I Axsartan (gürc.აღსართან I), yaxud I Axsitan – Şəki - Kaxeti hökmdarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 1062-ci, sonuncu dəfə isə 1082-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. XVIII əsr gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası Vaxuşti Baqrationi I Axsartanın konkret olaraq 1058-ci ildən1084-cü ilə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə dəXII əsrerməni tarixçisi (ru) 1082-ci il üçün Şəki çarı II Kverikenin adını çəkir.
1067/1068-cı ilədək xristian, 1067/1068-cı ildən sonra müsəlman
Həyatı və siyasi fəaliyyəti
Kvetera şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün.
I Axsartanın hakimiyyətə başladığı ilk illərdə Şəki-Kaxeti qərbdən gürcü çarı IV Baqratın (1027—1072), cənubdan Şəddadilərin, şərqdən isə Şirvanşahların təcavüzünə məruz qalırdı. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan Kldekari eristavı Liparitin (1021—1059) Konstantinopolda vəfat etməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. XII əsrdən gec olmayaraq yazılmış “Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın birinci Gürcüstan yürüşünə (1064-1065) qədər IV Baqrat Kvetera və Naxçivani qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu. Mənbələrə görə bu dövrdə Şəddadilər Xornabuci, Aradeti və Vecini qalalarını (1065), Şirvanşahlar isə Maluq qalasını (1053) əllərində saxlayırdılar.
Bütün bunlara baxmayaraq I Axsartan siyasi məharət nümayiş etdirərək əlindən çıxmış qalaları əksər hallarda heç bir döyüş əməliyyatı keçirmədən bir-bir geri alır və öz dövründə regionun ən nüfuzlu hökmdarlarından birinə çevrilir.
Tiflisi və açarlarını qəbul etməsi və satması
XI əsrin son rübünün əvvəlində namalum müəllif tərəfindən yazılmış “Tarix-i əl-Bab”a görə 1062-ci ildə Tiflisin tanınmış adamlarından bir qrupu Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun yanına gedərək Tiflisin açarlarını ona təqdim edirlər və ondan xahiş edirlər ki, kim olur olsun, bir nəfər göndərsin qalanı təslim edək. Çünki Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ölüb, özündən sonra iki oğlu qalıb – Mənsur və Əbul Xeyc; və onlar arasında qalada hakimiyyət üstündə dava gedir. Əhali onların hər ikisini qaladan qovub. Gələnlər Əbüləsvar Şavurdan Tiflisə adamlar, ərzaq və silah göndərməsini istəyirdilər. Əbüləsvar Şavur əvvəlcə onların təkliflərini qəbul etsə də onun vəziri onu bu fikrindən daşındırır. Bundan sonra Əbüləsvar Şavur Tiflisin açarlarını gələnlərə qaytarır. Tiflisdən gələnlər geri dönürlər və bu açarı və qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qagikə verirlər, Axsartan onları qəbul etmiş, onlara yaxşı hədiyyələr vermiş və yola salmişdir. Bundan sonra Axsartan onu Rum hökmdarına çoxlu pula satır və Rum hökmdarı ləngimədən ora mühafizəçilər göndərir, oranın adamlarını ərzaq və silahla təchiz edir.
Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması
Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur 1062-ci ildə Tiflisdən imtina etsə də elə 1063–1067-ci illər arasında Şirvana qarşı dəfələrlə qarətçi yürüşlər etmiş, yalnız birinci yürüşü zamanı 50 mindən çox adamı əsir götürmüşdür.
“Tarix-i əl-Bab”a görə Əbüləsvar Şavur 1065-сi ildə isə alınmaz bir qala hesab edilən Vecinini mühasirəyə alır; qalanın yaxınlığında öz düşərgəsini qurur və zor yolu ilə qalanı tutub ora öz adamlarını yerləşdirir. Bundan sonra Gəncəyə qayıdır və ordusunu evə buraxır. Bu zaman – 1065-ci ilin oktyabr ayında, alanlar böyük dəstələrlə Bab-Allandan çıxıb Şəki və Xazrana gəlirlər.
Bundan sonra onlar “dinsiz şəkililər”lə birlikdə Arran ərazisinə hücum etdilər. Onlar Arranın hər yerində vurnuxur, müqavimətə rast gəlmədən onun dağlarında və düzlərində azğın basqınlar edərək qətl və qarətlər törədirdilər. Sərhəd vilayəti olan Şəmkirin girişində onlar 200 nəfərdən çox din yolunda könüllü-döyüşçünü öldürdülər. Onlar həmçinin Gəncə qapılarına basqın etdilər və ətraf kəndlərdə kimi tapdılarsa hamısını öldürdülər. Əbüləsvar hərbi rəisləri ilə birlikdə Gəncədə yerləşmişdi və onların gözünə görünməyə, döyüşməyə cəsarət etmədilər. Sonra lənətə gəlmiş düşmənlər Bərdəyə yollandılar və onun qapıları önündə üç gün qaldılar. Onlar vilayətə basqınlar etdilər və onun sərhədlərini keçərək Araz çayı yaxınlığındakı Xanakinə çatdılar. Arran ölkəsindən onlar çoxlu sayda - sayagəlməz miqdarda müsəlmanı və onların müttəfiqlərini əsir götürdülər”.
Daskarat əl-Hüseyn qalasına sahib olması
“Tarix-i əl-Bab”a görə 1067-ci ilin aprel ayında “C.rx.sri ibn Kurki” şirvanşaha qarşı açıq-aşkar çıxış edərək, yaxud şirvanşaha qarşı üsyan edərək qoşun ilə Şəkiyə getmiş, Daskarat əl-Hüseyn qalasını ələ keçirmiş, öz qoşununu ilə birlikdə qardaşını və oğlunu ora yerləşdirmiş, lakin sonda qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qağikə vermişdir. Şirvanşah qoşun toplayıb bu qalanı geri almağa getsə də uğur qazana bilməyərək kor-peşman Yəzidiyəyə qayıtmışdır.
İslamı qəbul etməsi
“Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə” əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartanla bağlı aşağıdakı məlumatlar var:
460-cı (1067/1068-cı) ildə Abxazın Baqrat adlı çarı Bərdəyə hücum etdi, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan (Alp Arslan (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin sərkərdəlik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.
Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi: «Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır».
Alp Arslan
Bu zaman o, tələm-tələsik sultanın yanına gəldi, o, dedi: «Təcrübəm mənə öyrətdi ki, öz adamlarımdan və yolumdan dönüm, amma sənin taxtının astanasına məni heç də bu gətirmədi, mənim məqsədim islam dinini qəbul etmək, həm də xristianlıqla bağlı əlaqələrimdən və düşüncələrimdən imtina etməkdir». Sultan taxtından durdu, onun qabağına getdi, qucaqladı və başından öpdü. Axsitan sultanın ayağından öpdü, hər ikisi təsirlənərək ağladılar və onların ürəklərində mehribançılıq atəşi alovlandı.
Və məlik Axsitan «Allahdan başqa tanrı yoxdur, Məhəmməd (Allahın ona rəhməti və salamı olsun) onun qulu və onun rəsuludur», - kəlmeyi-şəhadətini dedi. Sultan öz xəzinəsindən qiymətli daşları götürüb Axsitanın başından səpdi, bundan sonra isə ona fəxri və məxsusi hörmət göstərdi, onu öz atına ouzdurdu. Onların qarşısından atlarından enən əmirlər və xaciblər keçdilər, daha sonra onlar içi yaxşı şeylərlə dolu dəbdəbəli padşah çadırına girdilər.
Sultan ona din alimi göndərdi ki islamın qanunlarını, namaz qılmağı və Quran surələrini öyrətsin. O, əmr etdi onu sünnət etsinlər və bu vilayətlərin idarəsini ona təhvil verdi.
Müasir Kaxeti ölkəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalasının yeri
“Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız “azacıq əmlak” qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqratın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqratın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslan tərəfində iştirak edir.
Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır. 1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, “sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!”. Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu Jaletiyə – Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu Telaviyə – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli Xornabuci və Aradeti müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində Boçorma və Ucarmanı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır.
“Tarix-i əl-Bab”da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsartana əsir düşməsi səhnəsi “Kartli salnaməsi”ndən bir qədər fərqlidir. “Tarix-i əl-Bab”a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən “Şəki-Curzan” batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu “lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qaqiqin” yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan “xəyanət yolu” seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə “Apxaz hakiminə” verir.
Maluq qalasını tutması
“Tarix-i əl-Bab”a görə 1071-ci ilin payızında Axsartin Maluq qalasını şəxsən özü müsəlmanların əlindən almış, oraya öz “müavinini” rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah I Fəribürz (1063-1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə edirlər və 1072-ci ilin iyun ayında qalanı ələ keçirib bünövrəsinə qədər sökürlər; orada olan bütün “dinsizləri” – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetirirlər.
Bu arada - hicri 464-cü ildə (1071/1072) Şirvanşah I Fəribürzun qardaşı Qucaxam ibn Sallar Şəkidə vəfat etmiş, onun nəşi Şəkidən Yəzidiyyətə aparılaraq orada dəfn edilmişdir. Qucaxam 1068-ci ildən qardaşına qarşı çıxırdı, sonra isə Dağıstana qaçmışdı.
Rustaviyə və Losobani qalasını tutması
Yuxarıda IV Baqrat ilə Kldekar eristavı Liparit arasasında mövcud olmuş davamlı mübarizə haqqında məlumat verildi. IV Baqrat və Liparitin ölümlərindən sonra isə onların varisləri II Georgi (1072–1089) və İvane (1059—1074) bir-birləri ilə mübarizə edirdilər. Axsartan isə məhz, bu mübarizədən yararlana bilərək 1073-cü ildə Losobani qalasına sahib olur. Buna qədər isə o, Rustavini öz ərazisinə qata bilmişdir.
Məlikşahın yanına getməsi və ikinci dəfə islamı qəbul etməsi
Məlikşah
Alp-Arslan vəfatından sonra (1072) Səlcuqilər dövlətində hakimiyyətə gələn oğlu Məlikşahın dövründə səlcuqilərin Gürcüstana yürüşləri xeyli intensivləşdi. “Çarlar-çarı Davidin həyatı” adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə II Georgi 1082-ci ildə ölkəsindəki “xristianları xilas etmək üçün” İsfahana – Məlikşahın yanına getməyə məcbur olur. Mənbəyə görə Məlikşah II Georgini sevimli oğlu kimi qarşılamış, Gürcüstana hücumları dayandırmağa söz vermiş, Kaxeti və Heretini ona vermiş və üstəlik, Kaxetini ələ keçirə bilməsi üçün ona böyük ordu da qoşmuşdur. Buna görə də II Georgi Kaxetiyə gəlir və Vecini qalasını mühasirə edir. Lakin qarın yağması ilə əlaqədar mühasirə baş tutmur. II Georgi ilə gələn türk ordusu isə Qabırrı çayı ətrafındakı ərazilərdə qışlayır. Bu zaman Axsartan Məlikşahın yanına gedir və yenidən islam dinini qəbul edir. “Bu yolla o, Kaxetini sultandan alır” .
Ölümü
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, XVIII əsr gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası Vaxuşti Baqrationi I Axsartanın konkret olaraq 1058-ci ildən1084-cü ilə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə dəXII əsrerməni tarixçisi (ru) 1082-ci il üçün Şəki çarı II Kverikenin adını çəkir. Başqa sözlə, I Axsartan 1082-ci ildə Məlikşahın yanına getdikdən az sonra – elə həmin 1082-ci ildə vəfat etmişdir.
Müasir tədqiqatşılar I Axsartanın siyasi fəaliyyəti haqqında
Müasir tədqiqatçılardan Şirinbəy Hacıəli I Axsartanın siyasi fəaliyyətini aşağıdakı kimi təsvir edir:
I Axsartanın çevik və fəal siyasi fəaliyyətinin bəzi məqamları ilkin mənbələrdə nisbətən daha geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. I Axsartanın çarlıq illəri regionda yenicə görünməyə başlayan səlcuq türklərinin yürüşləri ilə eyni zamana təsadüf edirdi. O, ölkəsini ələ keçirməyə çalışan qüvvələrə, xüsusilə də səlcuq türklərinə və Abxaz-Kartli çarlarına münasibətdə son dərəcə ehtiyatlı mövqe tutmuş və şəraitdən asılı olaraq mühüm siyasi gedişlər etməklə bərabər, lazım gəldikdə silahlı müqavimət də təşkil edə bilmişdi. Bir qayda olaraq, bu mübarizədə güclü rəqib ölkələr arasında çevik manevr edən I Axsartan gah bu, gah da digər rəqib qüvvə ilə yaxınlaşaraq digərinə qarşı mübarizə aparırdı. I Axsartan var qüvvəsi ilə öz ölkəsinin müstəqilliyini və qüdrətini qoruyub saxlamağa çalışmış, habelə sələfləri dövründə olduğu kimi, regionda hegemonluq uğrunda mübarizədə fəal iştirak etmişdi.
Qeydlər
Vaxuşti Baqrationiyə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi (Картлис Цховреба, 2008. səh. 177, qeyd 250.).
Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir:
IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən Qriqor Hammama gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi.
Tarixçiliyə məlum olan (ka) XVII əsrdə tikilib və indiki Gürcüstan respublikasınınŞida Kartli ölkəsinin Kareli bələdiyyə rayonu ərazisindəki Aradeti kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də o vaxtkı Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan Xornabucidən çox da uzaqda olmamışdır.
Офицальная титулатура правителя этого новообразованного царства, которого летопись обычно упоминает как «царя кахов» или «царя Кахети», была – «царь ранов и кахов» .
Второй поход великого султана 'Адуд ад-Даула Абу Шуджа" Алп-Арслана в ар-Рум
В 460 году1 а царь Абхаза по имени Бакрат совершил набег на ал-Барда'а, а это один из городов в стране мусульман. Тогда султан укрепился в своем намерении и устремился в страну Абхаз. Командующим авангардом был Сау-Тегин. Самыми храбрыми из воинов ар-Рума [были] франки (ал-фарандж) и пешие воины из Шаки. А Шаки — это округ, где княжил Ахситан. Округ Шаки богат лесами и чащами, в которых [и скрывались] разбойники ар-Рума и Абхаза. Султан приказал нефтеметателям поджечь эти чащи, и они сделали это. И увидел султан среди этих чащ две крепости, построенные из железных плит (атбак), (л. 26а) [скрепленных] медными гвоздями. Однако подобраться верхом на конях к этим крепостям было невозможно, и султан, осмотрев их, оставил надежду [завладеть ими].
Между владетелем этих двух крепостей и маликом Шаки была давняя вражда. [Поэтому] владетель крепостей вышел к султану, принял ислам и сдал обе крепости. После этого султан углубился в эту страну и прошел ее, захватывая [новые] крепости, и грабил страну до тех пор, пока не собрал здесь столько [добра], что глаза устали бы, если бы описать [все] это. К султанскому двору прибыли повелитель франков (малик ал-фарандж) и [владетель] Шаки Ахситан с некоторым числом всадников. Он остановился у порога, и султан сказал: «Помогите ему сойти и служите ему, ибо он владыка знатного происхождения».
Когда он спешился и вошел к султану, он сказал [следующее]: «Опыт научил меня [оставить] заблуждение, [свойственное] людям, а к твоему трону меня привело не что иное, как представление о вере ислама, [возникшее] в моем воображении, а также твердая решимость порвать с христианством все мои связи и помыслы». Султан сошел с трона, встретил его, обнял и поцеловал в голову. Ахситан поцеловал ногу султана, и оба они не выдержали и заплакали, и в их сердцах загорелось пламя [чувств].
И малик Ахситан признал свидетельство «нет божества, кроме Аллаха, а Мухаммад, да благословит его Аллах и да приветствует,— раб Его и посланник Его». Султан осыпал Ахситана драгоценными камнями из своей сокровищницы, а после того как оказал ему почет и [знаки] уважения, посадил его на своего коня. Перед ними прошли сошедшие с коней эмиры и хаджибы, а потом они вошли в шатер, наполненный царской роскошью и разным добром.
Султан послал к нему факиха, который обучил бы его канонам ислама, молитве и сурам Корана. Он приказал подвергнуть его обрезанию и вручил ему управление этими областями.
А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви.
Вахушти Багратиони. История царства Грузинского (PDF). Тбилиси: Мецниереба. Перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Н. Т. Накашидзе. 1976.
Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Ахмед ибн Лютфуллах (Мунадджим-Баши) "Джами ад-Дувал"; Ибн ал-Азрака ал-Фарики из "Истории Майяфарикина" // Труды института истории . Том XII. Перевод с арабского Мамедова А. Дж. (rus). Баку. 1957.
Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.: Издательство восточной литературы. 1963.
Садр ад-Дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа. М.: Восточная Литература. 1980.
Мусхелишвили Д. Л. Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена). Тбилиси: Мацниереба. 1982.
I Axsartan gurc აღსართან I yaxud I Axsitan Seki Kaxeti hokmdari Menbelerde adi ilk defe 1062 ci sonuncu defe ise 1082 ci ilde bas vermis hadiselerin tesvirinde cekilmisdir XVIII esr gurcu tarixci cografiyasunasi Vaxusti Baqrationi I Axsartanin konkret olaraq 1058 ci ilden 1084 cu ile qeder hakimiyyetde oldugunu ve 1084 cu ilde vefat etdiyini gosterse deXII esr ermeni tarixcisi ru 1082 ci il ucun Seki cari II Kverikenin adini cekir I AxsartanSeki Kaxeti hokmdari ranlarin ve kaxlarin cari 1058 1082EvvelkiQagikSonrakiII KvirikeSexsi melumatlarVefat tarixi 1082Fealiyyeti suveren d Atasi QagikUsagi II KvirikeDini 1067 1068 ci iledek xristian 1067 1068 ci ilden sonra muselmanHeyati ve siyasi fealiyyetiKvetera seher qalasinin icindeki Kvetera kilsesi bu gun I Axsartanin hakimiyyete basladigi ilk illerde Seki Kaxeti qerbden gurcu cari IV Baqratin 1027 1072 cenubdan Seddadilerin serqden ise Sirvansahlarin tecavuzune meruz qalirdi IV Baqratin ebedi reqibi Seki Kaxetinin ise muttefiqi olan Kldekari eristavi Liparitin 1021 1059 Konstantinopolda vefat etmesinden sonra IV Baqrat Seki Kaxeti qalalarini bir bir ele kecirmeye basladi XII esrden gec olmayaraq yazilmis Kartli salnamesi ne gore Alp Arslanin birinci Gurcustan yurusune 1064 1065 qeder IV Baqrat Kvetera ve Naxcivani qalalari istisna olmaqla artiq butun Hereti ve Kaxeti qalalarini tutmusdu Menbelere gore bu dovrde Seddadiler Xornabuci Aradeti ve Vecini qalalarini 1065 Sirvansahlar ise Maluq qalasini 1053 ellerinde saxlayirdilar Butun bunlara baxmayaraq I Axsartan siyasi meharet numayis etdirerek elinden cixmis qalalari ekser hallarda hec bir doyus emeliyyati kecirmeden bir bir geri alir ve oz dovrunde regionun en nufuzlu hokmdarlarindan birine cevrilir Tiflisi ve acarlarini qebul etmesi ve satmasi XI esrin son rubunun evvelinde namalum muellif terefinden yazilmis Tarix i el Bab a gore 1062 ci ilde Tiflisin taninmis adamlarindan bir qrupu Seddadi hokmdari Ebulesvar Savurun yanina gederek Tiflisin acarlarini ona teqdim edirler ve ondan xahis edirler ki kim olur olsun bir nefer gondersin qalani teslim edek Cunki Tiflis hakimi Cefer ibn Eli olub ozunden sonra iki oglu qalib Mensur ve Ebul Xeyc ve onlar arasinda qalada hakimiyyet ustunde dava gedir Ehali onlarin her ikisini qaladan qovub Gelenler Ebulesvar Savurdan Tiflise adamlar erzaq ve silah gondermesini isteyirdiler Ebulesvar Savur evvelce onlarin tekliflerini qebul etse de onun veziri onu bu fikrinden dasindirir Bundan sonra Ebulesvar Savur Tiflisin acarlarini gelenlere qaytarir Tiflisden gelenler geri donurler ve bu acari ve qalani Seki hokmdari Axsartan ibn Qagike verirler Axsartan onlari qebul etmis onlara yaxsi hediyyeler vermis ve yola salmisdir Bundan sonra Axsartan onu Rum hokmdarina coxlu pula satir ve Rum hokmdari lengimeden ora muhafizeciler gonderir oranin adamlarini erzaq ve silahla techiz edir Ebulesvar Savurun Vecinini tutmasi Seddadi hokmdari Ebulesvar Savur 1062 ci ilde Tiflisden imtina etse de ele 1063 1067 ci iller arasinda Sirvana qarsi defelerle qaretci yurusler etmis yalniz birinci yurusu zamani 50 minden cox adami esir goturmusdur Tarix i el Bab a gore Ebulesvar Savur 1065 si ilde ise alinmaz bir qala hesab edilen Vecinini muhasireye alir qalanin yaxinliginda oz dusergesini qurur ve zor yolu ile qalani tutub ora oz adamlarini yerlesdirir Bundan sonra Genceye qayidir ve ordusunu eve buraxir Bu zaman 1065 ci ilin oktyabr ayinda alanlar boyuk destelerle Bab Allandan cixib Seki ve Xazrana gelirler Bundan sonra onlar dinsiz sekililer le birlikde Arran erazisine hucum etdiler Onlar Arranin her yerinde vurnuxur muqavimete rast gelmeden onun daglarinda ve duzlerinde azgin basqinlar ederek qetl ve qaretler toredirdiler Serhed vilayeti olan Semkirin girisinde onlar 200 neferden cox din yolunda konullu doyuscunu oldurduler Onlar hemcinin Gence qapilarina basqin etdiler ve etraf kendlerde kimi tapdilarsa hamisini oldurduler Ebulesvar herbi reisleri ile birlikde Gencede yerlesmisdi ve onlarin gozune gorunmeye doyusmeye cesaret etmediler Sonra lenete gelmis dusmenler Berdeye yollandilar ve onun qapilari onunde uc gun qaldilar Onlar vilayete basqinlar etdiler ve onun serhedlerini kecerek Araz cayi yaxinligindaki Xanakine catdilar Arran olkesinden onlar coxlu sayda sayagelmez miqdarda muselmani ve onlarin muttefiqlerini esir goturduler Daskarat el Huseyn qalasina sahib olmasi Tarix i el Bab a gore 1067 ci ilin aprel ayinda C rx sri ibn Kurki sirvansaha qarsi aciq askar cixis ederek yaxud sirvansaha qarsi usyan ederek qosun ile Sekiye getmis Daskarat el Huseyn qalasini ele kecirmis oz qosununu ile birlikde qardasini ve oglunu ora yerlesdirmis lakin sonda qalani Seki hokmdari Axsartan ibn Qagike vermisdir Sirvansah qosun toplayib bu qalani geri almaga getse de ugur qazana bilmeyerek kor pesman Yezidiyeye qayitmisdir Islami qebul etmesi Exbar ed daylat es selcuqiyye eserindeki 1067 1068 ci il hadiselerinden behs edilen bolmede Seki hokmdari Axsartanla bagli asagidaki melumatlar var 460 ci 1067 1068 ci ilde Abxazin Baqrat adli cari Berdeye hucum etdi bu ise muselman seherlerinden biri idi Buna gore sultan Alp Arslan 1063 1072 Abxaz olkesine yuruse qerar verdi Yurusun on destesine Say Teqin serkerdelik edirdi Rum esgerlerinden en igidleri franklar ve Sekiden olan piyadalar idiler Seki ise bu bir daire hansi ki Axsitan knyazliq edirdi Seki dairesi meseler ve kolluqlarla zengin idi hansi ki Rum ve Abxaz esgerleri gizlenirdiler Sultan neftatanlarla hemin kolluqlari yandirmagi emr etdi ve onlar bunu etdiler Bu zaman sultan bu kolluqlarin arasinda iki qala gordu mixlarla bir birine bend edilmis demir lovhelerden atbak tikilmisdiler Amma ki ora atin ustunde qalxmaq mumkun deyildi ve sultan bunu arasdirdiqdan sonra onlari tutmaq fikrinden dasindi Hemin iki qalanin sahibleri ile Seki meliyi arasinda kohne edavet vardi Buna gore qalalarin sahibleri cixib sultanin yanina geldiler islami qebul etdiler ve qalalarini teslim etdiler Bundan sonra sultan basqa qalalari tutmaq ucun bu olkenin icerisine girdi ve o vaxta qeder olkeni qaret etdi ki hemin vaxta qeder hec kim o qeder servet toplaya bilmemisdi eger bunlarin hamisi yazilarsa gozler oxumaqdan yorular Sultanin iqametgahina franklarin bascisi ve bir deste suvari ile Sekinin sahibi Axsitan geldi O astanada dayandi ve sultan dedi Ona komek edin gelsin ve ona xidmet edin cunki o esilli nesilli hokmdardir Alp Arslan Bu zaman o telem telesik sultanin yanina geldi o dedi Tecrubem mene oyretdi ki oz adamlarimdan ve yolumdan donum amma senin taxtinin astanasina meni hec de bu getirmedi menim meqsedim islam dinini qebul etmek hem de xristianliqla bagli elaqelerimden ve dusuncelerimden imtina etmekdir Sultan taxtindan durdu onun qabagina getdi qucaqladi ve basindan opdu Axsitan sultanin ayagindan opdu her ikisi tesirlenerek agladilar ve onlarin ureklerinde mehribanciliq atesi alovlandi Ve melik Axsitan Allahdan basqa tanri yoxdur Mehemmed Allahin ona rehmeti ve salami olsun onun qulu ve onun resuludur kelmeyi sehadetini dedi Sultan oz xezinesinden qiymetli daslari goturub Axsitanin basindan sepdi bundan sonra ise ona fexri ve mexsusi hormet gosterdi onu oz atina ouzdurdu Onlarin qarsisindan atlarindan enen emirler ve xacibler kecdiler daha sonra onlar ici yaxsi seylerle dolu debdebeli padsah cadirina girdiler Sultan ona din alimi gonderdi ki islamin qanunlarini namaz qilmagi ve Quran surelerini oyretsin O emr etdi onu sunnet etsinler ve bu vilayetlerin idaresini ona tehvil verdi Qalalari doyussuz geri almasi Xornabuci qalasi Xornabuci qalasi Bocorma Ucarma Kvetera Naxcivani Vecini qalasi Muasir Kaxeti olkesi Gurcustan xeritesinde Kvetera Naxcivani Vecini Bocorma Ucarma ve Xornabuci qalasinin yeri Kartli salnamesi ne gore Alp Arslanin bu yurusu erefesinde Axsartan oz olkesinin erazisinin cox yerine nezareti itirmis elinde yalniz azaciq emlak qalmisdir Olkenin didebullari IV Baqratin terefinde idiler ve olkeni ona teslim etmek isteyirdiler Hamisi qalalarini buraxib Qafqaz daglarina qacmisdilar Bele bir veziyyetde IV Baqrat Kaxetini tutmaq ucun yuruse basladi Ilk olaraq Vecini eristavi Sirkvalelinin uzerine qosun gonderdi Gedenler sulhle qayitdilar ve sultan Alp Arslanin yuruse baslamasi sebebinden qalani tuta bilmediklerini yaxud tutub ellerinde saxlaya bilmediklerini meruze etdiler Bunu esiden IV Baqrat lengimeden oz olkesine geri dondu Axsartan ise Alp Arslanin terefine kecdi ona coxlu hediyyeler apardi dininden dondu sunnet etdirdi ve xerac vermeyi boynuna goturdu Alp Arslan ise ister IV Baqratin adamlari terefinden isterse de Axsartanin oz adamlari terefinden terk edilmis butun qalalari ona qaytardi Uc hefteden sonra Alp Arslan IV Baqrata qarsi yuruse baslayir Bu yurusde Axsartan Alp Arslan terefinde istirak edir Alti hefte davam etmis bu yurusden sonra Sultan Alp Arslan Tiflis ve etrafindaki erazilerin idaresini Seddadi hakimi Fezl ibn Savurun ixtiyarina buraxir 1068 ci ilin avqustunda Fezl ibn Savur 33 minlik qosunla Tiflise gelerek hemserhed Kartli vilayetlerini qaret etmeye baslayir Lakin IV Baqrat onu Silkan dagi yaxinliginda haqlayaraq agir meglubiyyete ugradir Muhasireden ve teqibden cox cetinlikle canini qurtaran Fezl ibn Savur cemi 15 suvari ile Kaxetinin Erso vilayetine kece bilir Burada qarsisina cixan sakine evvelce ozunu Fezlin elcisi kimi teqdim edir guya Fezl ibn Savur IV Baqrata qalib gelib ve bu xeberi Axsartana catdirmaq ucun onu Axsartanin yanina gonderib Lakin onu derhal taniyirlar ve cavab verirler ki sen Fezlin elcisi deyilsen Fezlin ozusen Fezl ibn Savurun onu gizletmesi muqabilinde qizil gumus var dovlet teklifini qebul etmeyen sakin onu Jaletiye Mesx aznauru Isak Toloselisdzenin yanina Isak ise onu Telaviye Axsartanin yanina aparir Axsartan Fezli Xornabuci ve Aradeti mudafiecilerine gosterir ve her iki qalani doyussuz geri alir Sonra ise Fezli IV Baqrata tehvil verir evezinde Bocorma ve Ucarmani IV Baqratdan doyussuz geri alir Tarix i el Bab da Fezl ibn Savurun Seki hokmdari Axsartana esir dusmesi sehnesi Kartli salnamesi nden bir qeder ferqlidir Tarix i el Bab a gore Fezl ibn Savur butun adamlari helak olduqdan sonra azib sehven Seki Curzan batriklerinden biri olan Ivan ibn Lifaritin Liparitin kendine gedib cixibmis Fezl ibn Savur Ivan ibn Lifaritin yaninda bir saat qalir sonra Ivan ibn Lifarit onu lenete gelmis Axsartan ibn Qaqiqin yanina aparir Fezl ibn Savur Axsartanin yaninda olanda Axsartan xeyanet yolu secir ve onu hebs edib bir nece gun saxlayir sonra ise Apxaz hakimine verir Maluq qalasini tutmasi Tarix i el Bab a gore 1071 ci ilin payizinda Axsartin Maluq qalasini sexsen ozu muselmanlarin elinden almis oraya oz muavinini rehber teyin etmisdir Bundan sonra Sirvansah I Feriburz 1063 1096 ile Seddadi hokmdari Fezl ibn Savur qalani birlikde geri almaq ucun oz aralarinda raziliga gelerek qalani muhasire edirler ve 1072 ci ilin iyun ayinda qalani ele kecirib bunovresine qeder sokurler orada olan butun dinsizleri qalanin butun mudafiecilerini ise qetle yetirirler Bu arada hicri 464 cu ilde 1071 1072 Sirvansah I Feriburzun qardasi Qucaxam ibn Sallar Sekide vefat etmis onun nesi Sekiden Yezidiyyete aparilaraq orada defn edilmisdir Qucaxam 1068 ci ilden qardasina qarsi cixirdi sonra ise Dagistana qacmisdi Rustaviye ve Losobani qalasini tutmasi Yuxarida IV Baqrat ile Kldekar eristavi Liparit arasasinda movcud olmus davamli mubarize haqqinda melumat verildi IV Baqrat ve Liparitin olumlerinden sonra ise onlarin varisleri II Georgi 1072 1089 ve Ivane 1059 1074 bir birleri ile mubarize edirdiler Axsartan ise mehz bu mubarizeden yararlana bilerek 1073 cu ilde Losobani qalasina sahib olur Buna qeder ise o Rustavini oz erazisine qata bilmisdir Meliksahin yanina getmesi ve ikinci defe islami qebul etmesi Meliksah Alp Arslan vefatindan sonra 1072 Selcuqiler dovletinde hakimiyyete gelen oglu Meliksahin dovrunde selcuqilerin Gurcustana yurusleri xeyli intensivlesdi Carlar cari Davidin heyati adlanan HII esr anonim gurcu menbesine gore II Georgi 1082 ci ilde olkesindeki xristianlari xilas etmek ucun Isfahana Meliksahin yanina getmeye mecbur olur Menbeye gore Meliksah II Georgini sevimli oglu kimi qarsilamis Gurcustana hucumlari dayandirmaga soz vermis Kaxeti ve Heretini ona vermis ve ustelik Kaxetini ele kecire bilmesi ucun ona boyuk ordu da qosmusdur Buna gore de II Georgi Kaxetiye gelir ve Vecini qalasini muhasire edir Lakin qarin yagmasi ile elaqedar muhasire bas tutmur II Georgi ile gelen turk ordusu ise Qabirri cayi etrafindaki erazilerde qislayir Bu zaman Axsartan Meliksahin yanina gedir ve yeniden islam dinini qebul edir Bu yolla o Kaxetini sultandan alir Olumu Yuxarida qeyd edildiyi kimi XVIII esr gurcu tarixci cografiyasunasi Vaxusti Baqrationi I Axsartanin konkret olaraq 1058 ci ilden 1084 cu ile qeder hakimiyyetde oldugunu ve 1084 cu ilde vefat etdiyini gosterse deXII esr ermeni tarixcisi ru 1082 ci il ucun Seki cari II Kverikenin adini cekir Basqa sozle I Axsartan 1082 ci ilde Meliksahin yanina getdikden az sonra ele hemin 1082 ci ilde vefat etmisdir Muasir tedqiqatsilar I Axsartanin siyasi fealiyyeti haqqinda Muasir tedqiqatcilardan Sirinbey Hacieli I Axsartanin siyasi fealiyyetini asagidaki kimi tesvir edir I Axsartanin cevik ve feal siyasi fealiyyetinin bezi meqamlari ilkin menbelerde nisbeten daha genis sekilde oz eksini tapmisdir I Axsartanin carliq illeri regionda yenice gorunmeye baslayan selcuq turklerinin yurusleri ile eyni zamana tesaduf edirdi O olkesini ele kecirmeye calisan quvvelere xususile de selcuq turklerine ve Abxaz Kartli carlarina munasibetde son derece ehtiyatli movqe tutmus ve seraitden asili olaraq muhum siyasi gedisler etmekle beraber lazim geldikde silahli muqavimet de teskil ede bilmisdi Bir qayda olaraq bu mubarizede guclu reqib olkeler arasinda cevik manevr eden I Axsartan gah bu gah da diger reqib quvve ile yaxinlasaraq digerine qarsi mubarize aparirdi I Axsartan var quvvesi ile oz olkesinin musteqilliyini ve qudretini qoruyub saxlamaga calismis habele selefleri dovrunde oldugu kimi regionda hegemonluq ugrunda mubarizede feal istirak etmisdi QeydlerVaxusti Baqrationiye gore Naxcivani qalasi Storis Xevi cayinin Alazan cayina tokulduyu yerde idi Kartlis Chovreba 2008 seh 177 qeyd 250 Gosterilen ilde ve gosterilen ile yaxin illerde IV Baqratin Berdeye hucum etmesi ile bagli diger menbelerde o cumleden gurcu menbelerinde hec bir melumat yoxdur Cox guman ki burada sohbet IV Baqratdan yox eslinde 1065 ci ilin oktyabr ayinda Arrana yurus etmis o cumleden Berdeni 3 gun muhasirede saxlamis sekililerlerle allanlarin birge yurusunden gedir IV Baqratin soy koku bir terefden Qriqor Hammama gedib cixirdi ve o evvelki Seki hokmdarlari ile Atrnerseh ve Isxan Ebu Ebdulmalik ile uzaq qohumluq elaqelerine malik idi Tarixciliye melum olan ka XVII esrde tikilib ve indiki Gurcustan respublikasinin Sida Kartli olkesinin Kareli belediyye rayonu erazisindeki Aradeti kendindedir Bu yer hem Kaxeti hududlarindan bir qeder kenardir ve hem de o vaxtki Seddediler dovletinin nufuz dairesinden Ehtimal etmek olar ki Kartli salnamesi nde adi cekilen Aradeti onunla birlide adi cekilen ve yeri melum olan Xornabuciden cox da uzaqda olmamisdir MenbeIstinadlar Mushelishvili D L 1982 seh 42 Orijinal metn rus Oficalnaya titulatura pravitelya etogo novoobrazovannogo carstva kotorogo letopis obychno upominaet kak carya kahov ili carya Kaheti byla car ranov i kahov Vahushti Bagrationi 1976 Munaddzhim Bashi 1957 Mushelishvili D L 1982 seh 42 Orijinal metn rus Musulmanskij istochnik opysyvayuyushij sobytiya HI veka neskolko raz upominaet Ahsartana ibn Gagika vladetelya Shakki Eliyev S H 2007 seh 102 109 111 116 117 118 120 121 Mushelishvili D L 1982 seh 43 Kartlis Chovreba 2008 seh 158 Eliyev S H 2007 seh 110 Minorskij V F 2 1963 Sadr ad Din Ali al Husajni 1980 seh 185 186Orijinal metn rus Vtoroj pohod velikogo sultana Adud ad Daula Abu Shudzha Alp Arslana v ar Rum V 460 godu1 a car Abhaza po imeni Bakrat sovershil nabeg na al Barda a a eto odin iz gorodov v strane musulman Togda sultan ukrepilsya v svoem namerenii i ustremilsya v stranu Abhaz Komanduyushim avangardom byl Sau Tegin Samymi hrabrymi iz voinov ar Ruma byli franki al farandzh i peshie voiny iz Shaki A Shaki eto okrug gde knyazhil Ahsitan Okrug Shaki bogat lesami i chashami v kotoryh i skryvalis razbojniki ar Ruma i Abhaza Sultan prikazal neftemetatelyam podzhech eti chashi i oni sdelali eto I uvidel sultan sredi etih chash dve kreposti postroennye iz zheleznyh plit atbak l 26a skreplennyh mednymi gvozdyami Odnako podobratsya verhom na konyah k etim krepostyam bylo nevozmozhno i sultan osmotrev ih ostavil nadezhdu zavladet imi Mezhdu vladetelem etih dvuh krepostej i malikom Shaki byla davnyaya vrazhda Poetomu vladetel krepostej vyshel k sultanu prinyal islam i sdal obe kreposti Posle etogo sultan uglubilsya v etu stranu i proshel ee zahvatyvaya novye kreposti i grabil stranu do teh por poka ne sobral zdes stolko dobra chto glaza ustali by esli by opisat vse eto K sultanskomu dvoru pribyli povelitel frankov malik al farandzh i vladetel Shaki Ahsitan s nekotorym chislom vsadnikov On ostanovilsya u poroga i sultan skazal Pomogite emu sojti i sluzhite emu ibo on vladyka znatnogo proishozhdeniya Kogda on speshilsya i voshel k sultanu on skazal sleduyushee Opyt nauchil menya ostavit zabluzhdenie svojstvennoe lyudyam a k tvoemu tronu menya privelo ne chto inoe kak predstavlenie o vere islama voznikshee v moem voobrazhenii a takzhe tverdaya reshimost porvat s hristianstvom vse moi svyazi i pomysly Sultan soshel s trona vstretil ego obnyal i poceloval v golovu Ahsitan poceloval nogu sultana i oba oni ne vyderzhali i zaplakali i v ih serdcah zagorelos plamya chuvstv I malik Ahsitan priznal svidetelstvo net bozhestva krome Allaha a Muhammad da blagoslovit ego Allah i da privetstvuet rab Ego i poslannik Ego Sultan osypal Ahsitana dragocennymi kamnyami iz svoej sokrovishnicy a posle togo kak okazal emu pochet i znaki uvazheniya posadil ego na svoego konya Pered nimi proshli soshedshie s konej emiry i hadzhiby a potom oni voshli v shater napolnennyj carskoj roskoshyu i raznym dobrom Sultan poslal k nemu fakiha kotoryj obuchil by ego kanonam islama molitve i suram Korana On prikazal podvergnut ego obrezaniyu i vruchil emu upravlenie etimi oblastyami Kartlis Chovreba 2008 seh 159 Orijinal metn rus A zatem on vydal zamuzh doch svoej sestry za persidskogo sultana Cherez tri goda vystupil sultan neozhidanno oboshel Ran i vstupil v Ereti A didebuly strany toj Ereti byli storonnikami carya i predannymi Bagratu V eto vremya car Kaheti Ahsartan syn Gagika byl s nebolshim imushestvom ili nahodilsya s nebolshim imushestvom Vse ostavili kreposti svoi i bezhali v Kavkazskie gory V eto vremya car Bagrat nahodilsya v pohode namerevayas vzyat Kaheti i vojsko svoe on poslal vpered k vezhinskomu eristavu Cirkvaleli Vernulos vojsko s mirom i dolozhili caryu o vstuplenii sultana i o tom kak brosili kreposti Vernulsya Bagrat nemedlya v stranu svoyu Kartli A Ahsartan pereshel na storonu sultana Prepodnes emu bolshie dary ostavil hristianskuyu veru prinyal islam sovershil obryad obrezaniya i obeshal platit haradzh a sultan peredal emu vse te kreposti kotorye byli pokinuty ih vladetelyami kak lyudmi carya abhazov tak i lyudmi samogo Ahsartana A cherez tri nedeli napravilsya on protiv carya abhazov Primknuli k nemu car armyan Kvirike tbilisskij emir i Ahsartan voshli vmeste s nim v Kartli cherez Dzhachvi Kartlis Chovreba 2008 seh 160 161 Kartlis Chovreba 2008 seh 162 163 Eliyev S H 2007 seh 117 Kartlis Chovreba 2008 seh 182 183 Eliyev S H 2007 seh 108 Edebiyyat Vahushti Bagrationi Istoriya carstva Gruzinskogo PDF Tbilisi Mecniereba Perevel snabdil predisloviem slovaryami i ukazatelem N T Nakashidze 1976 Kartlis Chovreba PDF Tbilisi Artanudzhi Glavnyj redaktor akademik Roin Metreveli 2008 Ahmed ibn Lyutfullah Munaddzhim Bashi Dzhami ad Duval Ibn al Azraka al Fariki iz Istorii Majyafarikina Trudy instituta istorii Tom XII Perevod s arabskogo Mamedova A Dzh rus Baku 1957 Eliyev S H Simal Qerbi Azerbaycan ingiloylar I kitab En qedim zamanlardan XIII esrin ortalarinadek 1000 nus Baki Tehsil 2007 Minorskij V F Istoriya Shirvana i Derbenda X XI vekov M Izdatelstvo vostochnoj literatury 1963 Sadr ad Din Ali al Husajni Ahbar ad daulat as seldzhukija M Vostochnaya Literatura 1980 Mushelishvili D L Iz istoricheskoj geografii vostochnoj Gruzii Shaki i Gogorena Tbilisi Macniereba 1982
Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
