Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Susuzluq günü (ərəb. ﻳﻮﻢ ﺍلعطش, Yəvm əl-atəş) — 724-cü ildə, Mavəraünnəhrdən keçən Sırdərya çayının sahillərində, indiki Tacikistan ərazisində, Türgiş xaqanlığı ilə Əməvilər xilafəti arasında baş vermiş döyüşə verilən ənənəvi ad.
| Susuzluq günü | |||
|---|---|---|---|
 VIII əsrdə Xorasan və Mavəraünnəhrin xəritəsi. | |||
| Tarix | 724 | ||
| Yeri | Xücənd yaxınlığı (indiki Tacikistan) | ||
| Nəticəsi | türgişlərin həlledici qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| | |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Müslüm ibn Səid əl-Kilabi öndərliyindəki Əməvi ordusu türgişlərin yürüşlərindən xəbərdar olanda Fərqanə vadisinə hücum təşkil edir. Türgiş atlıları tərəfindən qovulan ərəblər tələsik şəkildə Sırdərya çayına doğru qaçır. Nəhayət, 11 gün davam edən qaçışdan sonra Əməvi ordusu Sırdərya sahilinə çatır, ancaq onlar türgiş və yerli Mavəraünnəhr hakimlərinin qoşunları ilə əhatə olunur. Hər halda, ərəblər bu mühasirəni qırıb, çayı keçərək Xücənd şəhərinə çatırlar. Əməvilərin məğlubiyyətə uğraması müsəlmanların regiondakı nəzarətini darmadağın edir. Mavəraünnəhr təqribən 740-cı ilə kimi ərəblər ilə türgişlər arasında mübahisəli ərazi olaraq qalır.
Zəmin
Mavəraünnəhr regionu xəlifə (hak. 705–715) hakimiyyəti dövründə, VII əsrdə İran və Xorasanın fəthindən sonra Əməvi sərkərdəsi Quteybə bin Müslüm tərəfindən ələ keçirilmişdir. Mavəraünnəhrdə yaşayan türk və İrandilli xalqların, o cümlədən müəyyən dərəcədə muxtar olan yerli hakimlərin Əməvilərə olan sədaqəti sual altında qalmışdı. Hətta, Mavəraünnəhr hakimləri 719-cu ildə xilafətin valilərinə qarşı hərbi yardım almaq üçün Tan Çini və onların vassal dövləti olan Türgiş xaqanlığına məktub göndərmişdir. Türgişlər bu çağırışlara cavab olaraq, 720-ci ildən başlayaraq Mavəraünnəhrdə yaşayan müsəlmanlara hücumlar etməyə başlayır. Bundan savayı, yerli soqdianalılar da xilafətə qarşı üsyanlar qaldırırdı. Əməvilərin Xorasan valisi Səid ibn Əmr əl-Həraşi qaldırılan qiyamları sərt şəkildə yatırtmış, Səmərqənd şəhərindəki üsyançıları məğlub etmiş və əlverişli nəzarətin itirildiyi Fərqanə vadisi istisna olmaqla Quteybə bin Müslüm dövründə fəth edilmiş torpaqları yenidən müsəlman hakimiyyəti altına almışdır.
Yürüş
Xorasan valisi Səid ibn Əmr əl-Həraşi 723-cü ildə vəzifəsindən azad edilir, onun yerinə isə növbəti ilə Fərqanə vadisini ələ keçirməyi planlaşdıran Müslüm ibn Səid əl-Kilabi vali təyin edilir. Yürüş ilkin mərhələlərindən başlayaraq müəyyən problemlərlə üzləşir. İlk növbədə, xəlifə taxtına çıxır, isə İraq valisi təyin edilir. Bu, Xorasan ərəblərinin uzun müddət davam edən tayfalararası rəqabəti ön plana çıxarır. Bəlxdə yaşayan və əslən cənubdan yəmənli qoşunlar əslən şimallı olan əl-Kilabinin vəzifədən azad edilərək başqası ilə əvəz olunmasını tələb edirdi. Buna görə də onlar yürüşdə iştirak etməkdən imtina etdilər. Buna baxmayaraq, əslən şimallı olan mudarilərdən ibarət bir ordu ilə yəmənliləri Bərukanda məğlub edir. Hər halda, bəzi yəmənlilər əl-Kilabinin ordusuna qoşulmağa vadar edilir. Xalid əl-Qəsri əl-Kilabiyə məktub yazır və ona bildirir ki, Xalidin onu əvəz edəcək Əsəd Xorasana çatana qədər yürüşə davam etməlidir. Nəticə etibarilə, 4 min yəmənli qoşun əl-Kilabinin ordusunu tərk edir.
Əl-Kilabi ordusu ilə Sırdərya vadisi boyunca irəliləyərək Fərqanə şəhərinə çatır, şəhərətrafı əraziləri yağmalayarkən şəhərin özünü mühasirəyə alır. Əməvi ordusu bu vaxtlarda Türgiş xaqanı Suluk xanın özlərinkindən daha böyük bir ordu ilə Fərqanə şəhərinə doğru irəliləməsindən xəbərdar oldu. Mühasirəni götürüb geri çəkilən müsəlman ordusu cənuba doğru qaçmağa başlayır. Onlar cənuba o qədər tez qaçır ki, iddialara görə, ordu normalda üç günlük olan yolu bir günə qət edir.Ərəblər ikinci gündə Vadi əl-Sübuh çayını keçir, bu zaman isə türgiş ordusu onlara çatır və Abdullah ibn Abi ibn Abdullahın əsas ərəb qüvvəsindən kənarda saldığı düşərgəyə hücum edir. Ərəblər və onların soqdianalı müttəfiqləri ağır itkilər yaşayır, hətta Səmərqənd hakimi Qurəkin qardaşı belə döyüşdə həlak olur, ancaq onlar hücumu dəf edə bilir.
Ərəblər daha səkkiz gün qaçmağa davam edir. Onlar bu zaman daim türgiş atlılarının hücumlarına məruz qalırdı. Ərəblər doqquzuncu gündə Sırdərya çayına çatır, ancaq onların yolu Şaş və Fərqanə hakimlərinin qoşunları, o cümlədən Səid ibn Əmr əl-Həraşinin yatırtdığı soqdianalı üsyançıların qalıqları tərəfindən bağlanır. Ərəblər döyüşdən əvvəlki gecədə düşərgə salır və bir milyon dirhəm dəyərində olduğu iddia edilən yüklərinin hamısını yandırır. Ümidsiz vəziyyətə düşmüş ərəblərin susuzluqdan əziyyət çəkmələrinə və qabaqdan türgiş, arxadan isə mavəraünnəhrli qoşunlarla əhatə olmalarına baxmayaraq, rəqiblərin mövqelərini qıraraq Sırdərya çayını keçir. Əl-Təbari qeyd edir ki, ordu Xücənd şəhərinə çatan zaman "aclıq və yorğunluqdan əziyyət çəkən qoşunlar qarmaqarışıqlıq ilə ora-bura yönəldi". Ordunun rəhbərliyi Əbdülrəhman ibn Naim əl-Həmidiyə verilir, o isə ordunu Səmərqənd şəhərinə geri çəkir.
Nəticə
Ərəb ordusunun məğlubiyyəti və verilən itkilər müsəlmanların Mavəraünnəhrdəki nəzarətinin növbəti illərdə demək olar tamamilə süquta uğramasının katalizatoru idi. Başqa sözlə, Böyük Britaniya tarixçisi ser Hamilton Aleksandr Rosskin Gibbin qeyd etdiyi kimi, bu döyüş "praktik baxımdan ərəblərin Mavəraünnəhrə sonuncu təcavüzkar ekspedisiyası idi, ancaq ərəb nüfuzuna daha böyük bir zərbə yetirilmişdi. Rollar tamamilə dəyişmişdi. Bundan belə ərəblərin müdafiə mövqeyi tuturdu və onlar tədricən Amudərya boyunca yerləşən bütün mahallardan qovulmuşdular". Yeni Əməvi valisi Əsəd əl-Qəsri növbəti bir neçə il ərzində durmadan yeni yürüşlər həyata keçirirdi, ancaq böyük nailiyyətlər əldə edə bilmirdi. Həmçinin, Əsəd yerli elita ilə əməkdaşlığı təmin etmək üçün İslam dinini qəbul etmiş yerlilərə qoyulan vergiləri bir müddət ləğv etmişdir, ancaq bu siyasət Xorasan ərəbləri tərəfindən müsbət qarşılanmırdı və vergilər Əsədin xələfi Əşras ibn Abdullah əl-Sulami tərəfindən bərpa edilmişdir. Bu, 728-ci ildə Mavəraünnəhrdə ümumi üsyana səbəb olmuşdur. Türgişlərin hərbi dəstəyi ilə ərəblər bütün regionu, hətta 737-ci ildə Xorasanı belə tərk etməli olmuşdur. Mavəraünnəhrə nəzarət uğrunda rəqabət başlamışdı. Ərəblər Suluk xanın 738-ci ildə öldürülməsindən sonra Türgiş xaqanlığında baş vermiş vətəndaş müharibəsindən istifadə edən Əməvi valisi 739–741-ci illərdəki yürüşlərinə qədər əvvəlki mövqelərinə qayıda bilməmişdi.
Mənbə
İstinadlar
- Blankinşip, 1994. səh. 19, 29–30
- Gibb, 1923. səh. 29–58
- Blankinşip, 1994. səh. 109–110
- Gibb, 1923. səh. 60
- Blankinşip, 1994. səh. 125–126
- Gibb, 1923. səh. 61–65
- Blankinşip, 1989. səh. 13–14
- Blankinşip, 1994. səh. 126
- Gibb, 1923. səh. 65
- Blankinşip, 1989. səh. 14–15
- Blankinşip, 1994. səh. 126–127
- Blankinşip, 1989. səh. 15
- Blankinşip, 1989. səh. 15–16
- Blankinşip, 1994. səh. 127
- Gibb, 1923. səh. 65–66
- Houtinq, 2000. səh. 85
- Şaban, 1979. səh. 106
- Gibb, 1923. səh. 66
- Blankinşip, 1994. səh. 127–128
- Gibb, 1923. səh. 67–70
- Şaban, 1979. səh. 107
- Blankinşip, 1994. səh. 128, 176–185
Ədəbiyyat
- Blankinşip. The History of al-Ṭabarī. SUNY Series in Near Eastern Studies (ingilis). Volume XXV: The End of Expansion: The Caliphate of Hishām, A.D. 724–738/A.H. 105–120. Albani, Nyu-York: State University of New York Press. 1989. ISBN .
- Blankinşip. The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads (ingilis). Albani, Nyu-York: State University of New York Press. 1994. ISBN .
- Gibb, Hamilton Aleksandr Rosskin. The Arab Conquests in Central Asia (ingilis). London: The Royal Asiatic Society. 1923. OCLC 499987512.
- Kennedi, Gerald R. The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661–750 (ingilis). II. London və Nyu-York: Routledge. 2000. ISBN .
- Şaban, M. A. The 'Abbāsid Revolution (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1979. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Susuzluq gunu ereb ﻳﻮﻢ ﺍلعطش Yevm el ates 724 cu ilde Maveraunnehrden kecen Sirderya cayinin sahillerinde indiki Tacikistan erazisinde Turgis xaqanligi ile Emeviler xilafeti arasinda bas vermis doyuse verilen enenevi ad Susuzluq gunuVIII esrde Xorasan ve Maveraunnehrin xeritesi Tarix 724Yeri Xucend yaxinligi indiki Tacikistan Neticesi turgislerin helledici qelebesiMunaqise terefleriEmeviler xilafeti Turgis xaqanligiKomandan lar Muslum ibn Seid el Kilabi Suluk xanTereflerin quvvesiqalada 100 ailelik qarnizon teq min neferlik komekci quvve NamelumItkilerNamelum Namelum Muslum ibn Seid el Kilabi onderliyindeki Emevi ordusu turgislerin yuruslerinden xeberdar olanda Ferqane vadisine hucum teskil edir Turgis atlilari terefinden qovulan erebler telesik sekilde Sirderya cayina dogru qacir Nehayet 11 gun davam eden qacisdan sonra Emevi ordusu Sirderya sahiline catir ancaq onlar turgis ve yerli Maveraunnehr hakimlerinin qosunlari ile ehate olunur Her halda erebler bu muhasireni qirib cayi kecerek Xucend seherine catirlar Emevilerin meglubiyyete ugramasi muselmanlarin regiondaki nezaretini darmadagin edir Maveraunnehr teqriben 740 ci ile kimi erebler ile turgisler arasinda mubahiseli erazi olaraq qalir ZeminMaveraunnehr regionu xelife hak 705 715 hakimiyyeti dovrunde VII esrde Iran ve Xorasanin fethinden sonra Emevi serkerdesi Quteybe bin Muslum terefinden ele kecirilmisdir Maveraunnehrde yasayan turk ve Irandilli xalqlarin o cumleden mueyyen derecede muxtar olan yerli hakimlerin Emevilere olan sedaqeti sual altinda qalmisdi Hetta Maveraunnehr hakimleri 719 cu ilde xilafetin valilerine qarsi herbi yardim almaq ucun Tan Cini ve onlarin vassal dovleti olan Turgis xaqanligina mektub gondermisdir Turgisler bu cagirislara cavab olaraq 720 ci ilden baslayaraq Maveraunnehrde yasayan muselmanlara hucumlar etmeye baslayir Bundan savayi yerli soqdianalilar da xilafete qarsi usyanlar qaldirirdi Emevilerin Xorasan valisi Seid ibn Emr el Herasi qaldirilan qiyamlari sert sekilde yatirtmis Semerqend seherindeki usyancilari meglub etmis ve elverisli nezaretin itirildiyi Ferqane vadisi istisna olmaqla Quteybe bin Muslum dovrunde feth edilmis torpaqlari yeniden muselman hakimiyyeti altina almisdir YurusXorasan valisi Seid ibn Emr el Herasi 723 cu ilde vezifesinden azad edilir onun yerine ise novbeti ile Ferqane vadisini ele kecirmeyi planlasdiran Muslum ibn Seid el Kilabi vali teyin edilir Yurus ilkin merhelelerinden baslayaraq mueyyen problemlerle uzlesir Ilk novbede xelife taxtina cixir ise Iraq valisi teyin edilir Bu Xorasan ereblerinin uzun muddet davam eden tayfalararasi reqabeti on plana cixarir Belxde yasayan ve eslen cenubdan yemenli qosunlar eslen simalli olan el Kilabinin vezifeden azad edilerek basqasi ile evez olunmasini teleb edirdi Buna gore de onlar yurusde istirak etmekden imtina etdiler Buna baxmayaraq eslen simalli olan mudarilerden ibaret bir ordu ile yemenlileri Berukanda meglub edir Her halda bezi yemenliler el Kilabinin ordusuna qosulmaga vadar edilir Xalid el Qesri el Kilabiye mektub yazir ve ona bildirir ki Xalidin onu evez edecek Esed Xorasana catana qeder yuruse davam etmelidir Netice etibarile 4 min yemenli qosun el Kilabinin ordusunu terk edir El Kilabi ordusu ile Sirderya vadisi boyunca irelileyerek Ferqane seherine catir seheretrafi erazileri yagmalayarken seherin ozunu muhasireye alir Emevi ordusu bu vaxtlarda Turgis xaqani Suluk xanin ozlerinkinden daha boyuk bir ordu ile Ferqane seherine dogru irelilemesinden xeberdar oldu Muhasireni goturub geri cekilen muselman ordusu cenuba dogru qacmaga baslayir Onlar cenuba o qeder tez qacir ki iddialara gore ordu normalda uc gunluk olan yolu bir gune qet edir Erebler ikinci gunde Vadi el Subuh cayini kecir bu zaman ise turgis ordusu onlara catir ve Abdullah ibn Abi ibn Abdullahin esas ereb quvvesinden kenarda saldigi dusergeye hucum edir Erebler ve onlarin soqdianali muttefiqleri agir itkiler yasayir hetta Semerqend hakimi Qurekin qardasi bele doyusde helak olur ancaq onlar hucumu def ede bilir Erebler daha sekkiz gun qacmaga davam edir Onlar bu zaman daim turgis atlilarinin hucumlarina meruz qalirdi Erebler doqquzuncu gunde Sirderya cayina catir ancaq onlarin yolu Sas ve Ferqane hakimlerinin qosunlari o cumleden Seid ibn Emr el Herasinin yatirtdigi soqdianali usyancilarin qaliqlari terefinden baglanir Erebler doyusden evvelki gecede duserge salir ve bir milyon dirhem deyerinde oldugu iddia edilen yuklerinin hamisini yandirir Umidsiz veziyyete dusmus ereblerin susuzluqdan eziyyet cekmelerine ve qabaqdan turgis arxadan ise maveraunnehrli qosunlarla ehate olmalarina baxmayaraq reqiblerin movqelerini qiraraq Sirderya cayini kecir El Tebari qeyd edir ki ordu Xucend seherine catan zaman acliq ve yorgunluqdan eziyyet ceken qosunlar qarmaqarisiqliq ile ora bura yoneldi Ordunun rehberliyi Ebdulrehman ibn Naim el Hemidiye verilir o ise ordunu Semerqend seherine geri cekir NeticeEreb ordusunun meglubiyyeti ve verilen itkiler muselmanlarin Maveraunnehrdeki nezaretinin novbeti illerde demek olar tamamile suquta ugramasinin katalizatoru idi Basqa sozle Boyuk Britaniya tarixcisi ser Hamilton Aleksandr Rosskin Gibbin qeyd etdiyi kimi bu doyus praktik baximdan ereblerin Maveraunnehre sonuncu tecavuzkar ekspedisiyasi idi ancaq ereb nufuzuna daha boyuk bir zerbe yetirilmisdi Rollar tamamile deyismisdi Bundan bele ereblerin mudafie movqeyi tuturdu ve onlar tedricen Amuderya boyunca yerlesen butun mahallardan qovulmusdular Yeni Emevi valisi Esed el Qesri novbeti bir nece il erzinde durmadan yeni yurusler heyata kecirirdi ancaq boyuk nailiyyetler elde ede bilmirdi Hemcinin Esed yerli elita ile emekdasligi temin etmek ucun Islam dinini qebul etmis yerlilere qoyulan vergileri bir muddet legv etmisdir ancaq bu siyaset Xorasan erebleri terefinden musbet qarsilanmirdi ve vergiler Esedin xelefi Esras ibn Abdullah el Sulami terefinden berpa edilmisdir Bu 728 ci ilde Maveraunnehrde umumi usyana sebeb olmusdur Turgislerin herbi desteyi ile erebler butun regionu hetta 737 ci ilde Xorasani bele terk etmeli olmusdur Maveraunnehre nezaret ugrunda reqabet baslamisdi Erebler Suluk xanin 738 ci ilde oldurulmesinden sonra Turgis xaqanliginda bas vermis vetendas muharibesinden istifade eden Emevi valisi 739 741 ci illerdeki yuruslerine qeder evvelki movqelerine qayida bilmemisdi MenbeIstinadlar Blankinsip 1994 seh 19 29 30 Gibb 1923 seh 29 58 Blankinsip 1994 seh 109 110 Gibb 1923 seh 60 Blankinsip 1994 seh 125 126 Gibb 1923 seh 61 65 Blankinsip 1989 seh 13 14 Blankinsip 1994 seh 126 Gibb 1923 seh 65 Blankinsip 1989 seh 14 15 Blankinsip 1994 seh 126 127 Blankinsip 1989 seh 15 Blankinsip 1989 seh 15 16 Blankinsip 1994 seh 127 Gibb 1923 seh 65 66 Houtinq 2000 seh 85 Saban 1979 seh 106 Gibb 1923 seh 66 Blankinsip 1994 seh 127 128 Gibb 1923 seh 67 70 Saban 1979 seh 107 Blankinsip 1994 seh 128 176 185 Edebiyyat Blankinsip The History of al Ṭabari SUNY Series in Near Eastern Studies ingilis Volume XXV The End of Expansion The Caliphate of Hisham A D 724 738 A H 105 120 Albani Nyu York State University of New York Press 1989 ISBN 978 0 88706 569 9 Blankinsip The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads ingilis Albani Nyu York State University of New York Press 1994 ISBN 978 0 7914 1827 7 Gibb Hamilton Aleksandr Rosskin The Arab Conquests in Central Asia ingilis London The Royal Asiatic Society 1923 OCLC 499987512 Kennedi Gerald R The First Dynasty of Islam The Umayyad Caliphate AD 661 750 ingilis II London ve Nyu York Routledge 2000 ISBN 0 415 24072 7 Saban M A The Abbasid Revolution ingilis Kembric Cambridge University Press 1979 ISBN 0 521 29534 3