Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Surinam (nider. Suriname) və ya rəsmi adı ilə Surinam Respublikası (nider. Republiek Suriname) — Cənubi Amerikada dövlət. Surinam Cənubi Amerikanın şimal-şərqində yerləşir. Qərbdə Qayana, cənubda Braziliya, şərqdə Fransız Qvianası ilə həmsərhəddir. Şimalda isə Atlantik okeanına çıxışı vardır. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Paramaribo, ümumi sahəsi 163,821 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 570 min nəfərdən çoxdur. Ölkənin keçmiş adı Niderland Qvianası olmuşdur.
| Surinam | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Republiek Suriname | |||||
| |||||
| Justitia - Pietas - Fides (latınca) (Ədalət - Əmək - Sədaqət) | |||||
| Himn: (Niderlandca) (Tanrı bizimlədir Surinam) | |||||
 | |||||
| Tarixi | |||||
| • Niderlanddan müstəqil olub | 25 noyabr 1975 | ||||
| • Hazırkı Konstitusiyanın qəbul olunması | 30 sentyabr 1987 | ||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| Paytaxt | Paramaribo | ||||
| İdarəetmə forması | respublika | ||||
| Prezident | |||||
| Vitse-prezident | |||||
| Sahəsi | Dünyada 90-cı | ||||
| • Ümumi | 163821 km² | ||||
| • Su sahəsi (%) | 1,1 | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | 558 368 nəfər (166-cı) | ||||
| • Siyahıyaalma (2012) | 541 638 nəf. | ||||
| • Sıxlıq | 2.9 nəf./km² (231-ci) | ||||
| ÜDM (AQP) | |||||
| • Ümumi | 9.044 milyard dollar | ||||
| • Adambaşına | 15845 dollar | ||||
| ÜDM (nominal) | |||||
| • Ümumi (2019) | 4.110 milyard dollar | ||||
| • Adambaşına | 6881 dollar | ||||
| İİİ (2017) | 0.720 (Üst; 100-cü) | ||||
| İnternet domeni | .sr | ||||
| SR | |||||
| BOK kodu | SUR | ||||
| Telefon kodu | +597 | ||||
| Saat qurşaqları | |||||
| Nəqliyyatın yönü | sol[d] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Coğrafiyası
Cənubi Amerikanın şimal-şərqində yerləşən Surinamın ərazisi qərbdə ilə Qayanadan, şərqdə isə Maroni çayı vasitəsilə Fransa Qvianasından ayrılır. Ölkənin cənubunda möhtəşəm Braziliya ilə sərhəd başlayır. Ölkənin şimalında Atlantik okeanı boyu təxminən 360 km məsafədə uzanır. Çox da enli olmayan bu hissə dəniz və çay mənşəli çöküntülərdən təşkil olunmuş, dəniz tərəfdən manqr cəngəllikləri ilə örtülmüşdür. Sahilyanı düzənlik ölkənin içərilərinə doğru təpəli Qviana yaylası ilə əvəz olunur. Savanna adlanan bu təpəli hissə qumlu və gilli torpaqlardan ibarətdir, məhsuldarlığı olduqca aşağıdır və kənd təsərrüfatında əkinçiliyə az yararlıdır. Ölkənin daxili və cənubu bütövlükdə Qviana yaylasının tərkib hissəsinə daxildir. Bu ərazilər selva adlanır. Keçilməz tropik meşə demək olar ki, az mənimsənilmişdir və ölkənin iqtisadiyyatında hələlik o qədər də böyük rol oynamır.
Olduqca əlverişli coğrafı mövqeyi olan Surinamın təbiəti də gözəldir. İqlimi subekvatorial, isti və daim rütubətlidir. Temperaturun illik amlitudu yüksək deyildir, il ərzində təxminən 2–3 °C dəyişkəndir. İlin 200 günü yağışlıdır. Bu yağışlar ən çox aprel-avqust dövründə düşür. Yağıntıların orta illik miqdarı 2000–2500 mm-dir. Ölkə ərazisində çaylar bol sulu, hidroenerji əhəmiyyətlidir. İri çayları olan Koranteyn çayı, , Maroni çayıdir. gəmiçilik üçün əlverişlidir, hətta çox da iri olmayan gəmilər mənsəbdən mənbəyə doğru 300 km məsafədə üzə bilirlər. Ölkədə çaylar və onlar arasında çəkilmiş kanallar nəqliyyat sistemini əmələ gətirir, çətin keçilən ərazilərin mənimsənilməsində mühüm rol oynayırlar.
Məhsuldar qırmızı-sarı ferraiit torpaqlar, temperatur və yağıntıların bolluğu ərazidə həmişə yaşıl meşələrin inkişafı üçün olduqca əlverişli zəmin yaratmışdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, ölkə ərazisinin təxminən 90 %-i meşə ilə örtülüdür. Bu həmişəyaşıl tropik meşələrdə qiymətli ağac növləri vardır. Çox təəssüf ki, son 25–30 ildə bu qiymətli ağaclara qarşı münasibət dəyişməmişdir və onların sürətlə qırılması davam etməkdədir.
Hələlik ölkə ərazisində tədqiq edilmiş minerallardan ən geniş yayılmışı boksit xammalıdır. Onun geoloji ehtiyatına görə Surinam Latın Amerikası ölkələri içərisində yalnız Yamaykadan geri qalır. Onun təxmini ehtiyatı 600 mln. ton miqdarında hesablanmışdır. Bundan əlavə ölkədə dəmir filizi, manqan, platin, almaz, tantal, sahilin şelf hissəsində neft və qaz ehtiyatları da vardır. Bu təbii resursların əksəriyyəti hələlik kifayət qədər istifadə edilmir. Surinamın təsərrüfatının əsasını alüminium filizinin — boksitin hasilatı, emalı və ixracı təşkil edir. Ölkənin müasir şəraitdə iqtisadi inkişafinda boksit xammalından istifadə mühüm rol oynayır.
Tarixi
Surinamın ərazisi K.Kolumbun səyahəti zamanı onun konkistadorları Alonso de Oxeda və Visente Pinson tərəfindən ilk dəfə 1499-cu ildə kəşf olunmuşdur. Ərazinin sıx, keçilməz selvadan ibarət olması ispanları o qədər də maraqlandırmadığından yalnız XVII əsrin birinci yarısından ehtibarən müstəmləkələşdirilməyə məruz qalmışdır. Ölkənin ərazisi tamamilə ingilislərin təsir dairəsinə alındı. Lakin 1667-ci ildə Böyük Britaniya Niderlanda Yeni Amsterdam (müasir Nyu-Yorkun ərazisi) ilə dəyişməyi təklif etdi. O vaxtdan etibarən Surinam üç əsr ərzində Niderlandın təsiri altında olmuşdur.
Ərazinin əlverişli təbii şəraiti, ucuz işçi qüvvəsi qısa bir müddətdə onu Avropanın ən iri şəkər təminatçısına çevirdi. Şəkər qamışının istehsalı inkişaf edərək plantasiya təsərrüfatının yaradılmasına səbəb oldu. Plantasiyalarda işləmək üçün Afrikadan çoxlu miqdarda zənci qullar gətirilməyə başlanıldı.
Surinamın əhalisi uzun müddət iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etmək üçün mübarizə aparmış, 1922-ci ildə müstəmləkə statusu ləğv olunaraq Niderland krallığının Birləşmiş hissəsi adlanmağa başlamışdır. 1954-cü ildə nisbi muxtariyyat alan Surinam nəhayət ki, 1975-ci ildə müstəqillik əldə edə bildi.
Dezi Bauterse — 12 avqust 2010-cu ildən etibarən Surinam Respublikasının prezidentidir.
Əhalisi
Coğrafi mövqeyinə görə Surinam Cənubi Amerika ölkəsi olsa da etnik cəhətdən və dil tərkibcə daha çox karib hövzəsi ölkələrinə oxşayır. Əhalisi keçən əsrin 70-ci illərin ortalarında çox sürətlə artmış və 1975-ci ilin siyahıyalınmasma görə 450 min nəfərə çatmışdı. Təbii artım 60-cı illərdə 3,5% olsa da, 70-ci illərdə 2,3%-ə enmişdi. Digər Latın Amerikası ölkələri kimi burada da urbanizasiyanın səviyyəsi son illər artmağa başlamışdır. Kənd əhalisi əsasən ölkənin paytaxtı Paramariboya və onun ətraf rayonlarına köçüb gəlirlər. Bu da öz növbəsində ölkədə onsuz da çox olan işsizlik probleminin artmasına, əhalinin əmək qabiliyyətli hissəsinin emmiqrasiyasına səbəb olur. Əhalinin də əsas hissəsi Niderlanda emmiqrasiya edir. Ölkə əhalisinin yaş strukturunda uşaqlar və gənclər ümumi əhalisinin yarısını təşkil edir. Əhalisinin 90%-ə qədəri ümumi ərazinin 3–4 %-ni təşkil edən sahil zolağına toplaşmışdır. Əhalinin cüzi hissəsi isə ümumi ərazinin 80%-ni təşkil edən rütubətli tropik meşə zonasında yaşayır. Ölkə əhalisinin təxminən yarısı onun paytaxtı Paramaribo və onun 20 km-lik ətraf rayonlarında məskunlaşmışdır. Burada ölkə sənayesinin 60%-dən çoxu cəmləşmişdir, ən iri limanı, nəqliyyat, elm, mədəniyyət mərkəzidir. Paramaribo tipik müstəmləkə şəhərinə bənzərdir. Surinam çayı sahilində bir-iki mərtəbəli evlər üstünlük təşkil edir. Şəhərin mərkəzinə doğru səliqə ilə tikilmiş evlər, hamar küçələr XIX əsrin yadigarlarıdır.
Ölkə əhalisi etnik cəhətdən olduqca müxtəlif olsa da 47% hindli, 32% kreollardan, qalanları yavalı, zənci, hindu, çinli, müəyyən qədəri də avropalılardır. Şəhərlilər içərisində kreolların və zəncilərin, kənddə isə hindli və yavalıların xüsusi çəkisi daha böyükdür. Etnik qruplardan təbii artımın yüksəkliyi ilə hindlilər fərqlənir.
Əhalisinin təbii artımında və məskunlaşmasında müxtəlifliyin böyüklüyü həmçinin onların məşğulluğuna da təsir etmişdir. Belə ki, zəncilər və mulatlar daha çox sənayedə çalışır, onların hətta müəyyən hissəsi ölkənin ziyalılarına xas olub, dövlət qulluğunda da çalışır. Hazırda plantasiyalarda çalışan zənci ailəsinə demək olar ki, rast gəlinmir. Hindi mənşəli surinamlılar çəltik plantasiyalarının ya sahibkarı, ya da icarədarlarıdır. Onların iri südlük istiqamətli fermaları da vardır. Paramaribonun nəqliyyat sistemi və bazar ticarəti də hindlilərin əlindədir. Urbanizasiya hindlilərin də müəyyən hissəsini şəhərlərdə yaşamaga sövq etmişdir. Hindilərdən fərqli olaranq yavalılar daha az təbii artıma malikdirlər. Müəyyən ərazidə cəm halında məskunlaşmış, digər xalqlardan təcrid olunmuş və onlarla qaynayıb-qarışmamışlar. Yavalılar əsasən çəltik-sitrus bitkiləri, kakao, qəhvə, banan, şəkər qamışı, maniok və tərəvəz əkini ilə məşğuldurlar. Yerli hinduların 80 %-ni aravak və karib hinduları təşkil edir. Çinlilər əsasən ticarətdə, avropalılar isə dövlət aparatında və iqtisadiyyatın əsas sahələrində çalışır. Avropalıları əsasən hollandlar təmsil etsələr də müəyyən qədər alman, ingilis və portuqal da vardır.
İdman
Ölkəni təmsil edən məşhur idmançılar olmasada Surinam futbolu Hollandiya üçün kifayət qədər idmançılar yetirdirib.
Surinam ordusu
Surinamın Silahlı Qüvvələri — quru qoşunları, hərbi hava qüvvələri və hərbi dəniz qüvvələrinin birləşməsindən ibarət olub, ölkənin əhalisini, dövlət sistemi və ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Surinamın quru qoşunları 33-cü piyada batalyonu, komando qrupu, hərbi polis bölüyü və 1400 hərbçidən təşkil olunmuş süvari alayının ibarətdir. Silahlanmasına 6 Braziliya istehsalı döyüş kəşfiyyat vasitələri Engesa EE-9 Cascavel, 15 Braziliya istehsalı təkərli zirehli personal daşıyıcıları Engesa EE-11 Urutu, 5 Hollandiya istehsalı zirehli personal daşıyıcıları DAF YP-408 (2009-cu il məlumatı), 6 ədəd 81 mm minaatan və 1 ədəd 106 mm artilleriya silahları daxildir.
Hərbi hava qüvvələrinə 200 nəfərdən ibarət hərbi personalı, 3 Hindistan istehsalı çoxtəyinatlı hərbi helikopter HAL Chetack,1 ümumi təyinatlı Cessna 172 Skyhawk və 2 Britten-Norman Islander 2 (BN-2) sərnişin təyyarəsi daxildir.
Hərbi dəniz qüvvələri 240 nəfərlik hərbi heyətdən, 3 kiçik patrul qayığı FPB98, 3 İspaniya istehsalı patriot gəmisi RODMAN-101 və 1 Hollandiya istehsalı sıradan çıxmış P-401 tipli qayıqdan təşkil olunmuşdur.
Surinam ordusunun ən məşhur komandiri Desie Delano Bouterse, polkovnik-leytenant, Surinamın prezidenti (2010-cu ildən), 1980-ci ildə çevrilişdə və Şərqi Surinamda partizan müharibəsində (1986–1992) iştirak edib.
İqtisadiyyat
Dağ-mədən sənayesi
Surinamın iqtisadiyyatının əsasını dağ-mədən sənayesi, xüsusilə də boksit hasilatı və ilkin emalı təşkil edir. Hər il orta hesabla 8–10 mln. ton boksit hasil edilir. Bu məhsulun istehsal həcminə görə o regionda yalnız Yamaykadan geri qalır. Son on ildə ölkə iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün boksitin yeni yataqlarının aşkar edilməsinə, SES-da enerji istehsalının həcminin artırılmasına ciddi fıkir verilmişdir.
1915-ci ildə ölkənin şərq rayonlarında zəngin boksit ehtiyatlarının aşkar edilməsi dağ-mədən sənayesinin inkişafına güclü təkan verdi. ABŞ-nin "ALKOA" şirkəti 1922-ci ildə Kottika çayı hövzəsində zəngin boksit ehtiyatları aşkar edərək böyük mədən yaratmaqla istehsal olunan boksiti ölkədən çıxarıb aparmağa başladı. Artıq 30–40-cı illərdə Surinamda boksit istehsalının həcmli dağ-mədən sənayesinin yaradılmasının əsası qoyuldu. Nəticədə II Dünya müharibəsindən sonra Surinam dünya bazarına ən iri boksit çıxaran ölkəyə çevrildi.
Ölkədə boksit hasilatı əsasən şimal-şərq rayonlarında Surinam və Maroni çaylarının arasında Munqo və Paranam şəhərləri yaxınlığında aparılır. Burada boksit ehtiyatı səthə yaxındır və hasilatı açıq üsulla həyata keçirilir. Ölkədə istehsal olunan əksər boksit ABŞ, Kanada, və Qərbi Avropa ölkələrinə ixrac olunur. Müəyyən qədər alüminium oksid "Suralko" və "Billiton" şirkətlərinin zavodlarına göndərilir. Son illər bir çox Latın Amerikası ölkələrində olduğu kimi Surinamda da iqtisadi inkişaf bir çox struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsinə şərait yaratmışdır. İlk növbədə dağ-mədən sənayesinin yeni-yeni sahələri, o cümlədən Paramaribodan 60 km-lik məsafədə ümumi ehtiyatı 40 mln ton hesablanan neft hasilatına başlanmışdır. Dəmir fılizi, manqan, nikel, təbii qaz hasilatı sahələri yaradılmışdır.
Kənd təsərrüfatı
Ölkənin kənd təsərrüfatı o qədər də yaxşı inkişaf etməmiş, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatını hələ ki, ödəməmişdir. Əkinə yararlı torpaq sahələri orta və iri sahibkarlara məxsus olub, plantasiya təsərrüfatları yaradılmışdır. Belə torpaq sahələri ümumi əkin sahələrinin 70 %-ə qədərini təşkil edir. Bütövlükdə ölkənin kənd təsərrüfatı məhsuldarlığın aşağı olması, dar ixtisaslılığı ilə seçilir. Buna görə də taxıl, ət, ət məhsulları, süd, quş, meyvə və tərəvəz əsasən idxal olunur. Bütövlükdə ölkə əhalisinin istifadə etdiyi ərzaq məhsullarının orta hesabına 40 %-ni kənardan gətirir. Yavalı immiqrantların gəlişi ilə, əlaqədar ölkənin kənd təsərrüfatında çəltiyin xüsusi çəkisi artmağa başlamışdır. Bu bitkinin ölkə iqliminə ezliklə uyğunlaşması və yüksək məhsuldarlığı qurudulmuş ə mühafizə edilmiş torpaq sahələrinin üstünlüyü ilə izah edilə bilər. Çəltiyin əkin sahələri əsasən sahilyanı ovalıqdır. Keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq hər ildə məhsuldarldıq 170–180 min ton olan çəltiyin adambaşına ixracına görə Surinam dünyada birinci yerə çıxmışdır. Çəltikdən sonra ölkədə ən çox istehsal olunan və əhalinin ərzaq rasionunda xüsusi yer tutanı banandır. Banan həm də ölkənin əsas ixrac məhsullarındandır. Əkinçilik məhsulları içərisində şəkər qamışı, qəhvə, kakao, sitrus bitkilərinin də mühüm əhəmiyyəti vardır.
Ölkədə heyvandarlıq, əkinçilik qədər inkişaf etməsə də, perspektivdə daha sürətlə inkişaf edəcəkdir. Çox da iri olmayan heyvandarlıq fermaları ətlik və südlük istiqamətlidir. Son illər ölkədə sahil zolağında iri qurudulma və bərpa işləri həyata keçirilir. Bu bərpa olunmuş və qurudulmuş ərazilərdə şəkər qamışı əkinini genişləndirmək, çəltiyin məhsuldarlığını artırmaq nəzərdə tutulur. Surinam öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ilk növbədə məhsuldar torpaqlardan əlavə sahil zolağının bataqlaşmış zonasında qurudulma işlərinə başlamaq, çəltiyin əkin sahəsini getdikcə artırmağı qərara almışdır. Artıq 80-ci illərin ortalarında çəltiyin əkin sahəsi 2 dəfə artmışdır. Surinam Karib hövzəsinə aid olsa da, onun iri balıqçılıq təsərrüfatı demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Bu ilk növbədə ölkənin balıqçılıq üçün ləvazimatının olmaması ilə izah edilir. Balıq sənayesini yaratmaq, inkişaf etdirmək, onu müasir gəmi və avadanlıqlarla təmin etmək dövlət qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir.
Sənaye
Ölkənin elektroenergetika təsərrüfatının əsasını SES təşkil edir. Ölkənin ən iri SES-ı Surinam çayının yuxarı axarında tikilmiş "Brokonando" SES-dir. Bu SES-in istehsal gücü 150 min kvt-dır. Stansiyada istehsal olunan elektrik enerjisinin 90 %-i ölkənin alüminium-oksid istehsal edilən müəssisələrinə verilir. Alüminium-oksid və alüminium istehsalı istisna olmaqla ölkənin emaledici sənayesi demək olar ki, hələlik zəif inkişaf etmişdir. Bu ilk növbədə kustar şəklində yerli xammalı, xüsusilə də, kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən xırda müəssisələrdir. Ağac emalı müəssisələri, sement, ayaqqabı, toxuculuq və tütün sənaye sahələri yaradılmışdır. Ağac emalı müəsisələri istehsal etdikləri qiymətli xammalı əsasən ixrac edir.
Nəqliyyat
Ölkə nəqliyyatında avtomobilin xüsusi çəkisi daha böyükdür. Avtomobil yollarının ümumi uzunluğu 3 min km-dən çox olsa da bunun yalnız 920 km-i asfaltlaşdırılmışdır. Paramaribo və Niv-Nikkeri ölkənin əsas limanlarıdır. Surinamın iqtisadi inkişafının perspektivləri olduqca çoxdur. Belə ki, ölkə ərazisi hələlik geoloji baxımdan kifayət qədər öyrənilməmiş və ya ehtiyatları müəyyənləşdirilmiş ərazilərin mənimsənilməsi müəyyən qədər çətinliklərlə bağlıdır. Belə ki, ölkədə qəbul olunmuş "kabalebo" proqramının tədricən yerinə yetirilməsinə başlanılsa da, maliyyə çətinlikləri hələ ki, mövcuddur.
- http://chartsbin.com/view/edr.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Surinam nider Suriname ve ya resmi adi ile Surinam Respublikasi nider Republiek Suriname Cenubi Amerikada dovlet Surinam Cenubi Amerikanin simal serqinde yerlesir Qerbde Qayana cenubda Braziliya serqde Fransiz Qvianasi ile hemserheddir Simalda ise Atlantik okeanina cixisi vardir Paytaxti ve en boyuk seheri Paramaribo umumi sahesi 163 821 kvadrat kilometr ehalisinin sayi 570 min neferden coxdur Olkenin kecmis adi Niderland Qvianasi olmusdur SurinamRepubliek SurinameBayraq Gerb d Justitia Pietas Fides latinca Edalet Emek Sedaqet Himn Niderlandca Tanri bizimledir Surinam Tarixi Niderlanddan musteqil olub 25 noyabr 1975 Hazirki Konstitusiyanin qebul olunmasi 30 sentyabr 1987Resmi dilleri niderland diliPaytaxt ParamariboIdareetme formasi respublikaPrezidentVitse prezidentSahesi Dunyada 90 ci Umumi 163821 km Su sahesi 1 1Ehalisi Ehali 558 368 nefer 166 ci Siyahiyaalma 2012 541 638 nef Sixliq 2 9 nef km 231 ci UDM AQP Umumi 9 044 milyard dollar Adambasina 15845 dollarUDM nominal Umumi 2019 4 110 milyard dollar Adambasina 6881 dollarIII 2017 0 720 Ust 100 cu Internet domeni srSRBOK kodu SURTelefon kodu 597Saat qursaqlari UTC 03 00Neqliyyatin yonu sol d Vikianbarda elaqeli mediafayllarSurinamCografiyasiCenubi Amerikanin simal serqinde yerlesen Surinamin erazisi qerbde ile Qayanadan serqde ise Maroni cayi vasitesile Fransa Qvianasindan ayrilir Olkenin cenubunda mohtesem Braziliya ile serhed baslayir Olkenin simalinda Atlantik okeani boyu texminen 360 km mesafede uzanir Cox da enli olmayan bu hisse deniz ve cay menseli cokuntulerden teskil olunmus deniz terefden manqr cengellikleri ile ortulmusdur Sahilyani duzenlik olkenin icerilerine dogru tepeli Qviana yaylasi ile evez olunur Savanna adlanan bu tepeli hisse qumlu ve gilli torpaqlardan ibaretdir mehsuldarligi olduqca asagidir ve kend teserrufatinda ekinciliye az yararlidir Olkenin daxili ve cenubu butovlukde Qviana yaylasinin terkib hissesine daxildir Bu eraziler selva adlanir Kecilmez tropik mese demek olar ki az menimsenilmisdir ve olkenin iqtisadiyyatinda helelik o qeder de boyuk rol oynamir Olduqca elverisli cografi movqeyi olan Surinamin tebieti de gozeldir Iqlimi subekvatorial isti ve daim rutubetlidir Temperaturun illik amlitudu yuksek deyildir il erzinde texminen 2 3 C deyiskendir Ilin 200 gunu yagislidir Bu yagislar en cox aprel avqust dovrunde dusur Yagintilarin orta illik miqdari 2000 2500 mm dir Olke erazisinde caylar bol sulu hidroenerji ehemiyyetlidir Iri caylari olan Koranteyn cayi Maroni cayidir gemicilik ucun elverislidir hetta cox da iri olmayan gemiler mensebden menbeye dogru 300 km mesafede uze bilirler Olkede caylar ve onlar arasinda cekilmis kanallar neqliyyat sistemini emele getirir cetin kecilen erazilerin menimsenilmesinde muhum rol oynayirlar Mehsuldar qirmizi sari ferraiit torpaqlar temperatur ve yagintilarin bollugu erazide hemise yasil meselerin inkisafi ucun olduqca elverisli zemin yaratmisdir Mehz bunun neticesidir ki olke erazisinin texminen 90 i mese ile ortuludur Bu hemiseyasil tropik meselerde qiymetli agac novleri vardir Cox teessuf ki son 25 30 ilde bu qiymetli agaclara qarsi munasibet deyismemisdir ve onlarin suretle qirilmasi davam etmekdedir Helelik olke erazisinde tedqiq edilmis minerallardan en genis yayilmisi boksit xammalidir Onun geoloji ehtiyatina gore Surinam Latin Amerikasi olkeleri icerisinde yalniz Yamaykadan geri qalir Onun texmini ehtiyati 600 mln ton miqdarinda hesablanmisdir Bundan elave olkede demir filizi manqan platin almaz tantal sahilin self hissesinde neft ve qaz ehtiyatlari da vardir Bu tebii resurslarin ekseriyyeti helelik kifayet qeder istifade edilmir Surinamin teserrufatinin esasini aluminium filizinin boksitin hasilati emali ve ixraci teskil edir Olkenin muasir seraitde iqtisadi inkisafinda boksit xammalindan istifade muhum rol oynayir TarixiSurinamin erazisi K Kolumbun seyaheti zamani onun konkistadorlari Alonso de Oxeda ve Visente Pinson terefinden ilk defe 1499 cu ilde kesf olunmusdur Erazinin six kecilmez selvadan ibaret olmasi ispanlari o qeder de maraqlandirmadigindan yalniz XVII esrin birinci yarisindan ehtibaren mustemlekelesdirilmeye meruz qalmisdir Olkenin erazisi tamamile ingilislerin tesir dairesine alindi Lakin 1667 ci ilde Boyuk Britaniya Niderlanda Yeni Amsterdam muasir Nyu Yorkun erazisi ile deyismeyi teklif etdi O vaxtdan etibaren Surinam uc esr erzinde Niderlandin tesiri altinda olmusdur Erazinin elverisli tebii seraiti ucuz isci quvvesi qisa bir muddetde onu Avropanin en iri seker teminatcisina cevirdi Seker qamisinin istehsali inkisaf ederek plantasiya teserrufatinin yaradilmasina sebeb oldu Plantasiyalarda islemek ucun Afrikadan coxlu miqdarda zenci qullar getirilmeye baslanildi Surinamin ehalisi uzun muddet iqtisadi ve siyasi musteqillik elde etmek ucun mubarize aparmis 1922 ci ilde mustemleke statusu legv olunaraq Niderland kralliginin Birlesmis hissesi adlanmaga baslamisdir 1954 cu ilde nisbi muxtariyyat alan Surinam nehayet ki 1975 ci ilde musteqillik elde ede bildi Dezi Bauterse 12 avqust 2010 cu ilden etibaren Surinam Respublikasinin prezidentidir EhalisiCografi movqeyine gore Surinam Cenubi Amerika olkesi olsa da etnik cehetden ve dil terkibce daha cox karib hovzesi olkelerine oxsayir Ehalisi kecen esrin 70 ci illerin ortalarinda cox suretle artmis ve 1975 ci ilin siyahiyalinmasma gore 450 min nefere catmisdi Tebii artim 60 ci illerde 3 5 olsa da 70 ci illerde 2 3 e enmisdi Diger Latin Amerikasi olkeleri kimi burada da urbanizasiyanin seviyyesi son iller artmaga baslamisdir Kend ehalisi esasen olkenin paytaxti Paramariboya ve onun etraf rayonlarina kocub gelirler Bu da oz novbesinde olkede onsuz da cox olan issizlik probleminin artmasina ehalinin emek qabiliyyetli hissesinin emmiqrasiyasina sebeb olur Ehalinin de esas hissesi Niderlanda emmiqrasiya edir Olke ehalisinin yas strukturunda usaqlar ve gencler umumi ehalisinin yarisini teskil edir Ehalisinin 90 e qederi umumi erazinin 3 4 ni teskil eden sahil zolagina toplasmisdir Ehalinin cuzi hissesi ise umumi erazinin 80 ni teskil eden rutubetli tropik mese zonasinda yasayir Olke ehalisinin texminen yarisi onun paytaxti Paramaribo ve onun 20 km lik etraf rayonlarinda meskunlasmisdir Burada olke senayesinin 60 den coxu cemlesmisdir en iri limani neqliyyat elm medeniyyet merkezidir Paramaribo tipik mustemleke seherine benzerdir Surinam cayi sahilinde bir iki mertebeli evler ustunluk teskil edir Seherin merkezine dogru seliqe ile tikilmis evler hamar kuceler XIX esrin yadigarlaridir Olke ehalisi etnik cehetden olduqca muxtelif olsa da 47 hindli 32 kreollardan qalanlari yavali zenci hindu cinli mueyyen qederi de avropalilardir Seherliler icerisinde kreollarin ve zencilerin kendde ise hindli ve yavalilarin xususi cekisi daha boyukdur Etnik qruplardan tebii artimin yuksekliyi ile hindliler ferqlenir Ehalisinin tebii artiminda ve meskunlasmasinda muxtelifliyin boyukluyu hemcinin onlarin mesgulluguna da tesir etmisdir Bele ki zenciler ve mulatlar daha cox senayede calisir onlarin hetta mueyyen hissesi olkenin ziyalilarina xas olub dovlet qullugunda da calisir Hazirda plantasiyalarda calisan zenci ailesine demek olar ki rast gelinmir Hindi menseli surinamlilar celtik plantasiyalarinin ya sahibkari ya da icaredarlaridir Onlarin iri sudluk istiqametli fermalari da vardir Paramaribonun neqliyyat sistemi ve bazar ticareti de hindlilerin elindedir Urbanizasiya hindlilerin de mueyyen hissesini seherlerde yasamaga sovq etmisdir Hindilerden ferqli olaranq yavalilar daha az tebii artima malikdirler Mueyyen erazide cem halinda meskunlasmis diger xalqlardan tecrid olunmus ve onlarla qaynayib qarismamislar Yavalilar esasen celtik sitrus bitkileri kakao qehve banan seker qamisi maniok ve terevez ekini ile mesguldurlar Yerli hindularin 80 ni aravak ve karib hindulari teskil edir Cinliler esasen ticaretde avropalilar ise dovlet aparatinda ve iqtisadiyyatin esas sahelerinde calisir Avropalilari esasen hollandlar temsil etseler de mueyyen qeder alman ingilis ve portuqal da vardir Idman Olkeni temsil eden meshur idmancilar olmasada Surinam futbolu Hollandiya ucun kifayet qeder idmancilar yetirdirib Surinam ordusuSurinam SQ nin 81 mm minamyotu Surinamin Silahli Quvveleri quru qosunlari herbi hava quvveleri ve herbi deniz quvvelerinin birlesmesinden ibaret olub olkenin ehalisini dovlet sistemi ve erazi butovluyunu qorumaq ucun nezerde tutulmusdur Surinamin quru qosunlari 33 cu piyada batalyonu komando qrupu herbi polis boluyu ve 1400 herbciden teskil olunmus suvari alayinin ibaretdir Silahlanmasina 6 Braziliya istehsali doyus kesfiyyat vasiteleri Engesa EE 9 Cascavel 15 Braziliya istehsali tekerli zirehli personal dasiyicilari Engesa EE 11 Urutu 5 Hollandiya istehsali zirehli personal dasiyicilari DAF YP 408 2009 cu il melumati 6 eded 81 mm minaatan ve 1 eded 106 mm artilleriya silahlari daxildir Herbi hava quvvelerine 200 neferden ibaret herbi personali 3 Hindistan istehsali coxteyinatli herbi helikopter HAL Chetack 1 umumi teyinatli Cessna 172 Skyhawk ve 2 Britten Norman Islander 2 BN 2 sernisin teyyaresi daxildir Herbi deniz quvveleri 240 neferlik herbi heyetden 3 kicik patrul qayigi FPB98 3 Ispaniya istehsali patriot gemisi RODMAN 101 ve 1 Hollandiya istehsali siradan cixmis P 401 tipli qayiqdan teskil olunmusdur Surinam ordusunun en meshur komandiri Desie Delano Bouterse polkovnik leytenant Surinamin prezidenti 2010 cu ilden 1980 ci ilde cevrilisde ve Serqi Surinamda partizan muharibesinde 1986 1992 istirak edib IqtisadiyyatDag meden senayesi Surinamin iqtisadiyyatinin esasini dag meden senayesi xususile de boksit hasilati ve ilkin emali teskil edir Her il orta hesabla 8 10 mln ton boksit hasil edilir Bu mehsulun istehsal hecmine gore o regionda yalniz Yamaykadan geri qalir Son on ilde olke iqtisadiyyatini inkisaf etdirmek ucun boksitin yeni yataqlarinin askar edilmesine SES da enerji istehsalinin hecminin artirilmasina ciddi fikir verilmisdir 1915 ci ilde olkenin serq rayonlarinda zengin boksit ehtiyatlarinin askar edilmesi dag meden senayesinin inkisafina guclu tekan verdi ABS nin ALKOA sirketi 1922 ci ilde Kottika cayi hovzesinde zengin boksit ehtiyatlari askar ederek boyuk meden yaratmaqla istehsal olunan boksiti olkeden cixarib aparmaga basladi Artiq 30 40 ci illerde Surinamda boksit istehsalinin hecmli dag meden senayesinin yaradilmasinin esasi qoyuldu Neticede II Dunya muharibesinden sonra Surinam dunya bazarina en iri boksit cixaran olkeye cevrildi Olkede boksit hasilati esasen simal serq rayonlarinda Surinam ve Maroni caylarinin arasinda Munqo ve Paranam seherleri yaxinliginda aparilir Burada boksit ehtiyati sethe yaxindir ve hasilati aciq usulla heyata kecirilir Olkede istehsal olunan ekser boksit ABS Kanada ve Qerbi Avropa olkelerine ixrac olunur Mueyyen qeder aluminium oksid Suralko ve Billiton sirketlerinin zavodlarina gonderilir Son iller bir cox Latin Amerikasi olkelerinde oldugu kimi Surinamda da iqtisadi inkisaf bir cox struktur deyisikliklerinin heyata kecirilmesine serait yaratmisdir Ilk novbede dag meden senayesinin yeni yeni saheleri o cumleden Paramaribodan 60 km lik mesafede umumi ehtiyati 40 mln ton hesablanan neft hasilatina baslanmisdir Demir filizi manqan nikel tebii qaz hasilati saheleri yaradilmisdir Kend teserrufati Olkenin kend teserrufati o qeder de yaxsi inkisaf etmemis ehalinin erzaq mehsullarina olan telebatini hele ki odememisdir Ekine yararli torpaq saheleri orta ve iri sahibkarlara mexsus olub plantasiya teserrufatlari yaradilmisdir Bele torpaq saheleri umumi ekin sahelerinin 70 e qederini teskil edir Butovlukde olkenin kend teserrufati mehsuldarligin asagi olmasi dar ixtisasliligi ile secilir Buna gore de taxil et et mehsullari sud qus meyve ve terevez esasen idxal olunur Butovlukde olke ehalisinin istifade etdiyi erzaq mehsullarinin orta hesabina 40 ni kenardan getirir Yavali immiqrantlarin gelisi ile elaqedar olkenin kend teserrufatinda celtiyin xususi cekisi artmaga baslamisdir Bu bitkinin olke iqlimine ezlikle uygunlasmasi ve yuksek mehsuldarligi qurudulmus e muhafize edilmis torpaq sahelerinin ustunluyu ile izah edile biler Celtiyin ekin saheleri esasen sahilyani ovaliqdir Kecen esrin 70 ci illerinden baslayaraq her ilde mehsuldarldiq 170 180 min ton olan celtiyin adambasina ixracina gore Surinam dunyada birinci yere cixmisdir Celtikden sonra olkede en cox istehsal olunan ve ehalinin erzaq rasionunda xususi yer tutani banandir Banan hem de olkenin esas ixrac mehsullarindandir Ekincilik mehsullari icerisinde seker qamisi qehve kakao sitrus bitkilerinin de muhum ehemiyyeti vardir Olkede heyvandarliq ekincilik qeder inkisaf etmese de perspektivde daha suretle inkisaf edecekdir Cox da iri olmayan heyvandarliq fermalari etlik ve sudluk istiqametlidir Son iller olkede sahil zolaginda iri qurudulma ve berpa isleri heyata kecirilir Bu berpa olunmus ve qurudulmus erazilerde seker qamisi ekinini genislendirmek celtiyin mehsuldarligini artirmaq nezerde tutulur Surinam oz musteqilliyini elde etdikden sonra ilk novbede mehsuldar torpaqlardan elave sahil zolaginin bataqlasmis zonasinda qurudulma islerine baslamaq celtiyin ekin sahesini getdikce artirmagi qerara almisdir Artiq 80 ci illerin ortalarinda celtiyin ekin sahesi 2 defe artmisdir Surinam Karib hovzesine aid olsa da onun iri baliqciliq teserrufati demek olar ki yox derecesindedir Bu ilk novbede olkenin baliqciliq ucun levazimatinin olmamasi ile izah edilir Baliq senayesini yaratmaq inkisaf etdirmek onu muasir gemi ve avadanliqlarla temin etmek dovlet qarsisinda duran esas vezifelerdendir Senaye Olkenin elektroenergetika teserrufatinin esasini SES teskil edir Olkenin en iri SES i Surinam cayinin yuxari axarinda tikilmis Brokonando SES dir Bu SES in istehsal gucu 150 min kvt dir Stansiyada istehsal olunan elektrik enerjisinin 90 i olkenin aluminium oksid istehsal edilen muessiselerine verilir Aluminium oksid ve aluminium istehsali istisna olmaqla olkenin emaledici senayesi demek olar ki helelik zeif inkisaf etmisdir Bu ilk novbede kustar seklinde yerli xammali xususile de kend teserrufati mehsullarini emal eden xirda muessiselerdir Agac emali muessiseleri sement ayaqqabi toxuculuq ve tutun senaye saheleri yaradilmisdir Agac emali muesiseleri istehsal etdikleri qiymetli xammali esasen ixrac edir Neqliyyat Olke neqliyyatinda avtomobilin xususi cekisi daha boyukdur Avtomobil yollarinin umumi uzunlugu 3 min km den cox olsa da bunun yalniz 920 km i asfaltlasdirilmisdir Paramaribo ve Niv Nikkeri olkenin esas limanlaridir Surinamin iqtisadi inkisafinin perspektivleri olduqca coxdur Bele ki olke erazisi helelik geoloji baximdan kifayet qeder oyrenilmemis ve ya ehtiyatlari mueyyenlesdirilmis erazilerin menimsenilmesi mueyyen qeder cetinliklerle baglidir Bele ki olkede qebul olunmus kabalebo proqraminin tedricen yerine yetirilmesine baslanilsa da maliyye cetinlikleri hele ki movcuddur http chartsbin com view edr