Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanın Xocavənd rayonunun Böyük Tağlar kəndinin ərazisində, Quruçayın sol sahilində yerləşən bu mağara Mustye mədəniyyətinə aid ən möhtəşəm mağara-düşərgədir. Qədim insanlar burada 64-24 min il bundan əvvəl yaşamışdırlar. Tağlar Mustye düşərgəsi özünün maddi-mədəniyyət qalıqlarına, stratiqrafiyasına və yaşayışın uzunmüddətli olmasına görə keçmiş SSRİ və Yaxın Şərq abidələri içərisində mühüm yer tutur. Mağara Quruçayın sol sahilindədir. 1963-cü ildən Tağlar Mustye düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri aparılır. Qazıntı nəticəsində 7000-dən çox daş alət, 2000-dən çox heyvan sümüyü tapılmışdır. Tağlar düşərgəsi çöküntülərində 6 mədəni təbəqə aşkar edilib. 1-ci təbəqədən Orta əsrlər dövrü, Tunc dövrü və Eneolit dövrünə aid gil qab qırıqları tapılıb. 2-6-cı təbəqələrdən isə Mustye mədəniyyəti dövrünə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkarlanıb. Daş əmək alətləri içərisində əsas yeri levallua, Mustye itiucluları və qaşov tipli alətlər tutur. Bütün Qafqaz və Yaxın Şərq abidələri içərisində Tağlar yeganə abidədir ki, burada yaşayış daimi olub. Tağlar Mustye düşərgəsinin daş məmulatının texniki və tipoloji tədqiqi zamanı Paleolit dövrü üçün yeni əmək alətləri qeydə alınıb ki, onları da Tağlar tipli alətlər adlandırıblar. Həmin alətlər zərif hazırlanıb və bir neçə işlək ağıza malikdir. Tağlar mağarası çöküntülərində çoxlu ocaq qalıqları da tapılıb. Mağarada kompleks tədqiqat işləri aparılıb, arxeoloqlarla yanaşı paleontoloqlar, , , də çalışıblar. Tədqiqatlar nəticəsində Tağlarda Mustye mədəniyyəti dövründə 90 milyon il bundan əvvəldən 35 milyon il əvvələ qədər yaşayış olduğu aydınlaşıb.
| Tağlar mağarası | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Kəşf tarixi | 1960 |
| Dövrü | Daş dövrü, Tunc dövrü, Mis dövrü, Orta əsrlər |
| Yerləşməsi | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Rayon | |
| Kənd | Böyük Tağlar |
| | |
Tarixi
Çoxtəbəqəli Tağlar paleolit düşərgəsində ilk dəfə olaraq 1963-cü ilin iyun-iyul aylarında Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi altında Paleolit arxeoloji ekspedisiyası arxeoloji qazıntı işləri aparmışdır. Tağlar düşərgəsində ilkin arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin çöküntülərində 3 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır.
1964-1967-ci illərdə M.M.Hüseynovun rəhbərliyi altında Paleolit arxeoloji ekspedisiyası Tağlar düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri aparmış, minlərlə daş məmulatı və ovlanmış heyvan sümükləri aşkar edilmişdir.
1965-ci ildə Bakıda keçirilən SSRİ arxeoloq və etnoqraflarının ümumittifaq elmi konfransının iştirakçıları - P.İ.Boriskovski, V.P.Lübin, İ.İ.Korobkov, N.D.Praslav və başqaları Tağlar düşərgəsinə gedərək onun stratiqrafiyası ilə tanış olmuşlar.
1971-ci ildə M.M.Hüseynovun rəhbərliyi altında Paleolit arxeoloji ekspedisiyası Tağlar mağarasında arxeoloji qazıntı işləri aparmışdır. Arxeoloji tədqiqat işlərində SSRİ EA Arxeologiya İnstitutu Leninqrad bölməsinin baş elmi işçisi Q.P.Qriqoryev də iştirak etmişdir.
1973-cü ildə Tağlar paleolit düşərgəsində M.M.Hüseynov, Ə.Q.Cəfərov və M.M.Mənsurov arxeoloji qazıntı işləri aparmışlar.
1976-cı ilin iyun-iyul aylarında Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun Paleolit arxeoloji ekspedisiyası ilə birlikdə SSRİ EA Arxeologiya İnstitutu Leninqrad bölməsinin Qafqaz ekspedisiyası Tağlar düşərgəsinin stratiqrafiyasını dəqiqləşdirmək məqsədilə Tağlar mağara düşərgəsində elmi tədqiqat işləri aparmış və düşərgənin çöküntülərində 6 mədəni təbəqə qeydə almışlar.
1977-ci ildən başlayaraq Tağlar mağara düşərgəsində arxeoloji qazıntı işlərini Ə.Q.Cəfərovun rəhbərliyi altında Paleolit arxeoloji ekspedisiyasının Tağlar dəstəsi aparmağa başlamışdır. Ə.Q.Cəfərovun rəhbərliyi altında Tağlar mağarasında 1977-1982 və 1984-1986-cı illərdə arxeoloji qazıntılar aparılmışdır.
Tağlar paleolit düşərgəsinin stratiqrafiyası
Tağlar düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin D-M sahəsində 6 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. Aşağıda həmin sahədə müəyyən olunmuş arxeoloji təbəqələrin təsviri verilir.
Birinci təbəqə
Qara çürüntülü torpaq təbəqəsindən ibarətdir. Tədqiq olunan sahədə təbəqənin qalınlığı 6-10 sm-ə bərabər olmuşdur. 1963-1965-ci illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı düşərgənin qeyd olunan təbəqəsindən Eneolit, Tunc və Orta əsrlərə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar olunmuşdur.
İkinci təbəqə
Sarı gillicə torpaq təbəqəsindən ibarətdir. Birinci təbəqədən fərqli olaraq ikinci təbəqənin tərkibində mağaranın tavanından düşmüş qaya qırıqları, suyun və əhəngin qarışığından əmələ gəlmiş stalaktit və stalaqmit hissələri qeydə alınmışdır. Sonuncular təbəqənin içərisində əmələ gəlmişdir. Bu da mağaranın tavanından düşən su damcıları vasitəsilə əmələ gəlmişdir ki, geoloji ədəbiyyatda bunlar stalaktit və stalaqmitlər adlandırılır. Maraqlıdır ki, əvvəlki tədqiqat illərindən fərqli olaraq 1973-cü ildə Tağlar düşərgəsinin D-M sahəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı II təbəqənin tərkibində qaya daşlarının sayının olduqca az olması müşahidə olunmuşdur. Qazıntı aparılan sahədə ikinci təbəqənin qalınlığı 28-44 sm-ə bərabər olmuşdur.
Üçüncü təbəqə
Açıq-sarı rəngli gillicə torpaq təbəqəsindən ibarətdir. İkinci təbəqədə olduğu kimi burada da qaya qırıqları olduqca azdır. İkinci təbəqənin tərkibində tək-tək stalaktit və stalaqmit hissələri qeydə alınmışdır. Təsvir olunan sahədə təbəqənin qalınlığı 38-52 sm-ə çatır.
Dördüncü təbəqə
Sarı gillicə torpaq təbəqəsindən ibarətdir. Təbəqənin içərisində kiçik qaya daşlarının qırıqları qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, dördüncü təbəqənin içərisində bir neçə ocaq layı qeydə alınmışdır. Əvvəlki tədqiqat illərində də dördüncü təbəqədən ocaq layları qeydə alınmışdır. Lakin bu ilki tədqiqatlar zamanı təsvir olunan sahədə dördüncü təbəqə nisbətən nazik olmuşdur. Yeni tədqiqat sahəsində təbəqənin qalınlığı 65-80 sm-ə bərabər olmuşdur. Lakin 1973-cü ildə düşərgənin IV təbəqəsində aparılan qazıntılar zamanı maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyinə və təbəqənin rənginə görə iki hissəyə 4a və 4b təbəqələrinə ayrılmışdır. 1973-cü il tədqiqatlar zamanı D-M sahəsində dördüncü təbəqənin qalınlığı 0,8 – 1,2 m olmuşdur.
Beşinci təbəqə
Nisbətən açıq-sarı gillicə torpaq təbəqəsindən ibarətdir. Tədqiqatlar zamanı təbəqədən çoxlu maddi mədəniyyət qalıqları, ocaq layları qeydə alınmışdır. Ocaq layları əsasən təbəqənin yuxarı hissəsində qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, beşinci təbəqənin içərisindən üç kiçik lay qeydə alınmışdır. Həmin layların ümumi qalınlığı 3-5 sm, 5-7 sm və 7-12 sm-ə bərabər olmuşdur. Bu layların içərisindən arxeoloji tapıntı qeydə alınmamışdır. Təsvir olunan sahədə beşinci təbəqənin ümumi qalınlığı 45-85 sm-ə bərabər olmuşdur.
Altıncı təbəqə
Tünd gillicə torpaq təbəqəsindən ibarətdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı təbəqədən tək-tək qaya qırıqları qeydə alınmışdır. Altıncı təbəqədə bir neçə ocaq layları da qeydə alınmışdır. Tədqiq olunan sahədə altıncı təbəqənin qalınlığı 54-59 sm olmuşdur. Tağlar Mustye düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində düşərgənin stratiqrafiyasının olduqca zəngin olduğu müəyyən edilmişdir. Düşərgənin bütün təbəqələrindən zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Tağlar mustye düşərgəsinin D-F kəsiyində çöküntünün qalınlığı 9 m-dən bir qədər artıq olmuşdur. Tağlar Mustye düşərgəsi nəinki bütün Qafqazda, eyni zamanda Yaxın Şərq ərazisində özünün stratiqrafiyası və maddi mədəniyyət nümunələrinin zənginliyinə görə ən möhtəşəm bir tarixi abidədir.
Tağlar mağarasının Mustye mədəniyyəti
Hazırda Yaxın Şərq və Qafqaz ərazisində Mustye mədəniyyətinə aid ən möhtəşəm və zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinə malik olan arxeoloji abidə Tağlar abidəsi hesab olunur. Tağlar paleolit düşərgəsi Qarabağın ən mənzərəli və səfalı guşələrindən birində olub, Tuğ və Tağlar kəndləri arasında Quruçayın sol sahilində yerləşir. Çoxtəbəqəli mağara düşərgəsi 1960-cı ildə Məmmədəli Hüseynov tərəfindən qeydə alınmışdır. Düşərgədə arxeoloji qazıntı işlərini M.Hüseynov və Ə.Cəfərov aparmışlar.
Mağaranın bir neçə metrliyindən axan Quruçay Tağlar düşərgəsində yaşayan qədim insanların həyatında mühüm rol oynamış, ona görə də neandretal tipli insanlar bu ərazidə olan Tağlar mağarasını özlərinə daimi yaşayış məskəni seçmişlər.
Tağlar paleolit düşərgəsi özünün maddi mədəniyyət qalıqlarına, stratiqrafiyasına və yaşayışın uzunmüddətli olmasına görə ölkəmizin və Yaxın Şərqin mustye düşərgələri içərisində mühüm yer tutur.
1963-cü ildən başlayaraq 1986-cı ilədək müəyyən fasilələrlə Tağlar paleolit düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində 8 mindən artıq daş məmulatı və 500 mindən çox qədim insanların ovladıqları heyvanların sümükləri tapılmışdır.
Tağlar düşərgəsinin daş məmulatı içərisində əmək alətləri, istehsal tullantıları və nüvələr əsas yer tutur. Daş məmulatının elmi təhlili göstərir ki, Tağlar mağarasının qədim sakinləri əmək alətlərini əsasən düşərgədə hazırlamışlar. Çünki istehsal tullantıları düşərgənin daş məmulatı içərisində çoxluq təşkil edir. Maraqlıdır ki, Tağlar düşərgəsinin əmək alətləri içərisində əsas yeri levallua, mustye itiucluları və qaşov tipli alətlər tutur. Qafqaz və Yaxın Şərq paleolit düşərgələri içərisində Tağlar mustye düşərgəsi yeganə abidədir ki, buradan tapılan əmək alətləri olduqca zəngin tarixə malik olmaqla bərabər, yeni-yeni əmək alətlərinin meydana gəlmə xüsusiyyətlərini öyrənməyə geniş imkanlar yaradır.
Tağlar düşərgəsindən tapılmış daş məmulatının texniki-tipoloji tədqiqi zamanı Paleolit dövrü üçün yeni tipli əmək alətləri qeydə alınmış və onlara Tağlar tipli əmək alətləri adı verilmişdir. Həmin əmək alətləri olduqca zərif hazırlanmış və bir neçə işlək ağıza malikdir. Həmin alətlərin 7 ədədi çaxmaq, 5 ədədi isə dəvəgözü daşından hazırlanmışlar. Maraqlıdır ki, Azıx paleolit düşərgəsinin III təbəqəsinin daş məmulatı içərisindən də bir neçə Tağlar tipli əmək alətləri qeydə alınmışdır.
Tağlar düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ən maraqlı tapıntılardan biri də düşərgədə çoxlu ocaq laylarının qeydə alınmasıdır. Bu göstərir ki, Tağlar düşərgəsində Mustye mədəniyyəti dövründə sakin olan neandertal tipli insanların həyatında ocaq mühüm rol oynamışdır. Maraqlıdır ki, düşərgədən tapılmış sümük məmulatının əksəriyyəti ocaqda yandırılmışdır. Bu düşərgə sakinlərinin ovladıqları heyvanların ətlərini ocaqda bişirdiklərini göstərir.
Tağlar düşərgəsinin daş məmulatının texniki və tipoloji tədqiqi zamanı düşərgənin özünəməxsus xüsusiyyətləri müəyyən olunmuşdur.
Çoxtəbəqəli Tağlar paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 8 mindən artıq daş məmulatı tapılmışdır. Maraqlıdır ki, düşərgədən aşkar olunmuş daş məmulatının 90%-dən çoxu çaxmaq və slanes daşlarından hazırlanmışdır. Bu, düşərgənin yaxınlığında qeyd olunan daşların əsas mənbələrin olduğunu göstərir.
Tağlar düşərgəsinin daş məmulatı içərisində 95 ədəd nukleus (nüvə) qeydə alınmışdır. Tipoloji cəhətdən nukleuslar içərisində əsasən diskşəkillilər çoxluq təşkil edir (45 ədəd).
Daş məmulatının texniki xüsusiyyətlərinin tədqiqi burada levallua texnikasının mühüm yer tutduğunu göstərir. Maraqlıdır ki, Tağlar düşərgəsinin daş məmulatı içərisində müəyyən olunmuş 5763 ədəd hazırlıq materialı daşların 1585 ədədi levallua texnikası əsasında hazırlanmışdır. Tağlar düşərgəsinin daş məmulatının təbəqələr üzrə tədqiqi zamanı müəyyən olunmuşdur ki, təbəqələrin levallua indeksi 44,6 ilə 46,2 arasındadır. Bu da düşərgədə hazırlanmış daş alətlərin əsasən levallua texnikası əsasında hazırlanmasını söyləməyə imkan verir.
Tağlar paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuş daş məmulatını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
- nukleuslar;
- levallua itiucluları;
- levallua qəlpələri;
- dişəklənmiş levallua itiucluları;
- mustye itiucluları;
- limas tipli alətlər;
- sadə bir işlək ağızlı qaşovlar;
- iki işlək ağızlı qaşovlar;
- konvergent qaşovlar;
- künclü qaşovlar;
- enli qaşovlar;
- əks dişəkli qaşovlar;
- Tağlar tipli qaşovlar;
- qaşovcuqlar;
- kəsicilər;
- bizlər;
- gəzli alətlər;
- dişli alətlər.
Qeyd olunan alətlərdən başqa Tağlar düşərgəsinin daş məmulatı içərisində dişəksiz lövhələr, qəlpələr və çoxlu istehsal tullantıları aşkar olunmuşdur.
Nüvələr
Tağlar düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 95 ədəd nüvə tapılmışdır. Onların əksəriyyəti çaxmaq və slanes daşlarından hazırlanmışdır. Düşərgədən aşkar olunmuş nüvələr mağara sakinlərinin əmək alətləri hazırlaması texnikası haqqında elmi məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Tipoloji cəhətcə nüvələri bir neçə qrupa ayırmaq olar: diskşəkilli, bir neçə səthli, iki səthli və prizma şəkilli. Maraqlıdır ki, nüvələr içərisində əsas yeri diskşəkillilər tutur. Onların sayı 45 ədəddir.
Levallua itiucluları
Tağlar paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntı işləri zamanı 242 ədəd levallua itiucluları tapılmışdır. Onların əksəriyyəti slanes və çaxmaqdaşılarından hazırlanmışdır. Levallua itiuclularının əksəriyyətinin zərbə səthləri ikitillidir. Tağlar düşərgəsinin levallua itiucluları əsasən birinci və ikinci qoparma üsulu ilə hazırlanmışdır.
Dişəklənmiş levallua itiucluları (206 ədəd)
Əmək alətləri içərisində ən maraqlı və diqqəti cəlb edən alətlərdən biridir. Təsvir olunan alətlər əsasən çaxmaq və slanes daşlarından hazırlanmışdır. Alətlərin işlək ağızları və ucluqları incə dişəklənmişdir. Dəstək hissələrinin bəziləri kiçik qopuqlarla nazildilmişdir.
Mustye itiucluları (166 ədəd)
Alətlərin texniki hazırlanma üsulları əsasən levallua itiuclularının hazırlanma üsulu əsasında olmuşdur. Lakin levallua itiuclularına nisbətən, mustye itiucluları nisbətən qısa, qalın, enli lövhə və qəlpələr üzərində hazırlanmışdır.
Tağlar düşərgəsində aşkar olunmuş mustye itiucluları üzərində ikinci dəfə işlənmə əməliyyatı əsasən yanvari, hündür, yarım hündür və bəzən də dik dişəklə aparılmışdır. Bir neçə mustye itiuclusu subparalel dişəklə işlənmişdir. Mustye itiuclularının əksəriyyəti birinci və ikinci qoparma üsulu ilə hazırlanmışdır. Eyni zamanda bir neçə mustye itiuclusunun dəstək hissəsi nazik qopuqlarla işlənmiş və bu da alətin iş prosesində əlverişli istifadə etməyə imkan yaratmışdır. Tipoloji cəhətcə Tağlar düşərgəsindən aşkar olunmuş mustye itiuclularını bir neçə qrupa bölmək olar.
Tağlar düşərgəsinin V və VI təbəqələrindən tapılmış mustye itiucluları II-IV təbəqələrdən aşkar olunanlara nisbətən qalın və enlidir.
Limaslar (10 ədəd)
Düşərgədən tapılmış 10 ədəd limasdan 8 ədədi dəvəgözü daşından hazırlanmışdır. Görünür düşərgənin qədim sakinləri limas tipli alətlər hazırlayarkən üstünlüyü dəvəgözü daşına vermişlər. 2 ədəd limas isə çaxmaqdaşı üzərində hazırlanmışdır. Limaslar əsasən qalın və qısa lövhələr üzərində hazırlanmışdır.
Sadə bir işlək ağızlı qaşovlar (247 ədəd)
Tağlar düşərgəsinin əmək alətləri içərisində II yeri qaşov tipli alətlər tutur. Qaşov tipli alətlərin əksəriyyəti levallua lövhələri üzərində hazırlanmışdır.
Tipoloji cəhətcə sadə bir işlək ağızlı qaşovları üç qrupa ayırmaq olar:
- düz ağızlı;
- batıq ağızlı;
- qabarıq ağızlı qaşovlar.
İki işlək ağızlı qaşovlar (52 ədəd)
Alətlərin əksəriyyəti çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Təsvir olunan iki işlək ağızlı qaşovları aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
- düz ağızlı (59 ədəd);
- qabarıq ağızlı (38 ədəd);
- batıq ağızlı (10 ədəd);
- qabarıq-batıq işlək (16 ədəd) və
- iki qabarıq ağızlı qaşovlar (29 ədəd).
Konvergent qaşovlar (22 ədəd)
Qaşov tipli alətlər içərisində xüsusi yer tutur və hazırlanma texnikasına və tipologiyasına əsasən ayrıca tip kimi müəyyən olunur. İtiuclulardan fərqli olaraq, konvergent qaşovların işlək ağızlarının nisbətən küt, ucluq hissələrinin isə nisbətən qabarıq olması ilə fərqlənir.
Künclü qaşovlar (58 ədəd)
Bu tip alətlərin xüsusiyyətləri iki işlək ağızların küncdə birləşməsindən ibarətdir. Təsvir olunan alətlərin əksəriyyəti çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Tağlar düşərgəsinin bütün təbəqələrindən künclü qaşovlar qeydə alınmışdır
Tağlar tipli əmək alətləri (16 ədəd)
Tağlar orta Paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı qeydə alınmış daş məmulatı içərisində yeni daş alətlər müəyyən olunmuş və həmin alətlərə Tağlar tipli əmək alətləri adı verilmişdir. Ona görə də yeni müəyyən olunmuş alətlər texniki və tipoloji cəhətcə xüsusi tədqiq olunmuşdur. Maraqlıdır ki, təsvir olunan alətlərin əksəriyyəti dəvəgözü daşından hazırlanmışdır. Tağlar tipli əmək alətlərinin bir neçə işlək ağızları vardır. İkinci bir cəhət də diqqəti cəlb edir. Bu da onun dəstək hissəsindən nazildici dişəklər qoparılmışdır. Maraqlıdır ki, Azıx paleolit düşərgəsinin üçüncü təbəqəsindən də bir neçə ədəd Tağlar tipli əmək alətləri qeydə alınmışdır.
Təsvir olunan əmək alətlərindən başqa düşərgənin daş məmulatı içərisində qaşovcuqlar (17 ədəd), bizlər (3 ədəd), kəsicilər (3 ədəd), tipik və atipik bıçaqlar (22 ədəd), gəzli alətlər (6 ədəd), dişli alətlər (14 ədəd) və qeyri-müəyyən alətlər (8 ədəd) qeydə alınmışdır.
Yaxın Şərq və Qafqaz ərazisində Tağlar paleolit düşərgəsi yeganə abidədir ki, burada əmək alətlərinin uzunmüddətli inkişafını və yeni-yeni əmək alətlərinin meydana gəlməsi xüsusiyyətlərini öyrənmək və tədqiq etmək olur. Aydındır ki, əmək alətləri öz-özlüyündə inkişaf edə bilməzdi. Bu inkişaf insanların özünün təkamülünün təzahürü olmuşdur. Məhz ona görə də əmək alətlərinin inkişaf tarixi insan cəmiyyətinin, insanın özünün inkişaf tarixi deməkdir.
Tağlar paleolit düşərgəsində kompleks şəkildə elmi tədqiqat işləri aparılmışdır. Burada arxeoloqlarla yanaşı, paleontoloqlar, paleogeoloqlar, paleocoğraflar, paleobotaniklər və başqa elm sahəsinin mütəxəssisləri tədqiqat işləri aparmışlar. Bu tədqiqatlar nəticəsində düşərgə ətrafının və ətraf ərazilərin erkən Xvalın əsrindəki təbii iqlim şəraiti müəyyən olunmuşdur. Həmin dövrdə Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsində bütün müasir landşaft qurşaqları mövcud olmuşdur. Lakin onların sərhədləri indikindən alçaqda, dəniz səviyyəsindən 800–1000 m yüksəklikdə yerləşmişdir. Bu da qeyd olunan dövrdə iqlimin çox soyuq olması ilə əlaqədardır. Ərazinin iqlimi istiləşmə və soyuqlaşma istiqamətində inkişaf etmişdir. İqlimin bu inkişafı fonunda üç nisbi istiləşmə fazası:
- birinci 64-63 min il;
- ikincisi 58 min il;
- üçüncüsü isə 50 min il müəyyən olunur.
Bu, Qərbi Avropanın Vyurm buzlaşma dövründə qeydə alınmış broyurun, odderade və mojershofd isti fazaları ilə müqayisə olunur. Düşərgənin kompleks tədqiqi ilə M.Hüseynov, D.Hacıyev, Ə.Cəfərov, Ə.Məmmədov, N.Şirinov, A.Veliçko, S.Əliyev, M.Süleymanov və başqa alimlər məşğul olmuşlar.
Aparılan kompleks elmi tədqiqat işləri nəticəsində Tağlar orta Paleolit düşərgəsində qədim insanların 120 min il bundan əvvəl başlayaraq 35 min ilə qədər yaşadıqları müəyyən olunmuşdur. Eyni zamanda Yaxın Şərq ərazisində Tağlar düşərgəsinin əsas arxeoloji mədəniyyət mərkəzi olması və Tağlarda hazırlanmış əmək alətlərinin hələ Mustye mədəniyyəti dövründə Yaxın Şərq ölkələri ərazisində yayılması müəyyən olunmuşdur..
İstinadlar
- Anastasia, Markova. "The rodent fauna from Middle Paleolithic cave site Taglar (Transcaucasus, Azerbaidjan): paleoecology, palaeoenvironments". Academia.edu. № 2. 2012: 115–120. 2019-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-01.
- İlyas Babayev, Əsədulla Cəfərov, Hidayət Cəfərov, Tarix Dostiyev, Vəli Əliyev, Arif Məmmədov, Əsədulla Cəfərov, Maisə Rəhimova. Azərbaycan arxeologiyası I cild (az.). Bakı: “Şərq-Qərb”. 2008. 301s. 2021-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-09.
Mənbə
Azərbaycan Tarixi (7 cilddə)Bakı: Elm, 1998, 1-ci cild
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanin Xocavend rayonunun Boyuk Taglar kendinin erazisinde Qurucayin sol sahilinde yerlesen bu magara Mustye medeniyyetine aid en mohtesem magara dusergedir Qedim insanlar burada 64 24 min il bundan evvel yasamisdirlar Taglar Mustye dusergesi ozunun maddi medeniyyet qaliqlarina stratiqrafiyasina ve yasayisin uzunmuddetli olmasina gore kecmis SSRI ve Yaxin Serq abideleri icerisinde muhum yer tutur Magara Qurucayin sol sahilindedir 1963 cu ilden Taglar Mustye dusergesinde arxeoloji qazinti isleri aparilir Qazinti neticesinde 7000 den cox das alet 2000 den cox heyvan sumuyu tapilmisdir Taglar dusergesi cokuntulerinde 6 medeni tebeqe askar edilib 1 ci tebeqeden Orta esrler dovru Tunc dovru ve Eneolit dovrune aid gil qab qiriqlari tapilib 2 6 ci tebeqelerden ise Mustye medeniyyeti dovrune aid maddi medeniyyet numuneleri askarlanib Das emek aletleri icerisinde esas yeri levallua Mustye itiuclulari ve qasov tipli aletler tutur Butun Qafqaz ve Yaxin Serq abideleri icerisinde Taglar yegane abidedir ki burada yasayis daimi olub Taglar Mustye dusergesinin das memulatinin texniki ve tipoloji tedqiqi zamani Paleolit dovru ucun yeni emek aletleri qeyde alinib ki onlari da Taglar tipli aletler adlandiriblar Hemin aletler zerif hazirlanib ve bir nece islek agiza malikdir Taglar magarasi cokuntulerinde coxlu ocaq qaliqlari da tapilib Magarada kompleks tedqiqat isleri aparilib arxeoloqlarla yanasi paleontoloqlar de calisiblar Tedqiqatlar neticesinde Taglarda Mustye medeniyyeti dovrunde 90 milyon il bundan evvelden 35 milyon il evvele qeder yasayis oldugu aydinlasib Taglar magarasiUmumi melumatlarKesf tarixi 1960Dovru Das dovru Tunc dovru Mis dovru Orta esrlerYerlesmesi39 36 17 sm e 46 57 53 s u Olke AzerbaycanRayon XocavendKend Boyuk TaglarTaglar magarasiCaxmaqdasi ve devegozunden emek aletleriTarixiCoxtebeqeli Taglar paleolit dusergesinde ilk defe olaraq 1963 cu ilin iyun iyul aylarinda Memmedeli Huseynovun rehberliyi altinda Paleolit arxeoloji ekspedisiyasi arxeoloji qazinti isleri aparmisdir Taglar dusergesinde ilkin arxeoloji qazintilar zamani dusergenin cokuntulerinde 3 medeni tebeqe qeyde alinmisdir 1964 1967 ci illerde M M Huseynovun rehberliyi altinda Paleolit arxeoloji ekspedisiyasi Taglar dusergesinde arxeoloji qazinti isleri aparmis minlerle das memulati ve ovlanmis heyvan sumukleri askar edilmisdir 1965 ci ilde Bakida kecirilen SSRI arxeoloq ve etnoqraflarinin umumittifaq elmi konfransinin istirakcilari P I Boriskovski V P Lubin I I Korobkov N D Praslav ve basqalari Taglar dusergesine gederek onun stratiqrafiyasi ile tanis olmuslar 1971 ci ilde M M Huseynovun rehberliyi altinda Paleolit arxeoloji ekspedisiyasi Taglar magarasinda arxeoloji qazinti isleri aparmisdir Arxeoloji tedqiqat islerinde SSRI EA Arxeologiya Institutu Leninqrad bolmesinin bas elmi iscisi Q P Qriqoryev de istirak etmisdir 1973 cu ilde Taglar paleolit dusergesinde M M Huseynov E Q Ceferov ve M M Mensurov arxeoloji qazinti isleri aparmislar 1976 ci ilin iyun iyul aylarinda Azerbaycan EA Tarix Institutunun Paleolit arxeoloji ekspedisiyasi ile birlikde SSRI EA Arxeologiya Institutu Leninqrad bolmesinin Qafqaz ekspedisiyasi Taglar dusergesinin stratiqrafiyasini deqiqlesdirmek meqsedile Taglar magara dusergesinde elmi tedqiqat isleri aparmis ve dusergenin cokuntulerinde 6 medeni tebeqe qeyde almislar 1977 ci ilden baslayaraq Taglar magara dusergesinde arxeoloji qazinti islerini E Q Ceferovun rehberliyi altinda Paleolit arxeoloji ekspedisiyasinin Taglar destesi aparmaga baslamisdir E Q Ceferovun rehberliyi altinda Taglar magarasinda 1977 1982 ve 1984 1986 ci illerde arxeoloji qazintilar aparilmisdir Taglar paleolit dusergesinin stratiqrafiyasiTaglar dusergesinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani dusergenin D M sahesinde 6 medeni tebeqe qeyde alinmisdir Asagida hemin sahede mueyyen olunmus arxeoloji tebeqelerin tesviri verilir Birinci tebeqe Qara curuntulu torpaq tebeqesinden ibaretdir Tedqiq olunan sahede tebeqenin qalinligi 6 10 sm e beraber olmusdur 1963 1965 ci illerde aparilan arxeoloji qazintilar zamani dusergenin qeyd olunan tebeqesinden Eneolit Tunc ve Orta esrlere aid maddi medeniyyet qaliqlari askar olunmusdur Ikinci tebeqe Sari gillice torpaq tebeqesinden ibaretdir Birinci tebeqeden ferqli olaraq ikinci tebeqenin terkibinde magaranin tavanindan dusmus qaya qiriqlari suyun ve ehengin qarisigindan emele gelmis stalaktit ve stalaqmit hisseleri qeyde alinmisdir Sonuncular tebeqenin icerisinde emele gelmisdir Bu da magaranin tavanindan dusen su damcilari vasitesile emele gelmisdir ki geoloji edebiyyatda bunlar stalaktit ve stalaqmitler adlandirilir Maraqlidir ki evvelki tedqiqat illerinden ferqli olaraq 1973 cu ilde Taglar dusergesinin D M sahesinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani II tebeqenin terkibinde qaya daslarinin sayinin olduqca az olmasi musahide olunmusdur Qazinti aparilan sahede ikinci tebeqenin qalinligi 28 44 sm e beraber olmusdur Ucuncu tebeqe Aciq sari rengli gillice torpaq tebeqesinden ibaretdir Ikinci tebeqede oldugu kimi burada da qaya qiriqlari olduqca azdir Ikinci tebeqenin terkibinde tek tek stalaktit ve stalaqmit hisseleri qeyde alinmisdir Tesvir olunan sahede tebeqenin qalinligi 38 52 sm e catir Dorduncu tebeqe Sari gillice torpaq tebeqesinden ibaretdir Tebeqenin icerisinde kicik qaya daslarinin qiriqlari qeyde alinmisdir Maraqlidir ki dorduncu tebeqenin icerisinde bir nece ocaq layi qeyde alinmisdir Evvelki tedqiqat illerinde de dorduncu tebeqeden ocaq laylari qeyde alinmisdir Lakin bu ilki tedqiqatlar zamani tesvir olunan sahede dorduncu tebeqe nisbeten nazik olmusdur Yeni tedqiqat sahesinde tebeqenin qalinligi 65 80 sm e beraber olmusdur Lakin 1973 cu ilde dusergenin IV tebeqesinde aparilan qazintilar zamani maddi medeniyyet qaliqlarinin zenginliyine ve tebeqenin rengine gore iki hisseye 4a ve 4b tebeqelerine ayrilmisdir 1973 cu il tedqiqatlar zamani D M sahesinde dorduncu tebeqenin qalinligi 0 8 1 2 m olmusdur Besinci tebeqe Nisbeten aciq sari gillice torpaq tebeqesinden ibaretdir Tedqiqatlar zamani tebeqeden coxlu maddi medeniyyet qaliqlari ocaq laylari qeyde alinmisdir Ocaq laylari esasen tebeqenin yuxari hissesinde qeyde alinmisdir Maraqlidir ki besinci tebeqenin icerisinden uc kicik lay qeyde alinmisdir Hemin laylarin umumi qalinligi 3 5 sm 5 7 sm ve 7 12 sm e beraber olmusdur Bu laylarin icerisinden arxeoloji tapinti qeyde alinmamisdir Tesvir olunan sahede besinci tebeqenin umumi qalinligi 45 85 sm e beraber olmusdur Altinci tebeqe Tund gillice torpaq tebeqesinden ibaretdir Arxeoloji qazintilar zamani tebeqeden tek tek qaya qiriqlari qeyde alinmisdir Altinci tebeqede bir nece ocaq laylari da qeyde alinmisdir Tedqiq olunan sahede altinci tebeqenin qalinligi 54 59 sm olmusdur Taglar Mustye dusergesinde aparilan arxeoloji tedqiqatlar neticesinde dusergenin stratiqrafiyasinin olduqca zengin oldugu mueyyen edilmisdir Dusergenin butun tebeqelerinden zengin maddi medeniyyet numuneleri askar olunmusdur Taglar mustye dusergesinin D F kesiyinde cokuntunun qalinligi 9 m den bir qeder artiq olmusdur Taglar Mustye dusergesi neinki butun Qafqazda eyni zamanda Yaxin Serq erazisinde ozunun stratiqrafiyasi ve maddi medeniyyet numunelerinin zenginliyine gore en mohtesem bir tarixi abidedir Taglar magarasinin Mustye medeniyyetiHazirda Yaxin Serq ve Qafqaz erazisinde Mustye medeniyyetine aid en mohtesem ve zengin maddi medeniyyet numunelerine malik olan arxeoloji abide Taglar abidesi hesab olunur Taglar paleolit dusergesi Qarabagin en menzereli ve sefali guselerinden birinde olub Tug ve Taglar kendleri arasinda Qurucayin sol sahilinde yerlesir Coxtebeqeli magara dusergesi 1960 ci ilde Memmedeli Huseynov terefinden qeyde alinmisdir Dusergede arxeoloji qazinti islerini M Huseynov ve E Ceferov aparmislar Magaranin bir nece metrliyinden axan Qurucay Taglar dusergesinde yasayan qedim insanlarin heyatinda muhum rol oynamis ona gore de neandretal tipli insanlar bu erazide olan Taglar magarasini ozlerine daimi yasayis meskeni secmisler Taglar paleolit dusergesi ozunun maddi medeniyyet qaliqlarina stratiqrafiyasina ve yasayisin uzunmuddetli olmasina gore olkemizin ve Yaxin Serqin mustye dusergeleri icerisinde muhum yer tutur 1963 cu ilden baslayaraq 1986 ci iledek mueyyen fasilelerle Taglar paleolit dusergesinde arxeoloji qazinti isleri neticesinde 8 minden artiq das memulati ve 500 minden cox qedim insanlarin ovladiqlari heyvanlarin sumukleri tapilmisdir Taglar dusergesinin das memulati icerisinde emek aletleri istehsal tullantilari ve nuveler esas yer tutur Das memulatinin elmi tehlili gosterir ki Taglar magarasinin qedim sakinleri emek aletlerini esasen dusergede hazirlamislar Cunki istehsal tullantilari dusergenin das memulati icerisinde coxluq teskil edir Maraqlidir ki Taglar dusergesinin emek aletleri icerisinde esas yeri levallua mustye itiuclulari ve qasov tipli aletler tutur Qafqaz ve Yaxin Serq paleolit dusergeleri icerisinde Taglar mustye dusergesi yegane abidedir ki buradan tapilan emek aletleri olduqca zengin tarixe malik olmaqla beraber yeni yeni emek aletlerinin meydana gelme xususiyyetlerini oyrenmeye genis imkanlar yaradir Taglar dusergesinden tapilmis das memulatinin texniki tipoloji tedqiqi zamani Paleolit dovru ucun yeni tipli emek aletleri qeyde alinmis ve onlara Taglar tipli emek aletleri adi verilmisdir Hemin emek aletleri olduqca zerif hazirlanmis ve bir nece islek agiza malikdir Hemin aletlerin 7 ededi caxmaq 5 ededi ise devegozu dasindan hazirlanmislar Maraqlidir ki Azix paleolit dusergesinin III tebeqesinin das memulati icerisinden de bir nece Taglar tipli emek aletleri qeyde alinmisdir Taglar dusergesinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani en maraqli tapintilardan biri de dusergede coxlu ocaq laylarinin qeyde alinmasidir Bu gosterir ki Taglar dusergesinde Mustye medeniyyeti dovrunde sakin olan neandertal tipli insanlarin heyatinda ocaq muhum rol oynamisdir Maraqlidir ki dusergeden tapilmis sumuk memulatinin ekseriyyeti ocaqda yandirilmisdir Bu duserge sakinlerinin ovladiqlari heyvanlarin etlerini ocaqda bisirdiklerini gosterir Taglar dusergesinin das memulatinin texniki ve tipoloji tedqiqi zamani dusergenin ozunemexsus xususiyyetleri mueyyen olunmusdur Coxtebeqeli Taglar paleolit dusergesinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani 8 minden artiq das memulati tapilmisdir Maraqlidir ki dusergeden askar olunmus das memulatinin 90 den coxu caxmaq ve slanes daslarindan hazirlanmisdir Bu dusergenin yaxinliginda qeyd olunan daslarin esas menbelerin oldugunu gosterir Taglar dusergesinin das memulati icerisinde 95 eded nukleus nuve qeyde alinmisdir Tipoloji cehetden nukleuslar icerisinde esasen disksekilliler coxluq teskil edir 45 eded Das memulatinin texniki xususiyyetlerinin tedqiqi burada levallua texnikasinin muhum yer tutdugunu gosterir Maraqlidir ki Taglar dusergesinin das memulati icerisinde mueyyen olunmus 5763 eded hazirliq materiali daslarin 1585 ededi levallua texnikasi esasinda hazirlanmisdir Taglar dusergesinin das memulatinin tebeqeler uzre tedqiqi zamani mueyyen olunmusdur ki tebeqelerin levallua indeksi 44 6 ile 46 2 arasindadir Bu da dusergede hazirlanmis das aletlerin esasen levallua texnikasi esasinda hazirlanmasini soylemeye imkan verir Taglar paleolit dusergesinde aparilan arxeoloji tedqiqatlar zamani askar olunmus das memulatini asagidaki qruplara ayirmaq olar nukleuslar levallua itiuclulari levallua qelpeleri diseklenmis levallua itiuclulari mustye itiuclulari limas tipli aletler sade bir islek agizli qasovlar iki islek agizli qasovlar konvergent qasovlar kunclu qasovlar enli qasovlar eks disekli qasovlar Taglar tipli qasovlar qasovcuqlar kesiciler bizler gezli aletler disli aletler Qeyd olunan aletlerden basqa Taglar dusergesinin das memulati icerisinde diseksiz lovheler qelpeler ve coxlu istehsal tullantilari askar olunmusdur Nuveler Taglar dusergesinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani 95 eded nuve tapilmisdir Onlarin ekseriyyeti caxmaq ve slanes daslarindan hazirlanmisdir Dusergeden askar olunmus nuveler magara sakinlerinin emek aletleri hazirlamasi texnikasi haqqinda elmi melumatlar elde etmeye imkan verir Tipoloji cehetce nuveleri bir nece qrupa ayirmaq olar disksekilli bir nece sethli iki sethli ve prizma sekilli Maraqlidir ki nuveler icerisinde esas yeri disksekilliler tutur Onlarin sayi 45 ededdir Levallua itiuclulari Taglar paleolit dusergesinde aparilan arxeoloji qazinti isleri zamani 242 eded levallua itiuclulari tapilmisdir Onlarin ekseriyyeti slanes ve caxmaqdasilarindan hazirlanmisdir Levallua itiuclularinin ekseriyyetinin zerbe sethleri ikitillidir Taglar dusergesinin levallua itiuclulari esasen birinci ve ikinci qoparma usulu ile hazirlanmisdir Diseklenmis levallua itiuclulari 206 eded Emek aletleri icerisinde en maraqli ve diqqeti celb eden aletlerden biridir Tesvir olunan aletler esasen caxmaq ve slanes daslarindan hazirlanmisdir Aletlerin islek agizlari ve ucluqlari ince diseklenmisdir Destek hisselerinin bezileri kicik qopuqlarla nazildilmisdir Mustye itiuclulari 166 eded Aletlerin texniki hazirlanma usullari esasen levallua itiuclularinin hazirlanma usulu esasinda olmusdur Lakin levallua itiuclularina nisbeten mustye itiuclulari nisbeten qisa qalin enli lovhe ve qelpeler uzerinde hazirlanmisdir Taglar dusergesinde askar olunmus mustye itiuclulari uzerinde ikinci defe islenme emeliyyati esasen yanvari hundur yarim hundur ve bezen de dik disekle aparilmisdir Bir nece mustye itiuclusu subparalel disekle islenmisdir Mustye itiuclularinin ekseriyyeti birinci ve ikinci qoparma usulu ile hazirlanmisdir Eyni zamanda bir nece mustye itiuclusunun destek hissesi nazik qopuqlarla islenmis ve bu da aletin is prosesinde elverisli istifade etmeye imkan yaratmisdir Tipoloji cehetce Taglar dusergesinden askar olunmus mustye itiuclularini bir nece qrupa bolmek olar Taglar dusergesinin V ve VI tebeqelerinden tapilmis mustye itiuclulari II IV tebeqelerden askar olunanlara nisbeten qalin ve enlidir Limaslar 10 eded Dusergeden tapilmis 10 eded limasdan 8 ededi devegozu dasindan hazirlanmisdir Gorunur dusergenin qedim sakinleri limas tipli aletler hazirlayarken ustunluyu devegozu dasina vermisler 2 eded limas ise caxmaqdasi uzerinde hazirlanmisdir Limaslar esasen qalin ve qisa lovheler uzerinde hazirlanmisdir Sade bir islek agizli qasovlar 247 eded Taglar dusergesinin emek aletleri icerisinde II yeri qasov tipli aletler tutur Qasov tipli aletlerin ekseriyyeti levallua lovheleri uzerinde hazirlanmisdir Tipoloji cehetce sade bir islek agizli qasovlari uc qrupa ayirmaq olar duz agizli batiq agizli qabariq agizli qasovlar Iki islek agizli qasovlar 52 eded Aletlerin ekseriyyeti caxmaqdasindan hazirlanmisdir Tesvir olunan iki islek agizli qasovlari asagidaki qruplara ayirmaq olar duz agizli 59 eded qabariq agizli 38 eded batiq agizli 10 eded qabariq batiq islek 16 eded ve iki qabariq agizli qasovlar 29 eded Konvergent qasovlar 22 eded Qasov tipli aletler icerisinde xususi yer tutur ve hazirlanma texnikasina ve tipologiyasina esasen ayrica tip kimi mueyyen olunur Itiuclulardan ferqli olaraq konvergent qasovlarin islek agizlarinin nisbeten kut ucluq hisselerinin ise nisbeten qabariq olmasi ile ferqlenir Kunclu qasovlar 58 eded Bu tip aletlerin xususiyyetleri iki islek agizlarin kuncde birlesmesinden ibaretdir Tesvir olunan aletlerin ekseriyyeti caxmaqdasindan hazirlanmisdir Taglar dusergesinin butun tebeqelerinden kunclu qasovlar qeyde alinmisdir Taglar tipli emek aletleri 16 eded Taglar orta Paleolit dusergesinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani qeyde alinmis das memulati icerisinde yeni das aletler mueyyen olunmus ve hemin aletlere Taglar tipli emek aletleri adi verilmisdir Ona gore de yeni mueyyen olunmus aletler texniki ve tipoloji cehetce xususi tedqiq olunmusdur Maraqlidir ki tesvir olunan aletlerin ekseriyyeti devegozu dasindan hazirlanmisdir Taglar tipli emek aletlerinin bir nece islek agizlari vardir Ikinci bir cehet de diqqeti celb edir Bu da onun destek hissesinden nazildici disekler qoparilmisdir Maraqlidir ki Azix paleolit dusergesinin ucuncu tebeqesinden de bir nece eded Taglar tipli emek aletleri qeyde alinmisdir Tesvir olunan emek aletlerinden basqa dusergenin das memulati icerisinde qasovcuqlar 17 eded bizler 3 eded kesiciler 3 eded tipik ve atipik bicaqlar 22 eded gezli aletler 6 eded disli aletler 14 eded ve qeyri mueyyen aletler 8 eded qeyde alinmisdir Yaxin Serq ve Qafqaz erazisinde Taglar paleolit dusergesi yegane abidedir ki burada emek aletlerinin uzunmuddetli inkisafini ve yeni yeni emek aletlerinin meydana gelmesi xususiyyetlerini oyrenmek ve tedqiq etmek olur Aydindir ki emek aletleri oz ozluyunde inkisaf ede bilmezdi Bu inkisaf insanlarin ozunun tekamulunun tezahuru olmusdur Mehz ona gore de emek aletlerinin inkisaf tarixi insan cemiyyetinin insanin ozunun inkisaf tarixi demekdir Taglar paleolit dusergesinde kompleks sekilde elmi tedqiqat isleri aparilmisdir Burada arxeoloqlarla yanasi paleontoloqlar paleogeoloqlar paleocograflar paleobotanikler ve basqa elm sahesinin mutexessisleri tedqiqat isleri aparmislar Bu tedqiqatlar neticesinde duserge etrafinin ve etraf erazilerin erken Xvalin esrindeki tebii iqlim seraiti mueyyen olunmusdur Hemin dovrde Kicik Qafqazin cenub serq hissesinde butun muasir landsaft qursaqlari movcud olmusdur Lakin onlarin serhedleri indikinden alcaqda deniz seviyyesinden 800 1000 m yukseklikde yerlesmisdir Bu da qeyd olunan dovrde iqlimin cox soyuq olmasi ile elaqedardir Erazinin iqlimi istilesme ve soyuqlasma istiqametinde inkisaf etmisdir Iqlimin bu inkisafi fonunda uc nisbi istilesme fazasi birinci 64 63 min il ikincisi 58 min il ucuncusu ise 50 min il mueyyen olunur Bu Qerbi Avropanin Vyurm buzlasma dovrunde qeyde alinmis broyurun odderade ve mojershofd isti fazalari ile muqayise olunur Dusergenin kompleks tedqiqi ile M Huseynov D Haciyev E Ceferov E Memmedov N Sirinov A Velicko S Eliyev M Suleymanov ve basqa alimler mesgul olmuslar Aparilan kompleks elmi tedqiqat isleri neticesinde Taglar orta Paleolit dusergesinde qedim insanlarin 120 min il bundan evvel baslayaraq 35 min ile qeder yasadiqlari mueyyen olunmusdur Eyni zamanda Yaxin Serq erazisinde Taglar dusergesinin esas arxeoloji medeniyyet merkezi olmasi ve Taglarda hazirlanmis emek aletlerinin hele Mustye medeniyyeti dovrunde Yaxin Serq olkeleri erazisinde yayilmasi mueyyen olunmusdur IstinadlarAnastasia Markova The rodent fauna from Middle Paleolithic cave site Taglar Transcaucasus Azerbaidjan paleoecology palaeoenvironments Academia edu 2 2012 115 120 2019 04 18 tarixinde Istifade tarixi 2019 10 01 Ilyas Babayev Esedulla Ceferov Hidayet Ceferov Tarix Dostiyev Veli Eliyev Arif Memmedov Esedulla Ceferov Maise Rehimova Azerbaycan arxeologiyasi I cild az Baki Serq Qerb 2008 301s 2021 10 20 tarixinde Istifade tarixi 2019 01 09 MenbeAzerbaycan Tarixi 7 cildde Baki Elm 1998 1 ci cildHemcinin bax