktesibios bu problemleri aradan qaldirmaq ucun yeni konstruksiya teklif edir Qabdaki desiyin deqiqliyini artirmaq ucun o desiyi qizildan ve ya da xususi daslardan hazirlayir Bu materiallarin tetbiqi desiklerin cirklenmesinin qarsisini alaraq onun temizlenmesini yungullesdirir Su axinini sabit saxlamaq ucun Ktesibios bir qabdan ibaret sistemden imtina ederek bunun evezine uc qab goturur Birinci qabdan su ikinciye ikinciden ise ucuncuye axir Birinci qab hemise dolu saxlanir Ikinci qabda iki desik nezerde tutulur Birinci desik bu qabin dibinde ikincisi ise yuxari terefde acilir Ikinci qabda su yalniz yuxaridaki desiye qeder dola bildiyinden burada suyun seviyyesi hemise sabit olur Ne birinci ne de ikinci qab bos olmamali idi Ucuncu qabda suda uzen agac lovhe yerlesdirilir Agac lovhe qaba su dolduqca yuxari qalxaraq disli carxin komeyi ile elaqede oldugu vali donderir Mueyyen vaxt kecdikden sonra bu valin komeyi ile her hansi bir fiqur hereket etdirilir ve ya dudeklerden sesler cixarilir ve i a O dovrde genis yayilmis mexanizm her saatdan bir qusun hereket ederek oxumasi idi Ktesibios apardigi tedqiqatlarini kitab seklinde yazir Onun meshur eserleri Mexanikanin protokolu yun Memorandum on Mechanica Doyus masinlari yun Belopoeica Pnevmatika yun Pneumatica ve apardigi elmi isler haqqinda umumi menzere yaradan Yaddas qeydleri yun Memorabilia tamamile itmisdir Ktesibiosun ixtiralarindan bir necesi ondan sonra yasamis isgenderiyyeli Heronun ve romali Vitruvinin islerinde yeniden baxilmis ve etrafli tehlil edilmisdir MenbeCh MacLean The principle of the hydraulic organ S I M 1905 Beck Th Beitrage zur Geschichte des Maschinenbaues Reprograf Nachdr d Ausg Berlin 1899 Hildensheim Oms 1970 559 S Rezo Eliyev Masinqayirmanin tarixine dair Baki Tehsil NPM 2008 542 s Istinadlar