Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Mexaniki hərəkət — zaman keçdikcə bir cismin (yaxud maddi nöqtənin) digər cismə nəzərən, həmçinin eyni bir cismin ayrı-ayrı hissələrinin bir-birinə nəzərən məkanda yerdəyişməsi. Mexaniki hərəkəti riyazi baxımdan təsvir etmək üçün yerdəyişmə, gedilən yol, sürət, təcil və zaman kimi anlayışlardan istifadə olunur.
Hərəkəti öyrənmək, yəni zaman keçdikcə cismin mexaniki yerdəyişməsini müəyyən etmək üçün müvafiq koordinat sistemi seçmək və onu hesablama cisminə bağlamaq lazımdır. Bundan əlavə gedilən yolun uzunluğunu təyin etmək üçün uzunluq etalonuna və zamanı ölçmək üçün ölçü cihazı rolu oynayan saata da ehtiyac vardır. Adətən sadaladığımız bu dörd ünsür — hərəkəti öyrənmək üçün seçdiyimiz cisim ona bağlı koordinat sistemi, uzunluq etalonu və saat birlikdə hesablama sistemi adlandırılır. Hər konkret mexaniki hərəkəti öyrənmək üçün müvafiq hesablama sistemi seçilir. Hərəkətin öyrənilməsi üçün vasitə rolunu oynayan koordinat sisteminin (məsələn, düzbucaqlı dekart koordinat sisteminin) başlanğıcı hesablama cismində yerləşdirilir və hərəkət məhz bu koordinat sisteminə nəzərən öyrənilir.
Mexaniki hərəkət zaman keçdikcə cismin fəzada yerdəyişməsi olduğundan zaman və məkan anlayışları ilə yaxından tanış olmaq lazımdır.
Klassik mexanikanın banisi Nyuton zaman və məkanı mütləq qəbul etmişdir. Nyutona görə zaman hesabat sistemindən asılı olmayaraq müntəzəm davam edir və bütün hesabat sistemləri üçün eynidir. O, zamanla məkanı birbirindən əlaqəsiz qəbul etmişdir. Nyutona görə cisimlərin ölçüləri mütləqdir, başqa sözlə, çubuğun iki nöqtəsi arasındakı məsafə onun sükunət və hərəkət halından asılı olmayaraq mütləq sabit kəmiyyətdir. Eyni sözləri cismin ölçüləri haqqında da demişdir – Nyutona görə cismin ölçüləri — eni, uzunluğu və hündürlüyü mütləqdir, onun sükunət və hərəkət halından asılı olmayaraq dəyişmir. Nyuton "" əsərində yazır: "Mütləq məkan, heç bir xarici əlamətdən asılı olmayaraq mahiyyətcə həmişə eyni və tərpənməz qalır". O, daha sonra yazır: "Mütləq həqiqi riyazi zaman heç bir xarici əlamətdən asılı olmadan öz-özünə müntəzəm davam edir və başqa sözlə, davam müddəti adlanır". Deməli Nyutonun zaman və məkana baxışı metafizik baxış idi. Dinamik materializmə görə zaman və məkan materiyanın varlıq forması olmaqla bir-biri ilə, həmçinin təbiətdəki cisimlər və hadisələrlə əlaqədardır.
Hərəkətin növləri
Mexaniki hərəkəti onun iki əlamətinə görə sinifləndirmək olar. Bu əlamətlərdən biri hərəkət zamanı sürətin dəyişmə xarakteri, digəri isə hərəkət trayektoriyasının formasıdır. Trayektoriya dedikdə maddi nöqtənin hərəkət zamanı cızdığı xətt başa düşülür.
Sürətin dəyişmə xarakterinə görə hərəkət bərabərsürətli və dəyişənsürətli olur. Dəyişənsürətli hərəkət anlayışını bir qədər ətraflı təhlil etmək lazımdır. Bunun səbəbi odur ki, sürətin dəyişməsi müxtəlif xarakterli ola bilər: sürət müntəzəm arta bilər, müntəzəm azala bilər, yaxud heç bir qanunauyğunluğa riayət etmədən ixtiyari şəkildə dəyişər. Məhz bu səbəbdən, dəyişən hərəkət bərabəryeyinləşən, bərabəryavaşıyan və ixtiyari (qeyri-müntəzəm) dəyişən olur. Trayektoriyanın formasına görə hərəkət düzxətli və əyrixətli (xüsusi halda çevrə üzrə) olur. Təbiidir ki, həm düzxətli, həm də əyrixətli hərəkət, öz növbəsində, sürətin ədədi qiymətinin dəyişməsindən, yaxud sabit qalmasından asılı olaraq dəyişənsürətli, yaxud bərabərsürətli olur. Belə hərəkətlər, müvafiq olaraq dəyişənsürətli düzxətli, dəyişənsürətli əyrixətli, bərabərsürətli düzxətli və bərabərsürətli əyrixətli hərəkət adlanır. Qeyd olunanlarla yanaşı hərəkət birölçülü, ikiölçülü və üçölçülü olur. Başqa sözlə desək, hərəkət yalnız bir düz xətt boyunca, müstəvi üzrə, yaxud 3-ölçülü fəzada mümkün olan bütün istiqamətlərdə baş verə bilər.
Hərəkət qanunları
Fizikada cisim və hissəciklərin hərəkətini öyrənərkən, adətən, mexanikanın üç qoluna — klassik mexanikaya, relyativist mexanikaya və kvant mexanikasına əsaslanırlar. Klassik mexanikada sürəti işıq sürətindən kiçik olan ixtiyari maddi nöqtələrin (elementar zərrəciklərdən başqa), relyativist mexanikada sürəti işıq sürətinə bərabər olan cisimlərin hərəkəti, kvant mexanikasında isə atomdaxili hadisələr və elementar hissəciklərin hərəkəti öyrənilir.
Klassik mexanika
Klassik mexanikanın əsasını Nyutonun üç qanunu təşkil edir:
| Birinci qanun: | İstənilən cisim ona xarici qüvvə təsir etməyincə öz sükunət və yaxud bərabərsürətli düzxətli hərəkət halını saxlayır. |
| İkinci qanun: | Cismin təcili qüvvə ilə düz, kütlə ilə tərs mütənasib olub, qüvvənin təsir istiqamətində yönəlir. |
| Üçüncü qanun: | Təsir həmişə əks-təsirə bərabər olub, onun əksinə yönəlir, başqa sözlə, iki cismin bir-birinə qarşılıqlı təsiri bərabər olub, əks tərəflərə yönəlir. |
Relyativist mexanika
Relyativist mexanikada sürəti işıq sürəti ilə müqayisə olunan cisimlərin və ya hissəciklərin hərəkəti öyrənilir. Relyativist mexanikanın əsasını Eynşteynin xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi təşkil edir. Relyativist mexanikanın əsas tənlikləri — Nyutonun ikinci qanununun relativistik ümumiləşdirilməsi, enerji və impulsun saxlanmasının relyativistik qanunu Eynşteynin nisbilik prinsipinin tələblərini ödəyir. Onlardan, xüsusilə, belə çıxır ki, maddi obyektlərin sürəti işıq sürəti 
-dən böyük ola bilməz. Maddi obyektlərin sürəti işıq sürətindən çox-çox kiçik olduqda (
) relyativist mexanika klassik mexanikaya keçir.
Kvant mexanikası
Kvant mexanikası hərəkətin Plank sabiti (
) ilə müqayisə olunan qiymətlərində (atom və ya foton miqyaslarında) fiziki hadisələri izah edən nəzəri fizika sahəsidir. Kvant mexanikasının verdiyi proqnozlar klassik mexanikanın verdiyi proqnozlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Plank sabitinin makroskopik cisimlərin hərəkəti ilə müqayisədə olduqca kiçik qiymətə malik olması səbəbindən kvant effektləri əsasən mikroskopik miqyaslarda müşahidə olunur. Əgər sistemin fiziki hərəkəti Plank sabitindən kifayət qədər böyük olarsa, kvant mexanikası üzvi şəkildə klassik mexanikaya keçir. Öz növbəsində, kvant mexanikası sahənin kvant nəzəriyyəsinin qeyri-relyativist yaxınlaşmasıdır (başqa sözlə, sistemin yüksək enerjili hissəciklərinin ətaləti ilə müqayisədə aşağı enerjilərə yaxınlaşmasıdır).
Ədəbiyyat
N. M. Qocayev. Ümumi fizika kursu, I cild. Mexanika.
L. D. Landau, E. M. Lifşis. Nəzəri fizika, I cild. Mexanika.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Mexaniki hereket zaman kecdikce bir cismin yaxud maddi noqtenin diger cisme nezeren hemcinin eyni bir cismin ayri ayri hisselerinin bir birine nezeren mekanda yerdeyismesi Mexaniki hereketi riyazi baximdan tesvir etmek ucun yerdeyisme gedilen yol suret tecil ve zaman kimi anlayislardan istifade olunur Mexaniki hereketQravitasiya sahesinin tesiri altinda mexaniki hereket Hereketi oyrenmek yeni zaman kecdikce cismin mexaniki yerdeyismesini mueyyen etmek ucun muvafiq koordinat sistemi secmek ve onu hesablama cismine baglamaq lazimdir Bundan elave gedilen yolun uzunlugunu teyin etmek ucun uzunluq etalonuna ve zamani olcmek ucun olcu cihazi rolu oynayan saata da ehtiyac vardir Adeten sadaladigimiz bu dord unsur hereketi oyrenmek ucun secdiyimiz cisim ona bagli koordinat sistemi uzunluq etalonu ve saat birlikde hesablama sistemi adlandirilir Her konkret mexaniki hereketi oyrenmek ucun muvafiq hesablama sistemi secilir Hereketin oyrenilmesi ucun vasite rolunu oynayan koordinat sisteminin meselen duzbucaqli dekart koordinat sisteminin baslangici hesablama cisminde yerlesdirilir ve hereket mehz bu koordinat sistemine nezeren oyrenilir Mexaniki hereket zaman kecdikce cismin fezada yerdeyismesi oldugundan zaman ve mekan anlayislari ile yaxindan tanis olmaq lazimdir Klassik mexanikanin banisi Nyuton zaman ve mekani mutleq qebul etmisdir Nyutona gore zaman hesabat sisteminden asili olmayaraq muntezem davam edir ve butun hesabat sistemleri ucun eynidir O zamanla mekani birbirinden elaqesiz qebul etmisdir Nyutona gore cisimlerin olculeri mutleqdir basqa sozle cubugun iki noqtesi arasindaki mesafe onun sukunet ve hereket halindan asili olmayaraq mutleq sabit kemiyyetdir Eyni sozleri cismin olculeri haqqinda da demisdir Nyutona gore cismin olculeri eni uzunlugu ve hundurluyu mutleqdir onun sukunet ve hereket halindan asili olmayaraq deyismir Nyuton eserinde yazir Mutleq mekan hec bir xarici elametden asili olmayaraq mahiyyetce hemise eyni ve terpenmez qalir O daha sonra yazir Mutleq heqiqi riyazi zaman hec bir xarici elametden asili olmadan oz ozune muntezem davam edir ve basqa sozle davam muddeti adlanir Demeli Nyutonun zaman ve mekana baxisi metafizik baxis idi Dinamik materializme gore zaman ve mekan materiyanin varliq formasi olmaqla bir biri ile hemcinin tebietdeki cisimler ve hadiselerle elaqedardir Hereketin novleriMexaniki hereketi onun iki elametine gore siniflendirmek olar Bu elametlerden biri hereket zamani suretin deyisme xarakteri digeri ise hereket trayektoriyasinin formasidir Trayektoriya dedikde maddi noqtenin hereket zamani cizdigi xett basa dusulur Suretin deyisme xarakterine gore hereket berabersuretli ve deyisensuretli olur Deyisensuretli hereket anlayisini bir qeder etrafli tehlil etmek lazimdir Bunun sebebi odur ki suretin deyismesi muxtelif xarakterli ola biler suret muntezem arta biler muntezem azala biler yaxud hec bir qanunauygunluga riayet etmeden ixtiyari sekilde deyiser Mehz bu sebebden deyisen hereket beraberyeyinlesen beraberyavasiyan ve ixtiyari qeyri muntezem deyisen olur Trayektoriyanin formasina gore hereket duzxetli ve eyrixetli xususi halda cevre uzre olur Tebiidir ki hem duzxetli hem de eyrixetli hereket oz novbesinde suretin ededi qiymetinin deyismesinden yaxud sabit qalmasindan asili olaraq deyisensuretli yaxud berabersuretli olur Bele hereketler muvafiq olaraq deyisensuretli duzxetli deyisensuretli eyrixetli berabersuretli duzxetli ve berabersuretli eyrixetli hereket adlanir Qeyd olunanlarla yanasi hereket birolculu ikiolculu ve ucolculu olur Basqa sozle desek hereket yalniz bir duz xett boyunca mustevi uzre yaxud 3 olculu fezada mumkun olan butun istiqametlerde bas vere biler Hereket qanunlariFizikada cisim ve hisseciklerin hereketini oyrenerken adeten mexanikanin uc qoluna klassik mexanikaya relyativist mexanikaya ve kvant mexanikasina esaslanirlar Klassik mexanikada sureti isiq suretinden kicik olan ixtiyari maddi noqtelerin elementar zerreciklerden basqa relyativist mexanikada sureti isiq suretine beraber olan cisimlerin hereketi kvant mexanikasinda ise atomdaxili hadiseler ve elementar hisseciklerin hereketi oyrenilir Klassik mexanika Klassik mexanikanin esasini Nyutonun uc qanunu teskil edir Birinci qanun Istenilen cisim ona xarici quvve tesir etmeyince oz sukunet ve yaxud berabersuretli duzxetli hereket halini saxlayir Ikinci qanun Cismin tecili quvve ile duz kutle ile ters mutenasib olub quvvenin tesir istiqametinde yonelir Ucuncu qanun Tesir hemise eks tesire beraber olub onun eksine yonelir basqa sozle iki cismin bir birine qarsiliqli tesiri beraber olub eks tereflere yonelir Relyativist mexanika Relyativist mexanikada sureti isiq sureti ile muqayise olunan cisimlerin ve ya hisseciklerin hereketi oyrenilir Relyativist mexanikanin esasini Eynsteynin xususi nisbilik nezeriyyesi teskil edir Relyativist mexanikanin esas tenlikleri Nyutonun ikinci qanununun relativistik umumilesdirilmesi enerji ve impulsun saxlanmasinin relyativistik qanunu Eynsteynin nisbilik prinsipinin teleblerini odeyir Onlardan xususile bele cixir ki maddi obyektlerin sureti isiq sureti c displaystyle c den boyuk ola bilmez Maddi obyektlerin sureti isiq suretinden cox cox kicik olduqda v c displaystyle v ll c relyativist mexanika klassik mexanikaya kecir Kvant mexanikasi Kvant mexanikasi hereketin Plank sabiti ℏ displaystyle hbar ile muqayise olunan qiymetlerinde atom ve ya foton miqyaslarinda fiziki hadiseleri izah eden nezeri fizika sahesidir Kvant mexanikasinin verdiyi proqnozlar klassik mexanikanin verdiyi proqnozlardan ehemiyyetli derecede ferqlene biler Plank sabitinin makroskopik cisimlerin hereketi ile muqayisede olduqca kicik qiymete malik olmasi sebebinden kvant effektleri esasen mikroskopik miqyaslarda musahide olunur Eger sistemin fiziki hereketi Plank sabitinden kifayet qeder boyuk olarsa kvant mexanikasi uzvi sekilde klassik mexanikaya kecir Oz novbesinde kvant mexanikasi sahenin kvant nezeriyyesinin qeyri relyativist yaxinlasmasidir basqa sozle sistemin yuksek enerjili hisseciklerinin etaleti ile muqayisede asagi enerjilere yaxinlasmasidir EdebiyyatN M Qocayev Umumi fizika kursu I cild Mexanika L D Landau E M Lifsis Nezeri fizika I cild Mexanika