Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xuluflu Vəli Məmmədhüseyn oğlu (26 may 1894 və ya 1894, Xuluf, Yelizavetpol qəzası – 13 oktyabr 1937, Bakı) — ədəbiyyatşünas, publisist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1934), professor (1931).
| Vəli Xuluflu | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 26 may 1894 və ya 1894 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 13 oktyabr 1937 |
| Vəfat yeri | |
| Həyat yoldaşı | |
| Uşaqları | oğlu: Çingiz qızı: Sunduz |
| Fəaliyyəti | yazıçı, xalq nağılları kolleksiyaçısı |
Həyatı
Vəli Xuluflu 26 may 1894-cü ildə Yelizavetpol quberniyasının (indiki Şəmkir rayonunun) Xuluflu qəsəbəsində anadan olub.. O, ibtidai təhsilini 1905–1907-ci illərdə mollaxanada alıb. Repressiya qurbanı Vəli Xuluflu 1912-ci ildə Gəncədə Şah Abbas məscidi nəzdindəki "Mədrəseyi-ruhaniyyə"ni bitirmiş, istiqlal şairi Əhməd Cavadla birlikdə dövrün tanınmış şəxsiyyətləri, məşhur din xadimi Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyasının müdiri Axund Hüseyn Pişnamazzadədən, ədəbiyyatşünas Abdulla Surdan, dilçi-folklorşünüs Mirzə Abbas Abbaszadədən, filosof şair-dramaturq Hüseyn Caviddən, M. Müşfiqin həyat yoldaşının əmisi, tanınmış pedaqoq İdris Axundzadədən, şair və ictimai xadim Əli Razidən, vətənpərvər şair Əli Nəzmidən dərs almışdır. 1913-cü ildən "Mədrəseyi-Ruhaniyyə" müəllim kimi fəaliyyət göstərib. Həmin vaxtdan gizli inqilabi işə qoşulub və 1919-cu ildə RSDFP sıralarına daxil olub. Xuluflu təhsilini davam etdirərək 1917-ci ildə Gəncədə Müəllimlər İnstitutunu bitirib və müəllim kimi fəaliyyətini davam etdirib.
1921–1922-ci illərdə Gəncə quberniyasında qəza partiya komitəsinin katibi vəzifəsində çalışıb. 1921-ci ildə partiya sıralarında "təmizləmə işləri" ilə əlaqədar Sov.İKP üzvlüyündən çıxarılıb. O, Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olub, 1922–1927-ci illərdə Yeni Türk(Azərbaycan) Əlifbası Komitəsində təlimatçı kimi işləyib. Eyni zamanda 1927–1929-cu illərdə "Bakı fəhləsi" kooperativ nəşriyyatı və "Azərnəşr"in bədii-ədəbiyyat şöbəsi ilə əməkdaşlıq edib. O, həmçinin 1928-ci ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan Aşıqlarının I Qurultayında iştirak edib O, 1927-ci ildə yenidən partiya üzvlüyünə bərpa edilib. 1922–1929-cu illərdə Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin fəal üzvü olub.
Vəli Xuluflu Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda elmi katib olaraq çalışıb. Onun yenidən təşkili vaxtı isə 1929–1932-ci illərdə Dil, Ədəbiyyat və İncəsənət İnstitutunun direktoru olub. Vəli Xuluflunun şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanması və nəşrində xüsusi xidmətləri olub. O, 1926-cı ildə "El aşıqları" toplusunu tərtib və çap etdirmişdir.
İnsititut ləğv ediləndən sonra 1933-cü ildə bir müddət Mərkəzi Arxiv İdarəsində müdir vəzifəsində çalışıb. Daha sonra Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında universitet və elmi-tədqiqat müəssisələri idarəsinin rəisi və Dövlət Elmi Şurasının sədr müavini vəzifələrində çalışıb. Həmçinin 1933-cü ildən SSRİ EA Azərbaycan şöbəsinin baş mütəxəssisi olub. 1936-cı ildən isə SSRİ EA Azərbaycan filialının Tarix İnstitutunun direktor müavini və digər vəzifələrdə çalışıb.
Vəli Xuluflu yeni türk əlifbası komitəsinin üzvü və yeni əlifbanın digər ölkə xalqları arasında yayılması üzrə təlimatçı kimi fəaliyyət göstərib. Bu münasibətlə o, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan Respublikalarında, Krımda, Kazan və digər şəhərlərdə olmuşdur.
Xuluflu həmçinin yüzlərcə qəzet və jurnal məqaləsinin müəllifidir. O, eyni zamanda aşıq yaradıcılığını çox sevirdi. Onun toplayıb nəşr etdirdiyi "Koroğlu" dastanı buna bir nümunədir. Məhz buna görə də Rəhman Salmanlı onu "Folklorşünaslıq elminin Koroğlusu" adlandırmışdır. 1924-cü ildən Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyətinin işlərində fəal çalışmışdır.
Yaradıcılığı
Folklorşünas alimin Azərbaycan folklor örnəklərinin toplanması, nəşri və tədqiqində müstəsna xidmətləri olub. Belə ki, o, 1927-ci ildə "Koroğlu" dastanının aşıq Hüseyn Bozalqanlının dilindən yazdığı 2 qolunu, 1929-cu ildə isə 4 qolunu və 6 nağılvarı hekayəti kitab şəklində nəşr etdirib.
Vəli Xuluflu "Azərbaycanın Tədqiq və Tətəbbö" cəmiyyəti tərəfindən Şəmkir, Tovuz və Qazax rayonlarına elmi ezamiyyətə göndərilmiş və 1926-cı ildə "Azərbaycan xalq ədəbiyyatından materiallar" seriyası ilə "El aşıqları" kitabını nəşr etdirmişdir. Alim kitaba Qurbani, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Şəmkirli və başqalarının tərcümeyi hallarını daxil etmişdir. Bununla yanaşı, müxtəlif aşıqların yaradıclığında olan qoşma, gəraylı, təcnislər, həmçinin Şəmkirli Aşıq Hüseynə aid olan "Reyhan" dastanını əlavə etmişdir. Vəli Xuluflunun 1927-ci ildə "El aşıqları" adı ilə çap etdirdiyi başqa bir kitabında da Şamxor və Tovuz bölgələrində yaşayan aşıqların yaradıcılığından nümunələr toplanmışdır.
Alimin Azərbaycan folklorşünaslığında müstəsna xidmətlərindən biri "Koroğlu" dastanı ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, Vəli Xuluflu 1925–1926-cı illərdə Tovuzda elmi ezamiyyətdə olur və aşıq Hüseyn Bozalqanlıdan topladığı "Koroğlu" qollarını 1927 və 1929-cu illərdə iki müxtəlif nəşr halında çap etdirmişdir. 1927-ci ildə nəşr olunan kitab "Toqat səfəri" və "Bağdad səfəri" adlı iki qoldan ibarətdir. Kitabın əvvəlində "Başlanğıc əvəzinə" adlanan hissədə Koroğlunun adı ilə bağlı olan qalalardan, onların yerləşdiyi ərazidən və Koroğlunun özü barədə xalq arasında dolaşan bir sıra əfsanə və rəvayətlərdən bəhs olunur. Kitabın sonunda isə Hüseyn Bozalqanlının tərcümeyi-halı öz əksini tapmışdır.
"Koroğlu" dastanının qolları bilavasitə aşıq Hüseyn Bozalqanlının öz dilindən yazılmış və aşığın söylədiyi şəkildə kitaba daxil edilmişdir. Vəli Xuluflu "Koroğlu" dastanının 1927-ci il nəşrində "Koroğlu nağılları" adlanan hissədə Koroğlu nağıllarının başlıca beş qolu olduğunu qeyd edib: " Toqat səfəri", "Bağdad səfəri", "Ərzurum səfəri", "Ərəb Reyhan" və "Bolu bək".
"Koroğlu" dastanının 1927-ci ildə ərəb əlifbasındakı nəşri Vəli Xuluflu tərəfindən demək olar ki, olduğu kimi 1929-cu il nəşrinə daxil edilmişdir. Alim 1929-cu ildəki nəşrinə dastanın dörd qolunu — "Toqat səfəri", "Bağdad səfəri", "Dərbənd səfəri" və "Dəli Koroğlu və Bolu bəy"i daxil etmişdir. Kitabdakı yeni qollar Aşıq Əsəddən yazıya alınmışdır.
Professor Azad Nəbiyev tədqiqatlarında Vəli Xuluflu tərəfindən 1933–34-cü illərdə "Koroğlu"nun 14 məclisdən ibarət daha mükəmməl üçüncü nəşrinin hazırlandığı göstərilir. "Koroğlu" dastanı 1929-cu ildə latın qrafikasında Vəli Xuluflu tərəfindən "Azərbayanı öyrənən cəmiyyət"in xətti ilə yenidən nəşr olunmuşdur. Yeni nəşr Hənəfi Zeynallının redaktorluğu ilə baş tutmuşdur. Alim kitabın birinci hissəsində dastanın 1927-ci il nəşrindəki ilk qollarını vermişdir: "Koroğlu kimdir", "Nigar xanımın gəitrilməsi", "Dəmirçioğlunun dəlilər cərgəsinə girməsi", "Koroğlunun taciri qaçanda", "Cünul aşıq", "Cünul aşıq və Telli xanım".
Kitabın ikinci hissəsində Gürcüstan türklərindən Koroğlu əhvalatları əks olunur. Həmçinin bu hissədə "Koroğlu" dastanı ilə o qədər əlaqəsi olmayan nümunə və məlumatlar verilmişdir. Həmin nümunə və məlumatlar "Əlavələr" altında verilmişdir. Səkkizinci "Əlavə"də Aşıq Əsədin tərcümeyi-halı verilmişdir. Folklorşünas alim "Koroğlu" dastanını yazıya alarkən folklor mətnlərinin toplanması ənənələrinə sadiq qalaraq mətnə və dialektə müdaxilə etməmişdir. Vəli Xuluflu bununla bağlı belə bir qeyd vermişdi:
 | Kitabın ərəb əlifbası çapında aşığın ifadəsini saxlamışdıqsa da, kəlmələrinin tələffüzünü olduğu kimi yazmamışdıq. Yeni əlifba (ikinci) çapında da bundan imtina etdik. Çünki aşıq Söyün (Hüseyn - müəllif) və aşıq Əsədin ikisi də qazaxlı olduğundan onların tələffüzündə bir çox xüsusiyyətlər vardır. Onların tələffüzləri olduğu kibi yazılsa idi, başqa qəzaların oxucuları üçün anlaşılması çətin olardı. |  |
Professor Azad Nəbiyev tədqiqatlarında Vəli Xuluflu tərəfindən 1933–1934-cü illərdə "Koroğlu"nun 14 məclisdən ibarət daha mükəmməl üçüncü nəşrinin hazırlandığı göstərilir.. Vəli Xuluflu 43 illik ömründə tarix, dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq sahələri ilə bağlı bir çox işlər görmüş və kitablar ərsəyə gətirmişdir. O, 1925–1932-ci illər ərzində Azərbaycan elm aləminə 10 kitab bəxş etmişdir.
Repressiya edilməsi
Xalqın mədəniyyət tarixində və savadlanmasında xüsusi yeri olan Vəli Xuluflu 37-ci il repressiyalarının qurbanlarından biri oldu. Onun fəaliyyətində sovet hökumətinə qarşı nöqsan axtarırdılar. Buna görə də belə bir arayış tərtib edildi:
| | Xuluflu Vəli Məmmədsöyün oğlu (Məmmədhüseyn əvəzinə) əksinqilabçı, millətçi təşkilatın üzvüdür. Buna əsaslanaraq, Vəli Xuluflunun həbs edilməsini zəruri hesab edirik. | |
Cinayət işinin üstündə isə ittiham 73, 64, 69, 17, 70 maddələri ilə göstərilir. Həmin qərarı 28 yanvar 1937-ci ildə AXDİK idarə rəisi III dərəcəli komissar Sumbatov təsdiq edir. Sumbatov təsdiq etdikdən sonra Vəli Xuluflunun həbsinə qərar verilir. Həbs qərarını III şöbənin rəisi, dövlət təhlükəsizlik leytenantı Qalstyan qəbul edir:
| | Vətəndaş Xuluflu Vəli Məmmədsöyün oğlu Azərbaycan SSR SM-in 73, 64, 69, 17, 70-ci maddələri ilə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilsin (27.1 1937). | |
Həbsdən bir gün əvvəl isə alimin evində axtarış aparılır. Axtarış zamanı guya onun evindən müxtəlif kitablar (Buxarinin, Kamenevin, Trotskinin, Zinovyevin), şəkil və məktublar götürülüb. 29 yanvar 1937-ci il yanvarın 29-da alimi dindirməyə başlayırlar. 5 oktyabr 1937-ci ildə Vəli Xuluflu ittiham edilir və ona qarşı irəli sürülən ittiham 6 maddədən ibarət olur.
11 oktyabr 1937-ci ildə sədr, hərbi hüquqşünas İ. O. Matuleviç, üzvlər, hüquqşünaslar İ. M. Zaryanov və Y. K. Yiqur, katib, hərbi hüquqşünas Kostyuşenko və SSRİ Baş Prokurorluğunun baş köməkçisi R. S. Rozovskinin iştirakı ilə iclas keçirilir. İclasın qərarında deyilirdi:
| | İş məhkəməyə göndərilsin, işə şahidsiz, prokurorsuz və vəkilsiz baxılsın. | |
12 oktyabr saat 18:00-da "məhkəmə" başlayır və 18:20-də sona çatır. Məhkəmə qərara alır:
| | Vəli Məmmədsöyün oğlu Xuluflu ən yüksək cəzaya – güllələnməyə məhkum edilsin. | |
Beləliklə, 13 oktyabr 1937-ci ildə Vəli Xuluflu güllələnir.
"Elmi və xəlqi ziyalı – Vəli Xuluflu" adlı mənbədə isə qeyd olunur ki, Vəli Xulufluya dövlət təhlükəsizlik leytenantı Şer Mark tərəfindən əksinqilabçı, millətçi damğası vurulur. Onun həbsi üçün 28 yanvar 1937-ci ildə 68 saylı order yazılır. Həmin gündə Azərbaycan DTK-nin komissarı Sumbatova təqdim olunmuş "qərara əsasən" 3 fevral 1937-ci il tarixində həbs edilir və 35 saylı protokoldan çıxarışda göstərilir.
| | Vəli Məmmədhüseyn oğlu Xuluflu partiya bileti 1429085, əksinqilab-trotskçi və millətçi kimi DTK-a tərəfindən üzə çıxarılaraq, partiya sıralarından xaric edilsin. Voroşilov rayon K(b)P katibi Y.Okinşeviç 16.04.1937-ci il. | |
Alim həbs ediləndən ay yarım sonra partiya sıralarından "xaric" edilir. Vəli Xuluflu həbs edildikdən sonra evində axtarış aparılır. Axtarış aparılarkən götürülmüş sənədləri protokolda öz əksini tapmışdır. 12493/80 saylı instintaq işində IV şöbənin rəisi, təhlükəsizlik mayoru Gerasimovun 27 yanvar 1937-ci ildə təsdiq etdiyi arayışda qeyd edilir.
| | SSRİ vətəndaşı, türk dövlət təhlükəsizlik idarəsinin əməkdaşları tərəfindən Tixomirov və Çiçikalovun ifadələri əsasında həbs olunur. O, Azərbaycan cinayət məcəlləsinin 72/73-cü maddələri ilə günahkar bilinir. | |
Vəli Xuluflu ölkədə yeni əlifba ideyasının fəal təbliğatçısı idi. O, həmçinin Yeni Əlifba Komitəsinin üzvü idi. O, ağlasığmayan bir terrorda günahlandırılırdı. Bu teroru Vəli Xuluflunun boynuna qoymaq üçün istintaqı aparan Qalstyan alimin həbs olunmasından düz altı ay sonra ona ağır işgəncələr verməklə irəli sürülmüş ittihamları "etiraf etməyinə" nail olur.
Güllələnməyə məhkum olanlar həddindən çox olduğundan müttəhimlərin məhkəməsi 15–20 dəqiqədən artıq çəkmirdi. Belə ki, 12 oktyabr 1937-ci il saat 18:00-də başlayan məhkəmədə sədr: Matuleviç , üzvlər; Zaryanov, Jiqurun iştirakı ilə Səyyar Sessiyasında qərara alınır:
| | Vəli Məmmədhüseyn oğlu Xuluflu təqsirlidir və o, ən ağır cəzaya-güllələnməyə məhkum edilir. | |
Hökm o gecə yerinə yetirilir.
Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi
Vəli Xuluflu həbs olunduqdan sonra həyat yoldaşı Fatma Xuluflunun evində axtarış aparılır. Axtarış zamanı şübhəli heç bir şey tapılmır. Lakin evin əşyalarının bir çoxu götürülür, bir qismi isə evdə saxlanılır. 9 iyul 1937-ci ildə Oktyabr xalq məhkəməsi belə bir qərar qəbul edir:
| | Xuluflu Fatma Əli qızı özü ilə yaşayan bütün ailə üzvləri – oğlu, qızı və anası ilə birlikdə Bakı şəhər soveti tərəfindən verilmiş evdən çıxarılsın. Boşaldılmış ev Bakı şəhər mənzil idarəsinə verilsin. | |
Beləliklə, Fatma Xuluflu ailəsi üzvləri birlikdə bayıra atılır. Bununla yanaşı, ondan evi boşaldarkən ona qarşı kobudluq etməməkləri ilə bağlı arayış alırlar. Beləcə, Fatma Xuluflu həbs edilir. Oğlu Çingiz, qızı Sunquz isə Fatma Xuluflunun anasının himayəsində qalır. Fatma Xuluflu həbs edildikdən sonra götürülən ev əşyalarının övladlarına verilməsi ilə bağlı ərizə yazır. Fatma Xuluflunun ərizəsinə cavab olaraq yazılır:
| | Xahiş edirik, məhbus Xuluflu Fatma Əli qızına bildirəsiniz ki, onun həbs edildiyi zaman evdən götürülən əşyalar satılmış və ondan gələn gəlir dövlətin hesabına keçirilmişdir. | |
Beləliklə, Fatma Xuluflu yalnız bir dəfə dindirilir və ona 8 il həbs hökmü oxunur.
Azərbaycan SSR prokuroru A. S. Babayev 1 fevral 1957-ci ildə Fatma Əli qızı Xuluflunun həbsi haqqındakı qərarın ləğv edilməsini istəyir. Beləliklə, fevral ayının 15-də sədr M. Əliyev, üzv Y. Quliyev və prokuror İ. Hacıyevin iştirakı ilə məhkəmə baş tutur. Kollegiya qərara alır:
| | SSRİ XDİK xüsusi müşavirəsinin Xuluflu Fatma Əli qızı barəsində 29.02.1938-ci il tarixli qərarı ləğv edilsin. Onun işində cinayət tərkibi olmadığı üçün işə xitam verilsin. | |
Vəli Xulufluya bəraət verilməsi
Fatma Xuluflu 26 sentyabr 1957-ci ildə Vəli Xuluflunun bəraət alması üçün ərizə ilə müraciət edir. Nəhayət SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə Vəli Xuluflu haqqında 12.10.1937-ci il tarixli qərar ləğv edilir, cinayət tərkib olmadığı üçün işə xitam verilir. Lakin Vəli Xuluflunun qəbri bilinmədi.
Xatirəsi
Bakının ən böyük küçələrindən biri, həmçinin Şəmkir rayonunda mərkəzi küçələrdən biri, orta məktəb və mədəniyyət evi Vəli Xuluflunun adını daşıyır.
Kitabları
- "Yeni türk əlifbası ilə yazı qaydaları"(1925, II nəşri 1926-cı il)
- "Koroğlu" (1927, II nəşri 1929-cu il)
- "El aşıqları" (1927)
- "İmla lüğəti" (1929)
- "Tapmacalar" (1929)
- "Panislamizm, imperializm və ruhaniyyət" (1929)
- "Din və qadın" (1930)
- "Din və mədəni inqilab" (1930)
- "Səlcuq dövlətinin tarixi quruluşuna dair" (1930)
- "Məhərrəmlik münasibətilə" (1932)
Mükafatları
Vəli Xuluflu Zaqafqaziya federasiyasının 10 illiyində "İctimai-elmi və ədəbi xidmətlərinə görə" Fəxri tərifnamə və bir qızıl saatla təltif olunmuşdur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France Vəli Xuluflu // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в советский период (1917-1991) (rus.). СПб: Петербургское Востоковедение, 2013. 496 с. — (Социальная история отечественной науки о Востоке)
- Rəşad Baxşəliyev. Vəli Xuluflu nümunəsi: fədakar alim, ziyalı və şəxsiyyət kimi. Bakı: . 2016. səh. nömrə 2.
- Vəli Xuluflu ucalığı. Bakı: Azərbaycan . 2016. səh. s.7.
- Məleykə Qasımqzı. "Azərbaycan naminə yaşanan, repressiya tufanında qırılan ömür" (Azərbaycan). anl.az. 9 oktyabr 2020 tarixində .
- Məhəmməd Məmmədov. "Görkəmli folklorşünas Vəli Xuluflu" (Azərbaycan). anl.az. 8 dekabr 2017 tarixində .
- Uğur. Vəli Xuluflu-120. Bakı: . 2016.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xuluflu Veli Memmedhuseyn oglu 26 may 1894 ve ya 1894 Xuluf Yelizavetpol qezasi 13 oktyabr 1937 Baki edebiyyatsunas publisist Azerbaycan Yazicilar Birliyinin uzvu 1934 professor 1931 Veli XulufluDogum tarixi 26 may 1894 1894 05 26 ve ya 1894Dogum yeri Xuluf Yelizavetpol qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 13 oktyabr 1937 1937 10 13 Vefat yeri Baki Azerbaycan SSR SSRIHeyat yoldasiUsaqlari oglu Cingiz qizi SunduzFealiyyeti yazici xalq nagillari kolleksiyacisiHeyatiVeli Xuluflu 26 may 1894 cu ilde Yelizavetpol quberniyasinin indiki Semkir rayonunun Xuluflu qesebesinde anadan olub O ibtidai tehsilini 1905 1907 ci illerde mollaxanada alib Repressiya qurbani Veli Xuluflu 1912 ci ilde Gencede Sah Abbas mescidi nezdindeki Medreseyi ruhaniyye ni bitirmis istiqlal sairi Ehmed Cavadla birlikde dovrun taninmis sexsiyyetleri meshur din xadimi Yelizavetpol Gence Muselman Ruhani Seminariyasinin mudiri Axund Huseyn Pisnamazzadeden edebiyyatsunas Abdulla Surdan dilci folklorsunus Mirze Abbas Abbaszadeden filosof sair dramaturq Huseyn Cavidden M Musfiqin heyat yoldasinin emisi taninmis pedaqoq Idris Axundzadeden sair ve ictimai xadim Eli Raziden vetenperver sair Eli Nezmiden ders almisdir 1913 cu ilden Medreseyi Ruhaniyye muellim kimi fealiyyet gosterib Hemin vaxtdan gizli inqilabi ise qosulub ve 1919 cu ilde RSDFP siralarina daxil olub Xuluflu tehsilini davam etdirerek 1917 ci ilde Gencede Muellimler Institutunu bitirib ve muellim kimi fealiyyetini davam etdirib 1921 1922 ci illerde Gence quberniyasinda qeza partiya komitesinin katibi vezifesinde calisib 1921 ci ilde partiya siralarinda temizleme isleri ile elaqedar Sov IKP uzvluyunden cixarilib O Baki Dovlet Universitetinin Serqsunasliq fakultesine daxil olub 1922 1927 ci illerde Yeni Turk Azerbaycan Elifbasi Komitesinde telimatci kimi isleyib Eyni zamanda 1927 1929 cu illerde Baki fehlesi kooperativ nesriyyati ve Azernesr in bedii edebiyyat sobesi ile emekdasliq edib O hemcinin 1928 ci ilde Bakida kecirilen Azerbaycan Asiqlarinin I Qurultayinda istirak edib O 1927 ci ilde yeniden partiya uzvluyune berpa edilib 1922 1929 cu illerde Yeni Turk Elifbasi Komitesinin feal uzvu olub Veli Xuluflu Azerbaycan Dovlet Elmi Tedqiqat Institutunda elmi katib olaraq calisib Onun yeniden teskili vaxti ise 1929 1932 ci illerde Dil Edebiyyat ve Incesenet Institutunun direktoru olub Veli Xuluflunun sifahi xalq edebiyyati numunelerinin toplanmasi ve nesrinde xususi xidmetleri olub O 1926 ci ilde El asiqlari toplusunu tertib ve cap etdirmisdir Insititut legv edilenden sonra 1933 cu ilde bir muddet Merkezi Arxiv Idaresinde mudir vezifesinde calisib Daha sonra Azerbaycan SSR Xalq Maarif Komissarliginda universitet ve elmi tedqiqat muessiseleri idaresinin reisi ve Dovlet Elmi Surasinin sedr muavini vezifelerinde calisib Hemcinin 1933 cu ilden SSRI EA Azerbaycan sobesinin bas mutexessisi olub 1936 ci ilden ise SSRI EA Azerbaycan filialinin Tarix Institutunun direktor muavini ve diger vezifelerde calisib Veli Xuluflu yeni turk elifbasi komitesinin uzvu ve yeni elifbanin diger olke xalqlari arasinda yayilmasi uzre telimatci kimi fealiyyet gosterib Bu munasibetle o Qazaxistan Ozbekistan Turkmenistan Tacikistan Respublikalarinda Krimda Kazan ve diger seherlerde olmusdur Xuluflu hemcinin yuzlerce qezet ve jurnal meqalesinin muellifidir O eyni zamanda asiq yaradiciligini cox sevirdi Onun toplayib nesr etdirdiyi Koroglu dastani buna bir numunedir Mehz buna gore de Rehman Salmanli onu Folklorsunasliq elminin Koroglusu adlandirmisdir 1924 cu ilden Azerbaycani Tedqiq ve Tetebbo cemiyyetinin islerinde feal calismisdir YaradiciligiFolklorsunas alimin Azerbaycan folklor orneklerinin toplanmasi nesri ve tedqiqinde mustesna xidmetleri olub Bele ki o 1927 ci ilde Koroglu dastaninin asiq Huseyn Bozalqanlinin dilinden yazdigi 2 qolunu 1929 cu ilde ise 4 qolunu ve 6 nagilvari hekayeti kitab seklinde nesr etdirib Veli Xuluflu Azerbaycanin Tedqiq ve Tetebbo cemiyyeti terefinden Semkir Tovuz ve Qazax rayonlarina elmi ezamiyyete gonderilmis ve 1926 ci ilde Azerbaycan xalq edebiyyatindan materiallar seriyasi ile El asiqlari kitabini nesr etdirmisdir Alim kitaba Qurbani Xeste Qasim Asiq Elesger Asiq Huseyn Semkirli ve basqalarinin tercumeyi hallarini daxil etmisdir Bununla yanasi muxtelif asiqlarin yaradicliginda olan qosma gerayli tecnisler hemcinin Semkirli Asiq Huseyne aid olan Reyhan dastanini elave etmisdir Veli Xuluflunun 1927 ci ilde El asiqlari adi ile cap etdirdiyi basqa bir kitabinda da Samxor ve Tovuz bolgelerinde yasayan asiqlarin yaradiciligindan numuneler toplanmisdir Alimin Azerbaycan folklorsunasliginda mustesna xidmetlerinden biri Koroglu dastani ile bagli olmusdur Bele ki Veli Xuluflu 1925 1926 ci illerde Tovuzda elmi ezamiyyetde olur ve asiq Huseyn Bozalqanlidan topladigi Koroglu qollarini 1927 ve 1929 cu illerde iki muxtelif nesr halinda cap etdirmisdir 1927 ci ilde nesr olunan kitab Toqat seferi ve Bagdad seferi adli iki qoldan ibaretdir Kitabin evvelinde Baslangic evezine adlanan hissede Koroglunun adi ile bagli olan qalalardan onlarin yerlesdiyi eraziden ve Koroglunun ozu barede xalq arasinda dolasan bir sira efsane ve revayetlerden behs olunur Kitabin sonunda ise Huseyn Bozalqanlinin tercumeyi hali oz eksini tapmisdir Koroglu dastaninin qollari bilavasite asiq Huseyn Bozalqanlinin oz dilinden yazilmis ve asigin soylediyi sekilde kitaba daxil edilmisdir Veli Xuluflu Koroglu dastaninin 1927 ci il nesrinde Koroglu nagillari adlanan hissede Koroglu nagillarinin baslica bes qolu oldugunu qeyd edib Toqat seferi Bagdad seferi Erzurum seferi Ereb Reyhan ve Bolu bek Koroglu dastaninin 1927 ci ilde ereb elifbasindaki nesri Veli Xuluflu terefinden demek olar ki oldugu kimi 1929 cu il nesrine daxil edilmisdir Alim 1929 cu ildeki nesrine dastanin dord qolunu Toqat seferi Bagdad seferi Derbend seferi ve Deli Koroglu ve Bolu bey i daxil etmisdir Kitabdaki yeni qollar Asiq Esedden yaziya alinmisdir Professor Azad Nebiyev tedqiqatlarinda Veli Xuluflu terefinden 1933 34 cu illerde Koroglu nun 14 meclisden ibaret daha mukemmel ucuncu nesrinin hazirlandigi gosterilir Koroglu dastani 1929 cu ilde latin qrafikasinda Veli Xuluflu terefinden Azerbayani oyrenen cemiyyet in xetti ile yeniden nesr olunmusdur Yeni nesr Henefi Zeynallinin redaktorlugu ile bas tutmusdur Alim kitabin birinci hissesinde dastanin 1927 ci il nesrindeki ilk qollarini vermisdir Koroglu kimdir Nigar xanimin geitrilmesi Demircioglunun deliler cergesine girmesi Koroglunun taciri qacanda Cunul asiq Cunul asiq ve Telli xanim Kitabin ikinci hissesinde Gurcustan turklerinden Koroglu ehvalatlari eks olunur Hemcinin bu hissede Koroglu dastani ile o qeder elaqesi olmayan numune ve melumatlar verilmisdir Hemin numune ve melumatlar Elaveler altinda verilmisdir Sekkizinci Elave de Asiq Esedin tercumeyi hali verilmisdir Folklorsunas alim Koroglu dastanini yaziya alarken folklor metnlerinin toplanmasi enenelerine sadiq qalaraq metne ve dialekte mudaxile etmemisdir Veli Xuluflu bununla bagli bele bir qeyd vermisdi Kitabin ereb elifbasi capinda asigin ifadesini saxlamisdiqsa da kelmelerinin teleffuzunu oldugu kimi yazmamisdiq Yeni elifba ikinci capinda da bundan imtina etdik Cunki asiq Soyun Huseyn muellif ve asiq Esedin ikisi de qazaxli oldugundan onlarin teleffuzunde bir cox xususiyyetler vardir Onlarin teleffuzleri oldugu kibi yazilsa idi basqa qezalarin oxuculari ucun anlasilmasi cetin olardi Professor Azad Nebiyev tedqiqatlarinda Veli Xuluflu terefinden 1933 1934 cu illerde Koroglu nun 14 meclisden ibaret daha mukemmel ucuncu nesrinin hazirlandigi gosterilir Veli Xuluflu 43 illik omrunde tarix dilcilik ve edebiyyatsunasliq saheleri ile bagli bir cox isler gormus ve kitablar erseye getirmisdir O 1925 1932 ci iller erzinde Azerbaycan elm alemine 10 kitab bexs etmisdir Repressiya edilmesiVeli Xuluflunun Bakida 1937 ci ile qeder yasadigi ev Xalqin medeniyyet tarixinde ve savadlanmasinda xususi yeri olan Veli Xuluflu 37 ci il repressiyalarinin qurbanlarindan biri oldu Onun fealiyyetinde sovet hokumetine qarsi noqsan axtarirdilar Buna gore de bele bir arayis tertib edildi Xuluflu Veli Memmedsoyun oglu Memmedhuseyn evezine eksinqilabci milletci teskilatin uzvudur Buna esaslanaraq Veli Xuluflunun hebs edilmesini zeruri hesab edirik Cinayet isinin ustunde ise ittiham 73 64 69 17 70 maddeleri ile gosterilir Hemin qerari 28 yanvar 1937 ci ilde AXDIK idare reisi III dereceli komissar Sumbatov tesdiq edir Sumbatov tesdiq etdikden sonra Veli Xuluflunun hebsine qerar verilir Hebs qerarini III sobenin reisi dovlet tehlukesizlik leytenanti Qalstyan qebul edir Vetendas Xuluflu Veli Memmedsoyun oglu Azerbaycan SSR SM in 73 64 69 17 70 ci maddeleri ile cinayet mesuliyyetine celb edilsin 27 1 1937 Hebsden bir gun evvel ise alimin evinde axtaris aparilir Axtaris zamani guya onun evinden muxtelif kitablar Buxarinin Kamenevin Trotskinin Zinovyevin sekil ve mektublar goturulub 29 yanvar 1937 ci il yanvarin 29 da alimi dindirmeye baslayirlar 5 oktyabr 1937 ci ilde Veli Xuluflu ittiham edilir ve ona qarsi ireli surulen ittiham 6 maddeden ibaret olur 11 oktyabr 1937 ci ilde sedr herbi huquqsunas I O Matulevic uzvler huquqsunaslar I M Zaryanov ve Y K Yiqur katib herbi huquqsunas Kostyusenko ve SSRI Bas Prokurorlugunun bas komekcisi R S Rozovskinin istiraki ile iclas kecirilir Iclasin qerarinda deyilirdi Is mehkemeye gonderilsin ise sahidsiz prokurorsuz ve vekilsiz baxilsin 12 oktyabr saat 18 00 da mehkeme baslayir ve 18 20 de sona catir Mehkeme qerara alir Veli Memmedsoyun oglu Xuluflu en yuksek cezaya gullelenmeye mehkum edilsin Belelikle 13 oktyabr 1937 ci ilde Veli Xuluflu gullelenir Elmi ve xelqi ziyali Veli Xuluflu adli menbede ise qeyd olunur ki Veli Xulufluya dovlet tehlukesizlik leytenanti Ser Mark terefinden eksinqilabci milletci damgasi vurulur Onun hebsi ucun 28 yanvar 1937 ci ilde 68 sayli order yazilir Hemin gunde Azerbaycan DTK nin komissari Sumbatova teqdim olunmus qerara esasen 3 fevral 1937 ci il tarixinde hebs edilir ve 35 sayli protokoldan cixarisda gosterilir Veli Memmedhuseyn oglu Xuluflu partiya bileti 1429085 eksinqilab trotskci ve milletci kimi DTK a terefinden uze cixarilaraq partiya siralarindan xaric edilsin Vorosilov rayon K b P katibi Y Okinsevic 16 04 1937 ci il Alim hebs edilenden ay yarim sonra partiya siralarindan xaric edilir Veli Xuluflu hebs edildikden sonra evinde axtaris aparilir Axtaris aparilarken goturulmus senedleri protokolda oz eksini tapmisdir 12493 80 sayli instintaq isinde IV sobenin reisi tehlukesizlik mayoru Gerasimovun 27 yanvar 1937 ci ilde tesdiq etdiyi arayisda qeyd edilir SSRI vetendasi turk dovlet tehlukesizlik idaresinin emekdaslari terefinden Tixomirov ve Cicikalovun ifadeleri esasinda hebs olunur O Azerbaycan cinayet mecellesinin 72 73 cu maddeleri ile gunahkar bilinir Veli Xuluflu olkede yeni elifba ideyasinin feal tebligatcisi idi O hemcinin Yeni Elifba Komitesinin uzvu idi O aglasigmayan bir terrorda gunahlandirilirdi Bu teroru Veli Xuluflunun boynuna qoymaq ucun istintaqi aparan Qalstyan alimin hebs olunmasindan duz alti ay sonra ona agir isgenceler vermekle ireli surulmus ittihamlari etiraf etmeyine nail olur Gullelenmeye mehkum olanlar heddinden cox oldugundan muttehimlerin mehkemesi 15 20 deqiqeden artiq cekmirdi Bele ki 12 oktyabr 1937 ci il saat 18 00 de baslayan mehkemede sedr Matulevic uzvler Zaryanov Jiqurun istiraki ile Seyyar Sessiyasinda qerara alinir Veli Memmedhuseyn oglu Xuluflu teqsirlidir ve o en agir cezaya gullelenmeye mehkum edilir Hokm o gece yerine yetirilir Aile uzvlerinin sonraki taleyiVeli Xuluflu hebs olunduqdan sonra heyat yoldasi Fatma Xuluflunun evinde axtaris aparilir Axtaris zamani subheli hec bir sey tapilmir Lakin evin esyalarinin bir coxu goturulur bir qismi ise evde saxlanilir 9 iyul 1937 ci ilde Oktyabr xalq mehkemesi bele bir qerar qebul edir Xuluflu Fatma Eli qizi ozu ile yasayan butun aile uzvleri oglu qizi ve anasi ile birlikde Baki seher soveti terefinden verilmis evden cixarilsin Bosaldilmis ev Baki seher menzil idaresine verilsin Belelikle Fatma Xuluflu ailesi uzvleri birlikde bayira atilir Bununla yanasi ondan evi bosaldarken ona qarsi kobudluq etmemekleri ile bagli arayis alirlar Belece Fatma Xuluflu hebs edilir Oglu Cingiz qizi Sunquz ise Fatma Xuluflunun anasinin himayesinde qalir Fatma Xuluflu hebs edildikden sonra goturulen ev esyalarinin ovladlarina verilmesi ile bagli erize yazir Fatma Xuluflunun erizesine cavab olaraq yazilir Xahis edirik mehbus Xuluflu Fatma Eli qizina bildiresiniz ki onun hebs edildiyi zaman evden goturulen esyalar satilmis ve ondan gelen gelir dovletin hesabina kecirilmisdir Belelikle Fatma Xuluflu yalniz bir defe dindirilir ve ona 8 il hebs hokmu oxunur Azerbaycan SSR prokuroru A S Babayev 1 fevral 1957 ci ilde Fatma Eli qizi Xuluflunun hebsi haqqindaki qerarin legv edilmesini isteyir Belelikle fevral ayinin 15 de sedr M Eliyev uzv Y Quliyev ve prokuror I Haciyevin istiraki ile mehkeme bas tutur Kollegiya qerara alir SSRI XDIK xususi musaviresinin Xuluflu Fatma Eli qizi baresinde 29 02 1938 ci il tarixli qerari legv edilsin Onun isinde cinayet terkibi olmadigi ucun ise xitam verilsin Veli Xulufluya beraet verilmesiFatma Xuluflu 26 sentyabr 1957 ci ilde Veli Xuluflunun beraet almasi ucun erize ile muraciet edir Nehayet SSRI Ali Mehkemesi Herbi Kollegiyasinin qerari ile Veli Xuluflu haqqinda 12 10 1937 ci il tarixli qerar legv edilir cinayet terkib olmadigi ucun ise xitam verilir Lakin Veli Xuluflunun qebri bilinmedi XatiresiBakinin en boyuk kucelerinden biri hemcinin Semkir rayonunda merkezi kucelerden biri orta mekteb ve medeniyyet evi Veli Xuluflunun adini dasiyir Kitablari Yeni turk elifbasi ile yazi qaydalari 1925 II nesri 1926 ci il Koroglu 1927 II nesri 1929 cu il El asiqlari 1927 Imla lugeti 1929 Tapmacalar 1929 Panislamizm imperializm ve ruhaniyyet 1929 Din ve qadin 1930 Din ve medeni inqilab 1930 Selcuq dovletinin tarixi qurulusuna dair 1930 Meherremlik munasibetile 1932 MukafatlariVeli Xuluflu Zaqafqaziya federasiyasinin 10 illiyinde Ictimai elmi ve edebi xidmetlerine gore Fexri terifname ve bir qizil saatla teltif olunmusdur Hemcinin baxIstinadlarBibliotheque nationale de France Veli Xuluflu BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Lyudi i sudby Biobibliograficheskij slovar vostokovedov zhertv politicheskogo terrora v sovetskij period 1917 1991 rus SPb Peterburgskoe Vostokovedenie 2013 496 s Socialnaya istoriya otechestvennoj nauki o Vostoke ISBN 978 5 85803 225 0 Resad Baxseliyev Veli Xuluflu numunesi fedakar alim ziyali ve sexsiyyet kimi Baki 525 ci qezet 2016 seh nomre 2 Veli Xuluflu ucaligi Baki Azerbaycan 2016 seh s 7 Meleyke Qasimqzi Azerbaycan namine yasanan repressiya tufaninda qirilan omur Azerbaycan anl az 9 oktyabr 2020 tarixinde Mehemmed Memmedov Gorkemli folklorsunas Veli Xuluflu Azerbaycan anl az 8 dekabr 2017 tarixinde Ugur Veli Xuluflu 120 Baki 2016