Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Xaçmaz rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Xaçmaz səhifəsinə baxın. |
Xaçmaz rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Xaçmaz şəhəridir.
| Rayon | |
| Xaçmaz rayonu | |
|---|---|
 | |
|
| |
| Ölkə | |
| Daxildir | Quba-Xaçmaz |
| İnzibati mərkəz | Xaçmaz |
| İcra başçısı | Elnur Rzayev |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 8 avqust 1930 |
| Sahəsi |
|
| Hündürlük | 20 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | AZ-XAC |
| Telefon kodu | 02332 |
| Poçt indeksi | 027 |
| Avtomobil nömrəsi | 27 |
| Rəsmi sayt | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycanın dilbər guşələrindən olan, qədim tarixə malik Xaçmaz respublikamızın şimal bölgəsində yerləşən sərhəd rayonlarından biridir. Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən olan Xaçmaz rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Xaçmaz 1936–1937-ci illərdə şəhər tipli qəsəbə olmuşdur. 1963-cü ildə Xaçmaz rayonu ləğv edilib, ərazisi Quba və Qusar rayonlarına verilmişdir. 1965-ci ildə rayon yenidən bərpa edilmişdir. Belə güman edirlər ki, Xaçmaz adı vaxtilə bu ərazidə yaşamış və mübariz Hunn qəbilələri birliyinə daxil olmuş xaçmataka (xeçmatek) qəbiləsinin adından əmələ gəlmişdir. Sonradan bu ad transformasiyaya uğramışdır. VII əsrin ortalarından başlayaraq, mənbələrdə Xaçmaz şəklində rast gəlinir. Maraqlıdır ki, VII əsrin ikinci yarısında bu qəbilənin bir hissəsi indiki Oğuz rayonu ərazisinə köçub getmiş və orada Xaçmaz adlı kənd və eyni adlı qala tikmişlər.
Vaxtilə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş qədim dövlətlərin üzərinə hərbi yürüşlər və basqınlar etmiş işğalçıların yolu Xaçmaz ərazisindən keçmişdir. Eramızdan əvvəl VIII–VI əsrlərdə tikilmiş məşhur Bab əl Əbvab (ərəbcədən "Qapıların Qapısı", Dərbənd qapıları) istehkamları bu işğalçıların yolunda dəf edilə bilməyəcək bir maneə kimi dayanmışdır. V əsrdə Sasani padşahı Yezdigərdin dövründə Dərbənd aşırımında işğalçıların qarşısını almaq üçün möhtəşəm daş sədd tikilmişdir. Bu hərbi istehkamlar sistemini dəf etməyə müvəffəq olanlar dərhal Azərbaycanın bərəkətli torpağına düşürdü. Skiflər, alanlar, xəzərlər, səvirlər və digər qəbilələr Azərbaycan ərazisinə bu yolla keçmişdilər.
Bölgənin tarixi haqqında ilk məlumatlar Azərbaycan tarixinin Eneolit dövrünə təsadüf edir. Son illər Eneolit abidələri Qobustan, Quba-Xaçmaz v ə Şəki-Zaqatala zonalarında da qeydə alınmışdır. Eneolit dövrü e. ə. VI minillikdən başlayaraq e. ə. IV minilliyə qədər olan dövrü əhat ə edir. Bu dövrün əsas xüsusiyyəti istehsalat təsərrüfatının formalaşması və sürətli inkişafı idi. Məişətdə daş məmulatları ilə yanaşı, metaldan da istifadə olunmağa başlanmışdı. Eneolit dövrü yaşayış məskənlərindən tapılmış müxtəlif mis əşyalar (biz, iynə, bıçaq v ə s.) bunu sübut edir. Bundan başqa bu dövrdə qazma tipli evlər çiy kərpicdən olmaqla, dairəvi və ya düzbucaqlı planda tikilirdi. Eneolit dövründə əhali əkinçilik, maldarlıq, ev sənətkarlığının müxtəlif sahələri ilə (dulusçuluq, daş və sümükişləmə, toxuculuq v ə s.) məşğul olurdu. Əkinçiliklə məşğul olan əhali taxıl ehtiyatını iri həcmli saxsı küplərdə saxlayırdı. Xaçmazın tarixi abidələri içərisindən tapılmış daş, sümük və mis əşyalarl tökmək üçün küplər, toxuculuq dəzgahının hissələri Eneolit dövründə əhalinin bu ərazilərdə yaşamasından xəbər verir.
Eneolitin son mərhələsində ölülərin gil küplərdə dəfn olunması mərasimi də yayılmışdı. Xaçmazda bu cür gil küplərə Şollar, Nərəcan kəndləri ərazilərində rast gəlmək olar. Belə küplər təsərrüfat küplərindən onunla fərqlənirdi ki, oturacağı şiş formalı olub, ağız hissəsində tutacaq və ya qulp qoyulurdu. Ağzı isə qapaq və ya daş lövhə ilə örtülürdü. Küpün aşağı hissəsində çox hallarda deşik olurdu Bu da insanların dini təsəvvürləri ilə bağlı olub çox güman ki, ruha inamın mövcudluğu ilə əlaqədar idi. Xudat ərazisindəki Şollar kəndində yerli əhali təsərrüfat işləri apararkən gil küp qəbir aşkar etmişdir. Qədim küp qəbrin içərisindən sümük qalıqları, misdən üzük, saxsı qablar v ə s. tapılmışdır.
Xaçmaz rayonunun ərazisi Albaniya dövlətinin tarixi inkişafı dövründə.təsərrüfatın bağçılıq və üzümçülük heyvandarlıqla məşgul olurdu. Xaçmaz Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində olduqda da bu ərazi həm hərbi yürüşlər, həm də dinc məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur. Eramızdan əvvəl II əsrdə fəaliyyətə başlayan "Böyük İpək yolu" adı ilə tanınan dünya ticarət yolları sisteminin çox işlək qollarından biri də məhz bu ərazidən keçmişdir. Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı dövründə Xaçmaz bölgəsində ictimai-siyasi vəziyyət dəyişkən idi. Burada tarixin qədim dövrlərindən başlayaraq ardıcıl şəkildə xarici təcavüzlərin, aparılan uzunmüddətli müharibələrin ağrı-acısını əhali daimi olaraq hiss edib
Xaçmaz rayonunda 22 millət və xalqın nümayəndəsi vahid ailədə mehriban şəraitdə yaşayır. Əhalinin sıxlığı 1 km² 165 nəfər təşkil edir. Əhalinin ümumi sayının 50.06 faizi kişilərdən (87.50 min nəfər), 49.94 faizi qadınlardan (87.30 min nəfər) ibarətdir.
Xaçmaz rayonunda 502 nəfər (133 ailə) məcburi köçkün məskunlaşmışdır
Qarabağ müharibəsi əlillərinin sayı — 122 nəfər
Şəhid ailələrinin sayı — 186 nəfər
Əlillərin sayı — 4969 nəfər
Tarixi
Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən olan Xaçmaz rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Xaçmaz 1936–1937-ci illərdə şəhər tipli qəsəbə olmuşdur. 1963-cü ildə Xaçmaz rayonu ləğv edilib, ərazisi Quba və Qusar rayonlarına verilmişdir. 1965-ci ildə rayon yenidən bərpa edilmişdir.
Belə güman edirlər ki, Xaçmaz adı vaxtilə bu ərazidə yaşamış və mübariz Hun qəbilələri birliyinə daxil olmuş xaçmatak (xeçmatek) qəbiləsinin adından əmələ gəlmişdir. Sonradan bu ad transformasiyaya uğramışdır. VII əsrin ortalarından başlayaraq, mənbələrdə Xaçmaz şəklində rast gəlinir. Maraqlıdır ki, VII əsrin ikinci yarısında bu qəbilənin bir hissəsi indiki Oğuz rayonu ərazisinə köçüb getmiş və orada Xaçmaz adlı kənd və eyni adlı qala tikmişlər.
Vaxtilə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş qədim dövlətlərin üzərinə hərbi yürüşlər və basqınlar etmiş işğalçıların yolu Xaçmaz ərazisindən keçmişdir. Eramızdan əvvəl VIII–VI əsrlərdə tikilmiş məşhur Bab əl Əbvab (ərəbcədən "Qapıların Qapısı", Dərbənd qapıları) istehkamları bu işğalçıların yolunda dəf edilə bilməyəcək bir maneə kimi dayanmışdır. V əsrdə Sasani padşahı Yezdəgirdin dövründə Dərbənd aşırımında işğalçıların qarşısını almaq üçün möhtəşəm daş sədd tikilmişdir. Bu hərbi istehkamlar sistemini dəf etməyə müvəffəq olanlar dərhal Azərbaycanın bərəkətli torpağına düşürdü. Skiflər, xəzərlər, savirlər və digər qəbilələr Azərbaycan ərazisinə bu yolla keçmişdilər.
Rayonda 1999-cu ildə ilk bələdiyyə seçkiləri zamanı 61 bələdiyyə təşkil edilmiş, 2004-cü ilin seçkiləri zamanı isə bələdiyyələrin sayı 70 olmuşdur. 2004-cü ildə 2 şəhər, 2 qəsəbə və 66 kənd bələdiyyəsinə 572 nəfər üzv seçilmişdir. 2004-cü ildə Rusiya və Azərbaycan arasındakı hökumətlərarası razılaşmaya əsasən Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasına əvvəllər icarəyə verilmiş iki kənd, Xraxoba və Uryanoba kəndləri Xaçmaz rayonunun tərkibinə qaytarılmışdır.
Birinci Qarabağ müharibəsində 226 nəfər, İkinci Qarabağ müharibəsində isə Xaçmaz rayonundan 48 nəfər şəhid olmuşdur.
Coğrafi mövqeyi
Xaçmaz rayon Azərbaycanın şimal-şərq hissəsində yerləşir. Samur-Dəvəçi ovalığının bir hissəsi bu rayonun ərazisinə aiddir. Xaçmaz rayonu şimaldan Rusiya Federasiyası, qərbdən Qusar və Quba rayonları, cənubdan Şabran rayonu, şərqdən Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Rayonun dəniz sərhəddi 70 km, Rusiya ilə sərhəddi 14 km təşkil edir. Rayon ərazisindən magistral avtomobil yolu və Bakı-Moskva dəmir yolu keçir.
Təbiəti
Rayon ərazisinin 20.800 hektarı meşələrlə örtülmüşdür. Burada 8 çay, 3 süni göl var. Rayonun florasında itburnu, sarmaşıq, dazı otu, yağı otu, ballı nanə və başqa dərman bitkiləri geniş yayılmışdır. Torpaqları çəmən-meşə, şabalıdı və açıq şabalıdıdır. Çəmən və kolluqlar geniş yayılmışdır. Düzənlik meşələri də var. Xaçmaz faunasının əsas nüməyəndələri Çöl donuzu, yenot, qırqovul, kəklik və s.-dir. Sahil suları balıqla (külmə, kilkə, şamayı və s.) zəngindir. Termal və mineral su bulaqları vardır. Xaçmazda ovçuluq və balıqçılıq üçün yaxşı şərait var, Ovçular Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. "Gülalan gölü" qoruğu bu Cəmiyyətin nəzdindədir.
İqlimi
Xaçmaz rayonu üçün yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi səciyyəvidir. Yanvarda orta temperatur 1–2 °C, iyulda 23–24 °C-dir. İllik yağıntıların miqdarı 300–400 mm-dir. Azərbaycanda çox populyar olan Nabran istirahət zonası Xaçmaz rayonunun ərazisindədir.
Əhalisi
- Xaçmaz şəhəri – 35 094 nəfər (27.01.1999)
- Xudat şəhəri – 12 958 nəfər (27.01.1999)
- Müqtədir qəsəbəsi
- Arzu qəsəbəsi
- Dədəli kəndi
1 yanvar 2011-ci il tarixinə rayon əhalisi 162.100 nəfərdir. Xaçmaz rayonunda 22 millət və xalqın nümayəndəsi vahid ailədə mehriban şəraitdə yaşayır.
| Etnik qruplar | 2009 sa. |
|---|---|
| Cəmi | 159 245 |
| azərbaycanlı | 115 811 |
| ləzgi | 24 688 |
| tat | 9 108 |
| türk | 4 165 |
| qrız | 3 540 |
| rus | 643 |
| kürd | 603 |
| tatar | 131 |
| yəhudi | 90 |
| xınalıq | 36 |
| talış | 36 |
| ukraynalı | 28 |
| digər | 366 |
İqtisadi xarakteristikası
Xaçmaz rayonu Azərbaycanın ən böyük kənd təsərrüfatı rayonlarından biridir. 2003-cü ilə nisbətdə 2010-cu ildə rayonda ümumi məhsul buraxılışı 3,3 dəfə artaraq 300209,9 min manata, sənaye məhsulu 6,9 dəfə artaraq 32300 min manata, kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı 2 dəfə artaraq 138776,9 min manata, əsas kapitala investisiyalar 12 dəfə artaraq 45729,6 min manata, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 5,2 dəfə artaraq 205939 min manata, pullu xidmətlərin həcmi 8,6 dəfə artaraq 41554,5 min manata çatmışdır. Yerli büdcənin gəlirləri 912,5 min manatdan 8523,9 manata, xərcləri 4239,7 min manatdan 23717,7 min manata yüksəlmişdir. Bu dövr ərzində adambaşına pul gəlirləri 3,3 dəfə, orta aylıq əmək haqqı 5,5 dəfə artmışdır. 2003–2011-ci illərdə rayonda 15337 yeni iş yeri açılmışdır ki, bunun da 7749-u daimi iş yerləridir.
1 iyul 2011-ci il tarixə olan məlumata görə rayonda ümumi məhsul buraxılışı 109,6 milyon manat, sənaye məhsulunun ümumi həcmi 16,9 milyon manat, kənd təsərrüfatı məhsulunun həcmi 30,4 milyon manat təşkil etmişdir. Yarım il ərzində pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 98,8 milyon manat, pullu xidmətlərin həcmi 19,1 milyon manat, əsas kapitala investisiyalar 30,2 milyon manat olmuşdur. Rayonun təsərrüfatlarında 5269 hektar sahədən 12429 ton taxıl (hər hektardan 23,6 sentner olmaqla), 2587 ton kartof, 10008 ton tərəvəz, 1613 ton meyvə yığılmışdır. 6 ayda 4114 ton ət (diri çəkidə), 18388 ton süd, 9,6 milyon ədəd yumurta, 174 ton yun istehsal olunmuşdur.
Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri
Xaçmazda 122 ümumtəhsil məktəbi, 24 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Rayonda ənənəvi xalq sənətlərindən xalçaçılıq daha geniş inkişaf etmişdir. Xaçmaz liseyində xalçaşünaslıq fakültəsi mövcuddur. Rayonda xalça muzeyi də fəaliyyət göstərir. Xaçmaz rayonunda mədəniyyət obyektlərinin çox geniş şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. 12 muzey, 5 mədəniyyət evi, 66 kitabxana, 44 klub, 3 uşaq musiqi və incəsənət məktəbi, mədəniyyət və istirahət parkı və s. rayon əhalisinə xidmət göstərir. Bundan başqa rayonda 91 səhiyyə müəssisəsi, 2 özəl tibb klinikası var.
Son illər Xaçmaz və Xudat şəhər Mədəniyyət evləri, rayon Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi əsaslı təmir edilmiş, Heydər Əliyev Mərkəzi və onun Xudat şəhərində və sərhədyanı Yalama kəndində filialları yaradılmışdır. Xaçmaz şəhərində Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti və elminin 40 nəfər dahi şəxsiyyətinin abidələrinin ucaldıldığı açıq səma altında Şəxsiyyətlər muzeyi fəaliyyət göstərir. Eləcədə rayonda Xalqlar Dostluğu muzeyi, Əziz Əliyev və akademik Zərifə Əliyeva muzeyləri, Rəsm Qalareyası yaradılmışdır.
Maddi-mədəni irsi
Xaçmazda 60-dan cox tarix və mədəniyyət abidəsi qorunub saxlanmışdır. Rayonun ərazisindəki ən qədim arxeoloji abidələr Sərkərli, Mollabürhanlı, Hülövlü, Qaracik, Həsənqala kəndlərinin yaxınlığındakı tunc dövrünə aid qədim məskənlər və kurqanlardır. Canaxır, Bostançı kəndlərinin yaxınlığında orta əsrlərə aid insan məskənləri də bu qəbildəndir. Çoxsaylı tarix və mədəniyyət abidələri var. Moruqoba, Qalağan, Uzunoba, Tağaroba kəndlərində XX əsrdə tikilmiş məscidlər, Qaraqurdlu kəndində XV–XVI əsrlərə aid Şah Abbas məscid-mədrəsəsi, Şıxlar kəndində Şeyx Yusif məscidi (XV əsr) qorunub saxlanılmışdır. Niyazabad limanı XVI əsrdən Azərbaycanın qonşu ölkələrlə əlaqələrin yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. Xaçmaz rayonunun ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tunc dövrünə aid qəbirlər, eləcə də əmək və ov alətləri və məişət muxəlləfatı əşyaları aşkar edilmişdir.
Qədim qala-şəhərlərdən biri olan Xudat (Xudat sözünün mənası Allahın neməti ("Xuda" sözündən) deməkdir) Xaçmaz rayonunda yerləşir. XX əsrin əvvəllərində (1900–1903-cü illər) tikilmiş dəmir yol stansiyası və su qülləsi, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsaitinə 1900–1913-cü illərdə tikilmiş Şollar su anbarı və su kəməri də maraq doğururlar. Bu tikililər indi də texniki cəhətdən işləkdirlər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- http://www.xachmaz-ih.gov.az/page/10.html.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-04-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-29.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-01-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-29.
- "Population statistics of Eastern Europe". 2012-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-07-09.
- Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi: Xaçmaz rayonu 2012-05-11 at the Wayback Machine
- Xaçmaz Rayonu İcra Hakimiyyəti :Əhalisi [ölü keçid]
- Xaçmaz Rayonu İcra Hakimiyyəti:İqtisadiyyat [ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Xaçmaz rayonunun İcra Hakimiyyəti Rəsmi sayti
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Xacmaz rayonu haqqindadir Seher ucun Xacmaz sehifesine baxin Xacmaz rayonu Azerbaycan Respublikasinda inzibati erazi vahidi Inzibati merkezi Xacmaz seheridir RayonXacmaz rayonu41 28 sm e 48 48 s u Olke AzerbaycanDaxildir Quba XacmazInzibati merkez XacmazIcra bascisi Elnur RzayevTarixi ve cografiyasiYaradilib 8 avqust 1930Sahesi 1 045 km Hundurluk 20 mEhalisiEhalisi 178 100 nef 2017 Reqemsal identifikatorlarISO kodu AZ XACTelefon kodu 02332Poct indeksi 027Avtomobil nomresi 27Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllar Azerbaycanin dilber guselerinden olan qedim tarixe malik Xacmaz respublikamizin simal bolgesinde yerlesen serhed rayonlarindan biridir Azerbaycanin qedim yasayis meskenlerinden olan Xacmaz rayonu 1930 cu ilde yaradilmisdir Xacmaz 1936 1937 ci illerde seher tipli qesebe olmusdur 1963 cu ilde Xacmaz rayonu legv edilib erazisi Quba ve Qusar rayonlarina verilmisdir 1965 ci ilde rayon yeniden berpa edilmisdir Bele guman edirler ki Xacmaz adi vaxtile bu erazide yasamis ve mubariz Hunn qebileleri birliyine daxil olmus xacmataka xecmatek qebilesinin adindan emele gelmisdir Sonradan bu ad transformasiyaya ugramisdir VII esrin ortalarindan baslayaraq menbelerde Xacmaz seklinde rast gelinir Maraqlidir ki VII esrin ikinci yarisinda bu qebilenin bir hissesi indiki Oguz rayonu erazisine kocub getmis ve orada Xacmaz adli kend ve eyni adli qala tikmisler Vaxtile Azerbaycan erazisinde movcud olmus qedim dovletlerin uzerine herbi yurusler ve basqinlar etmis isgalcilarin yolu Xacmaz erazisinden kecmisdir Eramizdan evvel VIII VI esrlerde tikilmis meshur Bab el Ebvab erebceden Qapilarin Qapisi Derbend qapilari istehkamlari bu isgalcilarin yolunda def edile bilmeyecek bir manee kimi dayanmisdir V esrde Sasani padsahi Yezdigerdin dovrunde Derbend asiriminda isgalcilarin qarsisini almaq ucun mohtesem das sedd tikilmisdir Bu herbi istehkamlar sistemini def etmeye muveffeq olanlar derhal Azerbaycanin bereketli torpagina dusurdu Skifler alanlar xezerler sevirler ve diger qebileler Azerbaycan erazisine bu yolla kecmisdiler Bolgenin tarixi haqqinda ilk melumatlar Azerbaycan tarixinin Eneolit dovrune tesaduf edir Son iller Eneolit abideleri Qobustan Quba Xacmaz v e Seki Zaqatala zonalarinda da qeyde alinmisdir Eneolit dovru e e VI minillikden baslayaraq e e IV minilliye qeder olan dovru ehat e edir Bu dovrun esas xususiyyeti istehsalat teserrufatinin formalasmasi ve suretli inkisafi idi Meisetde das memulatlari ile yanasi metaldan da istifade olunmaga baslanmisdi Eneolit dovru yasayis meskenlerinden tapilmis muxtelif mis esyalar biz iyne bicaq v e s bunu subut edir Bundan basqa bu dovrde qazma tipli evler ciy kerpicden olmaqla dairevi ve ya duzbucaqli planda tikilirdi Eneolit dovrunde ehali ekincilik maldarliq ev senetkarliginin muxtelif saheleri ile dulusculuq das ve sumukisleme toxuculuq v e s mesgul olurdu Ekincilikle mesgul olan ehali taxil ehtiyatini iri hecmli saxsi kuplerde saxlayirdi Xacmazin tarixi abideleri icerisinden tapilmis das sumuk ve mis esyalarl tokmek ucun kupler toxuculuq dezgahinin hisseleri Eneolit dovrunde ehalinin bu erazilerde yasamasindan xeber verir Eneolitin son merhelesinde olulerin gil kuplerde defn olunmasi merasimi de yayilmisdi Xacmazda bu cur gil kuplere Sollar Nerecan kendleri erazilerinde rast gelmek olar Bele kupler teserrufat kuplerinden onunla ferqlenirdi ki oturacagi sis formali olub agiz hissesinde tutacaq ve ya qulp qoyulurdu Agzi ise qapaq ve ya das lovhe ile ortulurdu Kupun asagi hissesinde cox hallarda desik olurdu Bu da insanlarin dini tesevvurleri ile bagli olub cox guman ki ruha inamin movcudlugu ile elaqedar idi Xudat erazisindeki Sollar kendinde yerli ehali teserrufat isleri apararken gil kup qebir askar etmisdir Qedim kup qebrin icerisinden sumuk qaliqlari misden uzuk saxsi qablar v e s tapilmisdir Xacmaz rayonunun erazisi Albaniya dovletinin tarixi inkisafi dovrunde teserrufatin bagciliq ve uzumculuk heyvandarliqla mesgul olurdu Xacmaz Sirvansahlar dovletinin terkibinde olduqda da bu erazi hem herbi yurusler hem de dinc meqsedler ucun istifade olunmusdur Eramizdan evvel II esrde fealiyyete baslayan Boyuk Ipek yolu adi ile taninan dunya ticaret yollari sisteminin cox islek qollarindan biri de mehz bu eraziden kecmisdir Azerbaycanin erebler terefinden isgali dovrunde Xacmaz bolgesinde ictimai siyasi veziyyet deyisken idi Burada tarixin qedim dovrlerinden baslayaraq ardicil sekilde xarici tecavuzlerin aparilan uzunmuddetli muharibelerin agri acisini ehali daimi olaraq hiss edib Xacmaz rayonunda 22 millet ve xalqin numayendesi vahid ailede mehriban seraitde yasayir Ehalinin sixligi 1 km 165 nefer teskil edir Ehalinin umumi sayinin 50 06 faizi kisilerden 87 50 min nefer 49 94 faizi qadinlardan 87 30 min nefer ibaretdir Xacmaz rayonunda 502 nefer 133 aile mecburi kockun meskunlasmisdir Qarabag muharibesi elillerinin sayi 122 nefer Sehid ailelerinin sayi 186 nefer Elillerin sayi 4969 neferTarixiAzerbaycanin qedim yasayis meskenlerinden olan Xacmaz rayonu 1930 cu ilde yaradilmisdir Xacmaz 1936 1937 ci illerde seher tipli qesebe olmusdur 1963 cu ilde Xacmaz rayonu legv edilib erazisi Quba ve Qusar rayonlarina verilmisdir 1965 ci ilde rayon yeniden berpa edilmisdir Bele guman edirler ki Xacmaz adi vaxtile bu erazide yasamis ve mubariz Hun qebileleri birliyine daxil olmus xacmatak xecmatek qebilesinin adindan emele gelmisdir Sonradan bu ad transformasiyaya ugramisdir VII esrin ortalarindan baslayaraq menbelerde Xacmaz seklinde rast gelinir Maraqlidir ki VII esrin ikinci yarisinda bu qebilenin bir hissesi indiki Oguz rayonu erazisine kocub getmis ve orada Xacmaz adli kend ve eyni adli qala tikmisler Vaxtile Azerbaycan erazisinde movcud olmus qedim dovletlerin uzerine herbi yurusler ve basqinlar etmis isgalcilarin yolu Xacmaz erazisinden kecmisdir Eramizdan evvel VIII VI esrlerde tikilmis meshur Bab el Ebvab erebceden Qapilarin Qapisi Derbend qapilari istehkamlari bu isgalcilarin yolunda def edile bilmeyecek bir manee kimi dayanmisdir V esrde Sasani padsahi Yezdegirdin dovrunde Derbend asiriminda isgalcilarin qarsisini almaq ucun mohtesem das sedd tikilmisdir Bu herbi istehkamlar sistemini def etmeye muveffeq olanlar derhal Azerbaycanin bereketli torpagina dusurdu Skifler xezerler savirler ve diger qebileler Azerbaycan erazisine bu yolla kecmisdiler Rayonda 1999 cu ilde ilk belediyye seckileri zamani 61 belediyye teskil edilmis 2004 cu ilin seckileri zamani ise belediyyelerin sayi 70 olmusdur 2004 cu ilde 2 seher 2 qesebe ve 66 kend belediyyesine 572 nefer uzv secilmisdir 2004 cu ilde Rusiya ve Azerbaycan arasindaki hokumetlerarasi razilasmaya esasen Rusiya Federasiyasinin Dagistan Respublikasina evveller icareye verilmis iki kend Xraxoba ve Uryanoba kendleri Xacmaz rayonunun terkibine qaytarilmisdir Birinci Qarabag muharibesinde 226 nefer Ikinci Qarabag muharibesinde ise Xacmaz rayonundan 48 nefer sehid olmusdur Cografi movqeyiXacmaz rayon Azerbaycanin simal serq hissesinde yerlesir Samur Deveci ovaliginin bir hissesi bu rayonun erazisine aiddir Xacmaz rayonu simaldan Rusiya Federasiyasi qerbden Qusar ve Quba rayonlari cenubdan Sabran rayonu serqden Xezer denizi ile hemserheddir Rayonun deniz serheddi 70 km Rusiya ile serheddi 14 km teskil edir Rayon erazisinden magistral avtomobil yolu ve Baki Moskva demir yolu kecir Tebieti Xacmaz rayonu erazisinde cox rast gelinen agaclardan biri olan Yulgun Rayon erazisinin 20 800 hektari meselerle ortulmusdur Burada 8 cay 3 suni gol var Rayonun florasinda itburnu sarmasiq dazi otu yagi otu balli nane ve basqa derman bitkileri genis yayilmisdir Torpaqlari cemen mese sabalidi ve aciq sabalididir Cemen ve kolluqlar genis yayilmisdir Duzenlik meseleri de var Xacmaz faunasinin esas numeyendeleri Col donuzu yenot qirqovul keklik ve s dir Sahil sulari baliqla kulme kilke samayi ve s zengindir Termal ve mineral su bulaqlari vardir Xacmazda ovculuq ve baliqciliq ucun yaxsi serait var Ovcular Cemiyyeti fealiyyet gosterir Gulalan golu qorugu bu Cemiyyetin nezdindedir Iqlimi Xacmaz rayonu ucun yayi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimi seciyyevidir Yanvarda orta temperatur 1 2 C iyulda 23 24 C dir Illik yagintilarin miqdari 300 400 mm dir Azerbaycanda cox populyar olan Nabran istirahet zonasi Xacmaz rayonunun erazisindedir EhalisiEsas meqaleler Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 1999 ve Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 2009 Xacmaz seheri 35 094 nefer 27 01 1999 Xudat seheri 12 958 nefer 27 01 1999 Muqtedir qesebesi Arzu qesebesi Dedeli kendi 1 yanvar 2011 ci il tarixine rayon ehalisi 162 100 neferdir Xacmaz rayonunda 22 millet ve xalqin numayendesi vahid ailede mehriban seraitde yasayir Xacmaz rayonunun milli terkibi Etnik qruplar 2009 sa Cemi 159 245azerbaycanli 115 811lezgi 24 688tat 9 108turk 4 165qriz 3 540rus 643kurd 603tatar 131yehudi 90xinaliq 36talis 36ukraynali 28diger 366Iqtisadi xarakteristikasiXacmaz rayonu Azerbaycanin en boyuk kend teserrufati rayonlarindan biridir 2003 cu ile nisbetde 2010 cu ilde rayonda umumi mehsul buraxilisi 3 3 defe artaraq 300209 9 min manata senaye mehsulu 6 9 defe artaraq 32300 min manata kend teserrufati mehsulu istehsali 2 defe artaraq 138776 9 min manata esas kapitala investisiyalar 12 defe artaraq 45729 6 min manata perakende emtee dovriyyesi 5 2 defe artaraq 205939 min manata pullu xidmetlerin hecmi 8 6 defe artaraq 41554 5 min manata catmisdir Yerli budcenin gelirleri 912 5 min manatdan 8523 9 manata xercleri 4239 7 min manatdan 23717 7 min manata yukselmisdir Bu dovr erzinde adambasina pul gelirleri 3 3 defe orta ayliq emek haqqi 5 5 defe artmisdir 2003 2011 ci illerde rayonda 15337 yeni is yeri acilmisdir ki bunun da 7749 u daimi is yerleridir 1 iyul 2011 ci il tarixe olan melumata gore rayonda umumi mehsul buraxilisi 109 6 milyon manat senaye mehsulunun umumi hecmi 16 9 milyon manat kend teserrufati mehsulunun hecmi 30 4 milyon manat teskil etmisdir Yarim il erzinde perakende emtee dovriyyesi 98 8 milyon manat pullu xidmetlerin hecmi 19 1 milyon manat esas kapitala investisiyalar 30 2 milyon manat olmusdur Rayonun teserrufatlarinda 5269 hektar saheden 12429 ton taxil her hektardan 23 6 sentner olmaqla 2587 ton kartof 10008 ton terevez 1613 ton meyve yigilmisdir 6 ayda 4114 ton et diri cekide 18388 ton sud 9 6 milyon eded yumurta 174 ton yun istehsal olunmusdur Medeniyyet tehsil ve sehiyye muessiseleriXacmazda 122 umumtehsil mektebi 24 mektebeqeder usaq muessisesi fealiyyet gosterir Rayonda enenevi xalq senetlerinden xalcaciliq daha genis inkisaf etmisdir Xacmaz liseyinde xalcasunasliq fakultesi movcuddur Rayonda xalca muzeyi de fealiyyet gosterir Xacmaz rayonunda medeniyyet obyektlerinin cox genis sebekesi fealiyyet gosterir 12 muzey 5 medeniyyet evi 66 kitabxana 44 klub 3 usaq musiqi ve incesenet mektebi medeniyyet ve istirahet parki ve s rayon ehalisine xidmet gosterir Bundan basqa rayonda 91 sehiyye muessisesi 2 ozel tibb klinikasi var Son iller Xacmaz ve Xudat seher Medeniyyet evleri rayon Tarix Diyarsunasliq muzeyi esasli temir edilmis Heyder Eliyev Merkezi ve onun Xudat seherinde ve serhedyani Yalama kendinde filiallari yaradilmisdir Xacmaz seherinde Azerbaycan edebiyyati inceseneti ve elminin 40 nefer dahi sexsiyyetinin abidelerinin ucaldildigi aciq sema altinda Sexsiyyetler muzeyi fealiyyet gosterir Elecede rayonda Xalqlar Dostlugu muzeyi Eziz Eliyev ve akademik Zerife Eliyeva muzeyleri Resm Qalareyasi yaradilmisdir Maddi medeni irsiKoroglunun Xacmazda heykeli Xacmazda 60 dan cox tarix ve medeniyyet abidesi qorunub saxlanmisdir Rayonun erazisindeki en qedim arxeoloji abideler Serkerli Mollaburhanli Hulovlu Qaracik Hesenqala kendlerinin yaxinligindaki tunc dovrune aid qedim meskenler ve kurqanlardir Canaxir Bostanci kendlerinin yaxinliginda orta esrlere aid insan meskenleri de bu qebildendir Coxsayli tarix ve medeniyyet abideleri var Moruqoba Qalagan Uzunoba Tagaroba kendlerinde XX esrde tikilmis mescidler Qaraqurdlu kendinde XV XVI esrlere aid Sah Abbas mescid medresesi Sixlar kendinde Seyx Yusif mescidi XV esr qorunub saxlanilmisdir Niyazabad limani XVI esrden Azerbaycanin qonsu olkelerle elaqelerin yaradilmasinda muhum rol oynamisdir Xacmaz rayonunun erazisinde aparilmis arxeoloji qazintilar zamani tunc dovrune aid qebirler elece de emek ve ov aletleri ve meiset muxellefati esyalari askar edilmisdir Qedim qala seherlerden biri olan Xudat Xudat sozunun menasi Allahin nemeti Xuda sozunden demekdir Xacmaz rayonunda yerlesir XX esrin evvellerinde 1900 1903 cu iller tikilmis demir yol stansiyasi ve su qullesi Haci Zeynalabdin Tagiyevin vesaitine 1900 1913 cu illerde tikilmis Sollar su anbari ve su kemeri de maraq dogururlar Bu tikililer indi de texniki cehetden islekdirler Hemcinin baxAzerbaycanin inzibati bolgusuIstinadlarVikianbarda Xacmaz rayonu ile elaqeli mediafayllar var http www xachmaz ih gov az page 10 html Arxivlenmis suret 2022 04 07 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 29 Arxivlenmis suret 2022 01 29 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 29 Population statistics of Eastern Europe 2012 04 18 tarixinde Istifade tarixi 2009 07 09 Azerbaycan Dovlet Statistika Komitesi Xacmaz rayonu 2012 05 11 at the Wayback Machine Xacmaz Rayonu Icra Hakimiyyeti Ehalisi olu kecid Xacmaz Rayonu Icra Hakimiyyeti Iqtisadiyyat olu kecid Xarici kecidlerXacmaz rayonunun Icra Hakimiyyeti Resmi sayti