Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Sədrəddin Şirazi və ya Molla Sadra (1571, Şiraz – 1641, Bəsrə) — müsəlman filosofu.
| Sədrəddin Şirazi | |
|---|---|
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Elm sahələri | fəlsəfə, sufilik |
| Tanınmış yetirmələri | Molla Möhsün Feyz Kaşani, Əbdur-Rzzaq Lahici, Həkim Hüseyn bin İbrahim Tənkabuni |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Molla Sadra (Sədrəddin Şirazi) varlı fars ailəsində anadan olmuşdur. Onun dövrü I şah Abbasın hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Həmin dövrdə şiəlik hakimiyyəti şəriət qanunlarının nufuzu dini fəlsəfə və teologiyanın populyarlığı öz apogeyinə çatmışdı. Molla Sadra özünü intellektual fənlərin, o cümlədən İbn Sinanın, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin, neoplatoniklərin, xüsusilə İbn əl-Ərəbinin fəlsəfəsini öyrənməyə həsr etmişdir. Onun fəlsəfəyə olan güclü marağı bəzi ortodoksal əhval–ruhiyyəli qüdrətli siyasi hakimiyyətə malik və fəlsəfəni təriqətçi məşğələ hesab edən fakihləri qıcıqlandırırdı. Düşmənçilik edən bəzi ortodokslara görə bu sahədəki nailiyyətlərini (o nəinki fəlsəfəni öyrənirdi, həm də uğurla onu tədris edirdi) buraxaraq elmlə məşğul olduğu İsfahanı tərk edərək Qum şəhəri yaxınlığındakı kəndlərindən birinə köçməli olur. Burada Molla Sadra 12 il yaşamış düşüncələrə dalmış askez praktikasını dadmışdır. Bu isə öz növbəsində onun intellektual intiusiyasının kəskinləşməsinə gətirib çıxarmışdır.
Molla Sadra fəlsəfəsinin əhəmiyyəti
Molla Sadra bir sıra səbəblərə görə islam fəlsəfəsi tarixində mühüm yer tutur. Birincisi, onun əsərləri bunu söyləməyə bizə imkan verir. Xüsusilə onun başlıca çox cildlik əsəri "Ağılın dörd səyahəti" – bir növ islam fəlsəfəsinin ensiklopediyasıdır. Öz sələflərinin ideyalarını olduqca ətraflı ifadə edən Molla Sadra onların fəlsəfi ideyalarının dərin tənqidi təhlilini vermişdir. İkincisi, Molla Sadra müəllimi Mir Məhəmməd Bakir Damad tərəfindən əsası qoyulmuş Isfahan fəlsəfi məktəbini daha da gücləndirmişdir. Bu fəlsəfi məktəbin meydana çıxması Iranın islam fəlsəfəsinin tarixində dönüş olmuşdur. O islam dünyasına bir sıra nəhəng filosoflar bəxş etmişdir. Ən istedadlı adamlar, o cümlədən Molla Sadra kimi filosof tərəfindən kamilliyə çatdırılan Isfahan fəlsəfi ənənələri "transendent mudriklik" adı ilə məşhur olmuşdur. O diskursiv düşüncənin intuitiv nurlanmanın və praktiki müdrikliyin yaxınlaşmasının nümunəsi kimi özünü göstərmişdir.
Molla Sədranın nəzəriyyələri
Molla Sadra yaşadığı dövrdə teologiya yaxşı inkişaf etmiş elm idi və fəlsəfənin istifadə etdiyi lüğətdən teologiya da istifadə edirdi. Molla Sadra texniki terminlərin və fəlsəfə ilə teologiyanın metodologiyasının identikliyinə diqqət yetirmişdir. Molla Sadranın çıxardığı nəticə ondan ibarətdir ki, islam fəlsəfəsi digər intellektual elmlər kimi müstəqil elmi fənn kimi inkişaf etməmişdir, əksinə başlıca olaraq şəriət məsələlərinin həlli ilə əlaqədar inkişaf edən fənn olumuşdur.
Kalam elminə münasibətə gəldikdə isə Molla Sadra ikili mövqe tutur, bir tərəfdən teoloji metodologiyaya qarşı çıxır, digər tərəfdən teologiyanın predmet obyektinin həqiqiliyini etiraf edir. Molla Sadra teoloqların arqumentlərini sübut edə bilmədiyinin səbəblərini göstərməyə cəhd edir, digər tərəfdən o ehtiyatlıdır və teoloji inamla bağlı dəyərlərin şübhə obyekti olmasını istəmir. Zamanda yaradılışla bağlı əbədiyyət və ölülər dünyasından, qayıtma (dirilmə) məsələlərini şərh edən əsərində Molla Sadra fəlsəfə və teologiyanın bir–birinə uyğun gəlməyən bəzi mövqelərini yaxınlaşdırmağa çalışır. Molla Sadra İbn Sina fəlsəfəsinin əsas müddəalarını, o cümlədən, zəruri mövcud olandan işıq verməsindən, mövcud olanın sırasında zəruri mövcud olanın varlığı müddəalarını saxlayırdı. Lakin o özü üçün ötəri olmayan fəlsəfi prinsiplərin açıqlanmasına aparan şəxsi intiusiyasını ortaya çıxararaq İbn Sinadan əl çəkirdi. İbn Sina prinsiplərinin mənbəyi diskursiv fəlsəfədə və onun məntiqindədir. Bu məntiq fəlsəfi kateqoriyaların rasionallaşmasına əsaslanır. Molla Sadranın "transendental məntiqi" onun şəxsi və abstrakt intitusiyası sayəsində yaranır. Molla Sadra bu prinsipləri "şərq fəlsəfəsinin prinsipləri" və "transendent prinsipləri" adlandırır. Molla Sadra islam mistikasının güclü təsirini– sufizmin həm nəzəri, həm də praktiki təcrübəsinin təsirini görmüşdür. Nəzəri planda ona əndəlus mistiki İbn əl Ərəbinin dünyagörüşü güclü təsir göstərmişdir. Əslində Molla Sadranın istifadə etdiyi çoxsaylı terminlər İbn Ərəbinin islam qnosisi mövzusunda yazdığı şərhlərindən götürülmüşdür. Molla Sadra Allahın mahiyyətinin insan tərəfindən başa düşülməsini və digər məsələlərin şərhini İbn Ərəbidə tapır, Sufi yolunun praktiki aspektinə gəldikdə isə Molla Sadra askezi idrak yolunun zəruri hissəsi kimi görür və praktikanın antinomik və ifratçılığını rədd edir. Idrak yollarının sırasında gəldikdə isə Molla Sadra biliyi iki tipə bölür: hissi qavrayışın və ya göstərişlərin köməyi ilə əldə edilənlər və intiutiv işıqlanmanın vasitəsilə (meditasiyasının olması modeli) əldə edilənlər hissi qavrayışın və göstərişlərin əsasında yaranan biliyi də ənənəvi təsnifatdan istifadə edərək bölməyə məcbur olur (bunu peripatetiklərdə edirdilər). Bu bölgüdə iki hissə nəzəri və praktiki hissə mühüm yer tutur. Nəzəri elmlərə məntiq, riyaziyyat, naturfəlsəfə və metafizika, praktiki elmlərə isə, etika, siyasət və iqtisadiyyat daxildir.
Elmlərin təsnifatı
Elmlərin təsnifatı prosesində Molla Sadra universal bilik sistemini tərtib etmək istəyir. Onun sahələrinin çoxsaylı olmasına baxmayaraq Molla Sadranın bütün fəlsəfəsinin qəlbi olan Vəhdətin dərk edilməsinə doğru aparır. Biliyə bu cür yanaşma, praktiki müdrikliyi də bura daxil etsək idrakın müxtəlif modellərini özündə birləşdirir. Molla Sadra üçün Bilik təkcə informativ funksiya ilə deyil həm də transformativ funksiyaya malikdir.
Molla Sadranın mövcudiyyət, dəyişiklik və idrak nəzəriyyələri sahəsində də maraqlı fikirləri olmuşdur. Molla Sadra ensiklopedik biliyə malik olduğundan özündən əvvəl yaşayıb yaratmış mütəfəkkirlərin ideya, nəzəriyyə, fikir və konsepsiyalarının dərin və dəqiq təhlilini verə bilmiş, bunun sayəsində də islam fəlsəfəsini nəzərə çarpacaq dərəcədə zənginləşdirə bilmişdir. Molla Sadranın İslam fəlsəfəsinə verdikləri, 1) Varlıq problemlərinə dair şərhlər bunun da sayəsində Varlığın birliyi təlimini yaratmışdır; 2) hərəkətdə nisbi dəyişikliklərin yaranmasının tədqiqi (bu "substansial hərəkət" adı ilə məşhurdur), daha dəqiq desək, Allahı çıxmaq şərtilə təbiətdə və dünyada daimi hərəkət nəzəriyyəsi, 3) Idrakın, dərk edilən və dərk edənin birliyi konsepsiyası.
"Şərq nurları" (işraqiyyə) məktəbinin əsasını qoyan əs Sührəvərdinin və öz müəllimi Mir Damadın terminologiyasından istifadə edərək Molla Sadra mahiyyətin mövcudluğu üzərində üstünlüyünə əsaslanan yuxarıda adlarını çəkdiyimiz mütəfəkkirlərin varlıq sxemlərini düzgün başa düşür və özünün nurların metafizikası kimi şəxsi versiyasını formulə edir. O təsdiq edir ki, mövcudiyyət mövcud olan şeylərin əsas prinsipial aspektidir və o Varlığın aksidenisiyası kimi çıxış edir. Bundan başqa mövcudiyyət və yaxud varlıq (əksər islam filosofları, o cümlədən Molla Sadra üçün onlar eyni şeydir) müstəqil mövcuddurlar, lakin əslində Varlıqdan asılıdır və özü xüsusi reallıqdan məhrumdur. Mövcudiyyətin klassik bölgüsünü nəzərdən keçirən Molla Sadra zəruri, mümkün və mümkün olmayan bölgüsünü qəbul edir. Bunu Ibn Sina da qəbul etmişdir. Molla Sadra kopulyativ mövcudiyyət və qeyri–kopulyativ mövcudiyyət aspektlərini işləyib hazırlayır. Kopulyativ Varlıq subyekti predikatla əlaqələndirir. Aşağıdakı fikrə nəzər yetirək "Sokrat filosofdur" kimdir, nədir sualının cavabı əlaqələndirici funksiya filosofla Sokratı əlaqələndirir. Filosofun varlığı Sokratla əlaqələnir, ikinci halda isə ekzistensial funksiyanı, daha dəqiq desək mövcud olan şeylərin mövcudiyyəti irəli sürülür. Bizim nümunədə Sokratın filosof kimi mövcudluğu dediklərimizə sübut ola bilər. Molla Sadra "Malik olmaq" və "olmaq" felinin işlənməsinə xüsusi diqqət yetirir. Ikinci halda təsdiq edir ki. "Olmaq" maddi dünyada Allahı çıxmaq şərtilə kopulyativdir, çünki Allah saf kateqoriya kimi mahiyyətdən kənardadır.
Molla Sadra Platonun "növlərin hakimi" kimi arxetiplər haqqında konsepsiyasını qəbul edir. Molla Sadranın fikrincə maddi dünya varlığın səviyyəsidir və öz xarakteristikasını arxetip dünyadan götürür. Maddi dünyanın arxetiplikdən ayrılması "yüksəkdə olmaq imkanı" prinsipilə (İmkan əl Əşrəf qaydası) aparır. Həmin prinsip Molla Sadranın tanınmasında həlledici rol oynamışdır. Bu prinsip aşağıdakı müddəaları əhatə edir: maddi dünyada hər şey qeyri– mükəmməllikdən kamilliyə doğru hərəkət edir, həmin hərəkət qeyri–maddi dünyada sinxron kosmik dubla malikdir.
Molla Sadra ilyuministləri "şərq nurları" (işraqilik) təliminin tərəfdarlarını tənqid etmişdir. Onların mübahisəsi mövcudiyyətin mahiyyəti üzərində üstünlüyü və prinsipiallığı haqqında mübahisədən kənara çıxır və özünə "hilemorfizm" nəzəriyyəsini də özünə daxil edir. Beləliklə, obyektlər dünyası materiyanın ən aşağı səviyyəsinə müncər olunur, ruh materiyanın ən yüksək səviyyəsinə uyğun gəlir. Bu fasiləsiz və yüksələn proses intelligibel dünyada– mövcudluğun materiyadan tamamilə azad olunduğu şəraitdə özünün kuliminasiya nöqtəsinə çata bilir. Molla Sadranın fəlsəfəsi islam fəlsəfəsi tarixində unikal hadisədir, çünki o hərəkətə substansiyada mövcud olmaq imkanı verir. Bu Ibn Sina mövqelərindən kanara çıxmaq demək idi. Çünki Ibn– Sina substansiyada hərəkətə daimi dəyişikliklərə və itkilərə aparıb çıxaran kimi baxırdı. Itki isə şeylərin identikliyini təşkil edirdi. Molla Sadra təbiətdə daimi hərəkət nəzəriyyəsini əsaslandırmaqdan ötəri bir sıra arqumentlərdən istifadə edir. Alma yetişən zaman təkcə onun aksidenisyası deyil, eyni zamanda həmin almanın təbiəti də dəyişməlidir. Mahiyyətcə potensiya aktuallaşan zaman Molla Sadranın, fikrincə həm aksidensiyalarda, həm də təbiətdə dəyişikliyi göstərir. Molla Sadra elan edir ki, aksidensiyada yaranan hər bir dəyişiklik üçün təbiətdə müvafiq dəyişikliklər baş verməlidir. Çünki aksidensiyalar öz xassələrinə görə təbiətdən asılıdır. Beləliklə almada əmələ gələn dəyişikliklər bu yaradılış nümunəsi aşağıdakıları ifadə edir. Birincisi, dünya çaya bənzəyir, daim axır dəyişir; ikincisi, dəyişiklik zərurətdən yaranır. Çünki Allahdan başqa heç nə daimi və dəyişilməz ola bilməz; üçüncüsü, dünyadakı bu dəyişiklik aksidensiya deyil, onun öz təbiətinin bir hissəsidir. Molla Sadranın dünyagörüşünə görə bu dəyişikliklər kainatı hərəkətə gətirən qüvvə kimi çıxış edir. Hərəkət sadəcə olaraq mövcud olmur, dünyada yeganə reallıq olduğunu bir daha sübut edir. Ancaq dəyişiklik və təbiətin yeganə mühüm xassəsi daimi hərəkətdir.
Molla Sadra substansional hərəkət haqqında təlimdən istifadə edərək zaman konsepsiyasına işıq salmaq istəyir. Həm Aristotelə görə, həm də Molla Sadra görə zaman– hərəkətin kəmiyyətidir, lakin fərq ondadır ki, Molla Sadra görə kəmiyyətdə dəyişiklik – təbiətdəki dəyişikliyin kəmiyyətidir. Zamana təkcə kəmiyyət deyil, həm də ontoloji aspektdə baxmaq lazımdır. Təbiətdə hərəkət həm kamilliyin ölçüsüdür, həm də məqsəd və istiqamətə malikdir və onu zərurət faktoru müşaiyyət edir.
Hər şeyin hərəkətdə olması və hərəkətdə az kamillikdən mükəmməlliyə doğru getməsi faktı Molla Sadra üçün onu ifadə edir ki, bütün dünya mütləq Ali Kamilliyə, Allaha doğru can atır. Bu müddəadan çıxan əsas nəticə budur ki, dünya bəzi anlamlarda özünün varlığının vəziyyətini dərk edir və özünün mənbəyi ilə birləşməyə doğru hərəkət edir. Təbiətdəki hərəkət onu ifadə edir ki, obyektin identikliyi həmişə dəyişir. Molla Sadra fikrini belə yekunlaşdırır ki, hərəkətin bu tipi hər bir məqamda yaradılış tipini daşıyır. Başqa sözlə desək, Allah Təbiətdə hərəkət vasitəsilə hər bir məqamda bir an içində dünya yaradır. Allahın reallığı onun yaratdığı ilə özünü göstərir. Molla Sadra dünyanı əbədi hesab edən peripatiklərə və dünyanın heç nədən yaradılmasını irəli sürən ilahiyyatçılarla yaxınlaşdırmaq istəyir. Molla Sadra görə dünya Allahın "davamı" kimi əbədi mövcud olmuşdur. Bir halda o zamanda yaranmışsa mövcudluğa malik olmadan təzədən yaradılır. Dərk edənin, dərk edilənin və idrakın vəhdəti Molla Sadranın fəlsəfəsində dərin kök salmışdır. Bir halda ki, Allahın mahiyyəti və varlıq eyni şeydirsə, bütün şeylər ondan yaranırsa o eyni zamanda dərk edəndir, dərk ediləndir və Biliyin özüdür.
Deyilənlərdən belə çıxır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz biliyi qazanmaqdan ötəri mütləq Allahla vəhdətə nail olmaq lazımdır. Əks istiqamətdə də bu məntiqi nəticə yenidən işləyir, kimsə vəhdətin dərk edilməsinə çatıbsa öz mahiyyətinə görə o dərk edən və dərk edilən və bilik olur. Bilikdə vəhdətdə insan universal olur. Bu səbəbdən Molla Sadra özünün çoxcidlik "Əqlin dörd səyahəti" əsərində əqlin "mənəvi səfərindən" danışır. Onun Allahdan "ayrılmasından" başlayaraq onun "Allahla" vəhdətə nail olması bu qəbildəndir. Molla Sadra təkcə mürəkkəb fəlsəfi arqumentləri cəlb etmir, eyni zamanda Allahın mahiyyətinin göründüyü qnostik obrazla mənzərədən də istifadə edir. Burada Allah bütün şeylərin mahiyyətini dərk edir. Molla Sadra heç vaxt birbaşa elan etməmişdir ki, Allahla birləşmə – idrakın zəruri şərtidir. Onun bütün fəlsəfəsinin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu hal öz–özünə baş verir.
Molla Sadranın təlimi İslam fəlsəfəsində çevriliş etmişdir. Onun müəllimi kimi fəaliyyəti də böyük fayda vermişdir. Böyük mütəfəkkirin şagirdlərindən bəziləri özləri görkəmli filosof olmuşdurlar. Həm də onlar öz müəllimlərinin güclü təbliğatçıları kimi də fəaliyyət göstərmişlər.
Molla Sadranın fəlsəfəsinin populyarlığı tənəzzül nə olduğunu bilməmişdir. Onun fəlsəfəsi XVIII–XIX əsrlərdə İranda yenidən güclü surətdə canlandırılmışdır.
Müasir dövrdə İranda və islam dünyasının şərq regionlarında fəlsəfə hələ də Molla Sadranın və onun şagirdlərinin təlimlərinin təsiri altındadır.
Əsərləri
Molla Sadra üç, dəqiq fərqlənən müxtəlif tipli əsərlərin müəllifləridir. Bunlar:
- a) Qurana və hədislərə yazılan şərhlər;
- b) polemik işlər;
- v) fəlsəfi traktatlardır.
Onun Quranın bir sıra ayələrinə xüsusilə işığa həsr olunmuş ayələrə şərhləri müqəddəs kitabın Molla Sadra tərəfindən ezoterik oxunmasından xəbər verir. O, eyni zamanda imamiyyə imamlarının fikirlərinə şərhlər – monumental əsərlər yazaraq onlardakı ezoterik mənanı aydınlaşdırmışdır. Onun polemikası sufi antinomistlərə, onların dini qanunları pozmasına qarşı çevrilmişdir. Nəhayət, üçüncüsü, Molla Sadranın elə əsərləri də vardır ki, onların əksəriyyəti intellektual elita və erudisiyalı alim – bilicilər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Ümumiyyətlə, həmin əsərlər əsaslı şəkildə ənənəvi islam fəlsəfəsi mövzusunda hazırlanmışdır. Molla Sadra öz dünyagörüşündə sxolastik teologiyanın disput ideyalarını İbn Sinanın metafizikasını və İbn əl- Ərəbinin mistik düşüncələrini sintezləşdirmişdir. Nəticədə müdriklik ənənələri təzahür etmişdir ki, o da öz kökünü hər yerdə- teologiyanın ənənəvi peripetiyalarında, filosofların diskursiv düşüncələrində və bilavasitə sufilərin təcrübəsində tapa bilmişdir. Molla Sadra iki böyük filosofun təsiri altında olmuşdur. Bu filosoflar İbn Sina və işraq fəlsəfəsi məktəbinin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdidir. Molla Sadra İbn Sinanın fəlsəfəsini Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin mövqeyindən şərh edir. O, eyni zamanda Ş.Sührəvərdinin ontologiyasını fundamental surətdə nəzərdən keçirmişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- LIBRIS. 2012.
Xarici keçidlər
- Ağayar Şükürov, "Molla Sadra (Sədrəddin Şirazi) (1571-1641)" 2005-05-08 at the Wayback Machine
- Ələddin Məlikov, Sədrəddin Şirazinin “Xəlqul- Əmal” Traktatının Tərcümə və Şərhi
- Ələddin Məlikov, Sədrəddin Şirazinin fəlsəfi irsi və onun elmi mövqeyi
 | Şəxs və ya bioqrafiya haqqında olan bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Sedreddin Sirazi ve ya Molla Sadra 1571 Siraz 1641 Besre muselman filosofu Sedreddin SiraziDogum tarixi 1571Dogum yeri Siraz Merkezi bexsi d Siraz sehristani Fars ostani IranVefat tarixi 1641Vefat yeri Besre Besre muhafezesi IraqDefn yeri IraqElm saheleri felsefe sufilikTaninmis yetirmeleri Molla Mohsun Feyz Kasani Ebdur Rzzaq Lahici Hekim Huseyn bin Ibrahim Tenkabuni Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiMolla Sadra Sedreddin Sirazi varli fars ailesinde anadan olmusdur Onun dovru I sah Abbasin hakimiyyeti illerine tesaduf edir Hemin dovrde sielik hakimiyyeti seriet qanunlarinin nufuzu dini felsefe ve teologiyanin populyarligi oz apogeyine catmisdi Molla Sadra ozunu intellektual fenlerin o cumleden Ibn Sinanin Sihabeddin Yehya Suhreverdinin neoplatoniklerin xususile Ibn el Erebinin felsefesini oyrenmeye hesr etmisdir Onun felsefeye olan guclu maragi bezi ortodoksal ehval ruhiyyeli qudretli siyasi hakimiyyete malik ve felsefeni teriqetci mesgele hesab eden fakihleri qiciqlandirirdi Dusmencilik eden bezi ortodokslara gore bu sahedeki nailiyyetlerini o neinki felsefeni oyrenirdi hem de ugurla onu tedris edirdi buraxaraq elmle mesgul oldugu Isfahani terk ederek Qum seheri yaxinligindaki kendlerinden birine kocmeli olur Burada Molla Sadra 12 il yasamis dusuncelere dalmis askez praktikasini dadmisdir Bu ise oz novbesinde onun intellektual intiusiyasinin keskinlesmesine getirib cixarmisdir Molla Sadra felsefesinin ehemiyyetiMolla Sadra bir sira sebeblere gore islam felsefesi tarixinde muhum yer tutur Birincisi onun eserleri bunu soylemeye bize imkan verir Xususile onun baslica cox cildlik eseri Agilin dord seyaheti bir nov islam felsefesinin ensiklopediyasidir Oz seleflerinin ideyalarini olduqca etrafli ifade eden Molla Sadra onlarin felsefi ideyalarinin derin tenqidi tehlilini vermisdir Ikincisi Molla Sadra muellimi Mir Mehemmed Bakir Damad terefinden esasi qoyulmus Isfahan felsefi mektebini daha da guclendirmisdir Bu felsefi mektebin meydana cixmasi Iranin islam felsefesinin tarixinde donus olmusdur O islam dunyasina bir sira neheng filosoflar bexs etmisdir En istedadli adamlar o cumleden Molla Sadra kimi filosof terefinden kamilliye catdirilan Isfahan felsefi eneneleri transendent mudriklik adi ile meshur olmusdur O diskursiv dusuncenin intuitiv nurlanmanin ve praktiki mudrikliyin yaxinlasmasinin numunesi kimi ozunu gostermisdir Molla Sedranin nezeriyyeleriMolla Sadra yasadigi dovrde teologiya yaxsi inkisaf etmis elm idi ve felsefenin istifade etdiyi lugetden teologiya da istifade edirdi Molla Sadra texniki terminlerin ve felsefe ile teologiyanin metodologiyasinin identikliyine diqqet yetirmisdir Molla Sadranin cixardigi netice ondan ibaretdir ki islam felsefesi diger intellektual elmler kimi musteqil elmi fenn kimi inkisaf etmemisdir eksine baslica olaraq seriet meselelerinin helli ile elaqedar inkisaf eden fenn olumusdur Kalam elmine munasibete geldikde ise Molla Sadra ikili movqe tutur bir terefden teoloji metodologiyaya qarsi cixir diger terefden teologiyanin predmet obyektinin heqiqiliyini etiraf edir Molla Sadra teoloqlarin arqumentlerini subut ede bilmediyinin sebeblerini gostermeye cehd edir diger terefden o ehtiyatlidir ve teoloji inamla bagli deyerlerin subhe obyekti olmasini istemir Zamanda yaradilisla bagli ebediyyet ve oluler dunyasindan qayitma dirilme meselelerini serh eden eserinde Molla Sadra felsefe ve teologiyanin bir birine uygun gelmeyen bezi movqelerini yaxinlasdirmaga calisir Molla Sadra Ibn Sina felsefesinin esas muddealarini o cumleden zeruri movcud olandan isiq vermesinden movcud olanin sirasinda zeruri movcud olanin varligi muddealarini saxlayirdi Lakin o ozu ucun oteri olmayan felsefi prinsiplerin aciqlanmasina aparan sexsi intiusiyasini ortaya cixararaq Ibn Sinadan el cekirdi Ibn Sina prinsiplerinin menbeyi diskursiv felsefede ve onun mentiqindedir Bu mentiq felsefi kateqoriyalarin rasionallasmasina esaslanir Molla Sadranin transendental mentiqi onun sexsi ve abstrakt intitusiyasi sayesinde yaranir Molla Sadra bu prinsipleri serq felsefesinin prinsipleri ve transendent prinsipleri adlandirir Molla Sadra islam mistikasinin guclu tesirini sufizmin hem nezeri hem de praktiki tecrubesinin tesirini gormusdur Nezeri planda ona endelus mistiki Ibn el Erebinin dunyagorusu guclu tesir gostermisdir Eslinde Molla Sadranin istifade etdiyi coxsayli terminler Ibn Erebinin islam qnosisi movzusunda yazdigi serhlerinden goturulmusdur Molla Sadra Allahin mahiyyetinin insan terefinden basa dusulmesini ve diger meselelerin serhini Ibn Erebide tapir Sufi yolunun praktiki aspektine geldikde ise Molla Sadra askezi idrak yolunun zeruri hissesi kimi gorur ve praktikanin antinomik ve ifratciligini redd edir Idrak yollarinin sirasinda geldikde ise Molla Sadra biliyi iki tipe bolur hissi qavrayisin ve ya gosterislerin komeyi ile elde edilenler ve intiutiv isiqlanmanin vasitesile meditasiyasinin olmasi modeli elde edilenler hissi qavrayisin ve gosterislerin esasinda yaranan biliyi de enenevi tesnifatdan istifade ederek bolmeye mecbur olur bunu peripatetiklerde edirdiler Bu bolgude iki hisse nezeri ve praktiki hisse muhum yer tutur Nezeri elmlere mentiq riyaziyyat naturfelsefe ve metafizika praktiki elmlere ise etika siyaset ve iqtisadiyyat daxildir Elmlerin tesnifatiElmlerin tesnifati prosesinde Molla Sadra universal bilik sistemini tertib etmek isteyir Onun sahelerinin coxsayli olmasina baxmayaraq Molla Sadranin butun felsefesinin qelbi olan Vehdetin derk edilmesine dogru aparir Biliye bu cur yanasma praktiki mudrikliyi de bura daxil etsek idrakin muxtelif modellerini ozunde birlesdirir Molla Sadra ucun Bilik tekce informativ funksiya ile deyil hem de transformativ funksiyaya malikdir Molla Sadranin movcudiyyet deyisiklik ve idrak nezeriyyeleri sahesinde de maraqli fikirleri olmusdur Molla Sadra ensiklopedik biliye malik oldugundan ozunden evvel yasayib yaratmis mutefekkirlerin ideya nezeriyye fikir ve konsepsiyalarinin derin ve deqiq tehlilini vere bilmis bunun sayesinde de islam felsefesini nezere carpacaq derecede zenginlesdire bilmisdir Molla Sadranin Islam felsefesine verdikleri 1 Varliq problemlerine dair serhler bunun da sayesinde Varligin birliyi telimini yaratmisdir 2 hereketde nisbi deyisikliklerin yaranmasinin tedqiqi bu substansial hereket adi ile meshurdur daha deqiq desek Allahi cixmaq sertile tebietde ve dunyada daimi hereket nezeriyyesi 3 Idrakin derk edilen ve derk edenin birliyi konsepsiyasi Serq nurlari israqiyye mektebinin esasini qoyan es Suhreverdinin ve oz muellimi Mir Damadin terminologiyasindan istifade ederek Molla Sadra mahiyyetin movcudlugu uzerinde ustunluyune esaslanan yuxarida adlarini cekdiyimiz mutefekkirlerin varliq sxemlerini duzgun basa dusur ve ozunun nurlarin metafizikasi kimi sexsi versiyasini formule edir O tesdiq edir ki movcudiyyet movcud olan seylerin esas prinsipial aspektidir ve o Varligin aksidenisiyasi kimi cixis edir Bundan basqa movcudiyyet ve yaxud varliq ekser islam filosoflari o cumleden Molla Sadra ucun onlar eyni seydir musteqil movcuddurlar lakin eslinde Varliqdan asilidir ve ozu xususi realliqdan mehrumdur Movcudiyyetin klassik bolgusunu nezerden keciren Molla Sadra zeruri mumkun ve mumkun olmayan bolgusunu qebul edir Bunu Ibn Sina da qebul etmisdir Molla Sadra kopulyativ movcudiyyet ve qeyri kopulyativ movcudiyyet aspektlerini isleyib hazirlayir Kopulyativ Varliq subyekti predikatla elaqelendirir Asagidaki fikre nezer yetirek Sokrat filosofdur kimdir nedir sualinin cavabi elaqelendirici funksiya filosofla Sokrati elaqelendirir Filosofun varligi Sokratla elaqelenir ikinci halda ise ekzistensial funksiyani daha deqiq desek movcud olan seylerin movcudiyyeti ireli surulur Bizim numunede Sokratin filosof kimi movcudlugu dediklerimize subut ola biler Molla Sadra Malik olmaq ve olmaq felinin islenmesine xususi diqqet yetirir Ikinci halda tesdiq edir ki Olmaq maddi dunyada Allahi cixmaq sertile kopulyativdir cunki Allah saf kateqoriya kimi mahiyyetden kenardadir Molla Sadra Platonun novlerin hakimi kimi arxetipler haqqinda konsepsiyasini qebul edir Molla Sadranin fikrince maddi dunya varligin seviyyesidir ve oz xarakteristikasini arxetip dunyadan goturur Maddi dunyanin arxetiplikden ayrilmasi yuksekde olmaq imkani prinsipile Imkan el Esref qaydasi aparir Hemin prinsip Molla Sadranin taninmasinda helledici rol oynamisdir Bu prinsip asagidaki muddealari ehate edir maddi dunyada her sey qeyri mukemmellikden kamilliye dogru hereket edir hemin hereket qeyri maddi dunyada sinxron kosmik dubla malikdir Molla Sadra ilyuministleri serq nurlari israqilik teliminin terefdarlarini tenqid etmisdir Onlarin mubahisesi movcudiyyetin mahiyyeti uzerinde ustunluyu ve prinsipialligi haqqinda mubahiseden kenara cixir ve ozune hilemorfizm nezeriyyesini de ozune daxil edir Belelikle obyektler dunyasi materiyanin en asagi seviyyesine muncer olunur ruh materiyanin en yuksek seviyyesine uygun gelir Bu fasilesiz ve yukselen proses intelligibel dunyada movcudlugun materiyadan tamamile azad olundugu seraitde ozunun kuliminasiya noqtesine cata bilir Molla Sadranin felsefesi islam felsefesi tarixinde unikal hadisedir cunki o herekete substansiyada movcud olmaq imkani verir Bu Ibn Sina movqelerinden kanara cixmaq demek idi Cunki Ibn Sina substansiyada herekete daimi deyisikliklere ve itkilere aparib cixaran kimi baxirdi Itki ise seylerin identikliyini teskil edirdi Molla Sadra tebietde daimi hereket nezeriyyesini esaslandirmaqdan oteri bir sira arqumentlerden istifade edir Alma yetisen zaman tekce onun aksidenisyasi deyil eyni zamanda hemin almanin tebieti de deyismelidir Mahiyyetce potensiya aktuallasan zaman Molla Sadranin fikrince hem aksidensiyalarda hem de tebietde deyisikliyi gosterir Molla Sadra elan edir ki aksidensiyada yaranan her bir deyisiklik ucun tebietde muvafiq deyisiklikler bas vermelidir Cunki aksidensiyalar oz xasselerine gore tebietden asilidir Belelikle almada emele gelen deyisiklikler bu yaradilis numunesi asagidakilari ifade edir Birincisi dunya caya benzeyir daim axir deyisir ikincisi deyisiklik zeruretden yaranir Cunki Allahdan basqa hec ne daimi ve deyisilmez ola bilmez ucuncusu dunyadaki bu deyisiklik aksidensiya deyil onun oz tebietinin bir hissesidir Molla Sadranin dunyagorusune gore bu deyisiklikler kainati herekete getiren quvve kimi cixis edir Hereket sadece olaraq movcud olmur dunyada yegane realliq oldugunu bir daha subut edir Ancaq deyisiklik ve tebietin yegane muhum xassesi daimi hereketdir Molla Sadra substansional hereket haqqinda telimden istifade ederek zaman konsepsiyasina isiq salmaq isteyir Hem Aristotele gore hem de Molla Sadra gore zaman hereketin kemiyyetidir lakin ferq ondadir ki Molla Sadra gore kemiyyetde deyisiklik tebietdeki deyisikliyin kemiyyetidir Zamana tekce kemiyyet deyil hem de ontoloji aspektde baxmaq lazimdir Tebietde hereket hem kamilliyin olcusudur hem de meqsed ve istiqamete malikdir ve onu zeruret faktoru musaiyyet edir Her seyin hereketde olmasi ve hereketde az kamillikden mukemmelliye dogru getmesi fakti Molla Sadra ucun onu ifade edir ki butun dunya mutleq Ali Kamilliye Allaha dogru can atir Bu muddeadan cixan esas netice budur ki dunya bezi anlamlarda ozunun varliginin veziyyetini derk edir ve ozunun menbeyi ile birlesmeye dogru hereket edir Tebietdeki hereket onu ifade edir ki obyektin identikliyi hemise deyisir Molla Sadra fikrini bele yekunlasdirir ki hereketin bu tipi her bir meqamda yaradilis tipini dasiyir Basqa sozle desek Allah Tebietde hereket vasitesile her bir meqamda bir an icinde dunya yaradir Allahin realligi onun yaratdigi ile ozunu gosterir Molla Sadra dunyani ebedi hesab eden peripatiklere ve dunyanin hec neden yaradilmasini ireli suren ilahiyyatcilarla yaxinlasdirmaq isteyir Molla Sadra gore dunya Allahin davami kimi ebedi movcud olmusdur Bir halda o zamanda yaranmissa movcudluga malik olmadan tezeden yaradilir Derk edenin derk edilenin ve idrakin vehdeti Molla Sadranin felsefesinde derin kok salmisdir Bir halda ki Allahin mahiyyeti ve varliq eyni seydirse butun seyler ondan yaranirsa o eyni zamanda derk edendir derk edilendir ve Biliyin ozudur Deyilenlerden bele cixir ki yuxarida qeyd etdiyimiz biliyi qazanmaqdan oteri mutleq Allahla vehdete nail olmaq lazimdir Eks istiqametde de bu mentiqi netice yeniden isleyir kimse vehdetin derk edilmesine catibsa oz mahiyyetine gore o derk eden ve derk edilen ve bilik olur Bilikde vehdetde insan universal olur Bu sebebden Molla Sadra ozunun coxcidlik Eqlin dord seyaheti eserinde eqlin menevi seferinden danisir Onun Allahdan ayrilmasindan baslayaraq onun Allahla vehdete nail olmasi bu qebildendir Molla Sadra tekce murekkeb felsefi arqumentleri celb etmir eyni zamanda Allahin mahiyyetinin gorunduyu qnostik obrazla menzereden de istifade edir Burada Allah butun seylerin mahiyyetini derk edir Molla Sadra hec vaxt birbasa elan etmemisdir ki Allahla birlesme idrakin zeruri sertidir Onun butun felsefesinin esas mahiyyeti ondan ibaretdir ki bu hal oz ozune bas verir Molla Sadranin telimi Islam felsefesinde cevrilis etmisdir Onun muellimi kimi fealiyyeti de boyuk fayda vermisdir Boyuk mutefekkirin sagirdlerinden bezileri ozleri gorkemli filosof olmusdurlar Hem de onlar oz muellimlerinin guclu tebligatcilari kimi de fealiyyet gostermisler Molla Sadranin felsefesinin populyarligi tenezzul ne oldugunu bilmemisdir Onun felsefesi XVIII XIX esrlerde Iranda yeniden guclu suretde canlandirilmisdir Muasir dovrde Iranda ve islam dunyasinin serq regionlarinda felsefe hele de Molla Sadranin ve onun sagirdlerinin telimlerinin tesiri altindadir EserleriMolla Sadra uc deqiq ferqlenen muxtelif tipli eserlerin muellifleridir Bunlar a Qurana ve hedislere yazilan serhler b polemik isler v felsefi traktatlardir Onun Quranin bir sira ayelerine xususile isiga hesr olunmus ayelere serhleri muqeddes kitabin Molla Sadra terefinden ezoterik oxunmasindan xeber verir O eyni zamanda imamiyye imamlarinin fikirlerine serhler monumental eserler yazaraq onlardaki ezoterik menani aydinlasdirmisdir Onun polemikasi sufi antinomistlere onlarin dini qanunlari pozmasina qarsi cevrilmisdir Nehayet ucuncusu Molla Sadranin ele eserleri de vardir ki onlarin ekseriyyeti intellektual elita ve erudisiyali alim biliciler ucun nezerde tutulmusdur Umumiyyetle hemin eserler esasli sekilde enenevi islam felsefesi movzusunda hazirlanmisdir Molla Sadra oz dunyagorusunde sxolastik teologiyanin disput ideyalarini Ibn Sinanin metafizikasini ve Ibn el Erebinin mistik dusuncelerini sintezlesdirmisdir Neticede mudriklik eneneleri tezahur etmisdir ki o da oz kokunu her yerde teologiyanin enenevi peripetiyalarinda filosoflarin diskursiv dusuncelerinde ve bilavasite sufilerin tecrubesinde tapa bilmisdir Molla Sadra iki boyuk filosofun tesiri altinda olmusdur Bu filosoflar Ibn Sina ve israq felsefesi mektebinin banisi Sihabeddin Yehya Suhreverdidir Molla Sadra Ibn Sinanin felsefesini Sihabeddin Yehya Suhreverdinin movqeyinden serh edir O eyni zamanda S Suhreverdinin ontologiyasini fundamental suretde nezerden kecirmisdir Hemcinin baxSerq peripatetizmi IsraqilikIstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 LIBRIS 2012 Xarici kecidlerAgayar Sukurov Molla Sadra Sedreddin Sirazi 1571 1641 2005 05 08 at the Wayback Machine Eleddin Melikov Sedreddin Sirazinin Xelqul Emal Traktatinin Tercume ve Serhi Eleddin Melikov Sedreddin Sirazinin felsefi irsi ve onun elmi movqeyi Sexs ve ya bioqrafiya haqqinda olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin