Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Sel — dağ ağacların yatağında intensiv yağışın, buz və mövsimi qar ərimələrinin nəticəsində gözlənilmədən yaranan palçıqlı və daşlı-palçıqlı axına deyilir.
Sel hadisələrinin yaranmasına əsas səbəb ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti, o cümlədən, oroqrafik-geomorfoloji quruluşu - iqlim, torpaq, bitki örtüyü və hidrometeororloji proseslər təşkil edir. (Dağ çaylarının qısa müddətli bəzən bir neçə saat ərzində) (dağıdıcı qüvvəyə malik palçıqlı-daşlı daşqını enişi). İntensiv leysan yağışları, buzlaqların və mövsümi qar örtüyünün sürətlə əriməsi qırıntı materiallarını yamaclardan çayın yatağına (məcrasına) doldurur. Böyük kütləsi və sürəti olan çox böyük dağıdıcı qüvvəyə malikdir. Azərbaycan Respublikası ən fəal axınları sahəsidir. S.-lər çayların yatağını və sahillərini yuyur, qarşısındakı maneələri, yaşayış məntəqələrini, körpüləri və s. dağıdır. İnsan tələfatına səbəb olur. Belə fəlakətli S. hadisələri Azərbaycanın Şin (1510), Kiş (1901, 1982), Kürmük (1921) və s. çaylarında baş vermişdir. Böyük Qafqazın Tikanlıçayı, Tikanbala, Kiçik Qafqazın və Qarabağ yaylasının ətəklərində yerləşən bir sıra kəndlər və qəsəbələr böyük zərər görmüşdür. Sellərə qarşı əsas mübarizə tədbirləri hidrotexniki qurğuların (selötürən, selsaxlayan və s.) tikilməsi, fitomeliorativ, xüsusilə meşəmeliorativ işlərin yerinə yetirilməsi və s.-dən ibarətdir. Sellər çay suları olan və olmayan dərələrdə qəflətən yağan şiddətli yağışlar və ya temperaturun artması ilə qısa müddətdə sürətlə əriyən qar suları , zəlzələ və vulkanların hesabına yaranır. Bəzən faza rejimi kimi baş verən daşqınlara sel hadisəsi kimi baxırlar. Bu düzgün deyil. Sel və daşqın hadisələrini fərqləndirmək lazımdır. Daşqınlar çay hövzəsinin yerləşdiyi ərazinin fiziki-coğrafi, iqlim şəraitindən asılı olaraq çaylarda rejim fazasıdır və bu il ərzində əsasən yaz və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə də ola bilər. Sel və daşqın axımlarını fərqləndirən əsas cəhətlərindən biri də odur ki, sel axımlarında gətirmə-aşınma materialları daha çox üstünlük təşkil edir və sellərin 1m³ su kütləsinin təxminən 65-70%-i gətirmə materialları, qalanının su kütləsi təşkil edir. Daşqınlarda isə bu əksinədir. Sel axımları tərkibindəki maddələrinin həcminə görə 3 yerə bölünür:
- Sulu-daşlı sellər
- Sulu-palçıqlı sellər
- Daşlı-palçıqlı sellər
Sellər növlərinə görə 2 yerə ayrılır:
- Turbulentli sellər
- Strukturlu sellər - daşlı-palçıqlı və ya sulu-palçıqlı olmaqla onların 1m³ kütləsində gətirmə materialları daha çox üstünlük təşkil edir. Daşqından fərqli olaraq selin tərkibində sudan çox yığıntı olur.
Ümumi məlumat
Ekocoğrafi problemlər yaradan təbii fəlakətlər içərisində sellərin əmələgəlmə səbəbləri nisbətən uzun quraqlıq dövründən sonra çay höszələrində baş verən güclü leysan yağışlar nəticəsində çay yataqlarında və yamaclarda toplanmış küllü miqdarda müxtəlif həcmli qırıntı materiallarının hərəkətə gəlməsidir. Bu materiallar aşınma məhsulları, zəif dayanıqlığı olan yamac çöküntüləri, və sürüşmə-sel axınları kimi təsnif olunan qravitasiyon mənşəli materiallardan, eləcə də yamacların ətəklərində toplanmış ufantı-qırıntı yığıntılarından ibarətdir. Sel Azərbaycanın demək olar ki, bütün dağlıq və dağətəyi ərazilərində, o cümlədən Böyük və Kiçik Qafqazda, həmçinin Arazyanı silsilələrdəki çay hövzələrində dağıdıcı fəaliyyəti ilə seçilən təbii hadisədir . Sel axınlarında qırıntı materiallarının həcmi ümumi axın kütləsinin 10-15%-dən 60-70%-ə qədərini təşkil edir. Buna görə də sellər qısa müddət ərzində keçməsinə baxmayaraq dağətəyi düzənliklərə, çayların gətirmə konuslarına milyon kub. metrə yaxın və daha çox qırıntı materialları çıxarır və çökdürür. Sel axınında qırıntı məhsulunun bərk fazasının çox olması onun dağıdıcı fəaliyyətinin, dinamiki parametrlərinin və sürətinin artmasına səbəb olur ki, bu da onu adi daşqınlardan kəskin fərqləndirir.
Sellərin gözlənilmədən, ani bir vaxt ərzində keçməsi səbəbindən bu təbii hadisənin əvvəlcədən proqnozlaşdırılması qeyri mümkündür. Onun əmələ gəlməsi, formalaşması və keçməsində çoxsaylı amillərin iştirak etməsi, sellərin hansı çay hövzələrində nə zaman baş verə biləcəyini təyin etməyi çətinləşdirir. Çünki hadisə gözlənilmədən, ani zaman ərzində baş verir. Sellərin qısa müddətdə baş verməsi böyük meylliyə malik yamaclarda və çay dərələrində toplanmış məhsullarının artan su kütləsi vasitəsilə eyni vaxtda hərəkətə gəlməsi ilə əlaqədardır.
Sellər və ya qırıntı materiallarının qarışığından ibarət sulu - daşlı-palçıqlı axınlar Azərbaycan Respublikasının bütün dağlıq ərazilərində müşahidə olunan dağıdıcı təbiət hadisələrindəndir. Onlar böyük sürətlə hərəkət edərək xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə – körpülərə, avtomobil və dəmir yollarına, yaşayış məntəqələrinə, əkin sahələrinə küllü miqdarda ziyan vurur.
Selin əsas kütləsini iri həcmli, müxtəlif ölçülü süxur qırıntıları, dağ yamaclarında toplanmış çöküntülər, fiziki-mexaniki və kimyəvi aşınmanın məhsulları təşkil edir. Dağ yamaclarında gündəlik, aylıq və illik hava temperaturunun kəskin dəyişmə amplitudu, süxurlarda və torpağın səthində temperaturun dəyişməsinə səbəb olur. Bu fiziki hadisə süxurların aşınmasına, onların xırda qırıntılara parçalanmasına və son nəticədə yüksək meylli yamaclarda müxtəlif qalınlıqda çöküntü qatının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bundan əlavə dağlıq ərazilərdə baş verən geoloji-tektonik proseslər nəticəsində süxurların blokvari parçalanması da baş verir. Bütün bu proseslərin məcmuu denudasiya adlanıb, məkan və zaman daxilində təbii mühiti təşkil edən bütün amillərin birgə fəaliyyəti nəticəsində inkişaf edir. Aşınma prosesinin intensivliyi yamacların səmtindən, meylliyindən, onu təşkil edən ana süxurların denudasiyaya davamlılığından, torpaq-bitki örtüyündən və nəhayət dağ yamaclarının dinamikasına təsir edən insanın təsərrüfat fəaliyyətindən asılıdır.
Turbulentli sellər
Gur axan sel növüdür. Bu zaman selin elementləri nizamsız hərəkət edərək axım qatlarının intensiv qarışmasına səbəb olur. Turbulent sellərdə gətirmə materiallarının təxminən 30%-ni bərk maddələr təşkil edir. Dağıdıcı qüvvəsinə görə turbulent sellər, digər sellərdən zəif olur.
Laminar sellər
Laminar sellər - zamanı axın paralel laylarda hərəkət edir. Laminar və ya struktur sellər daşlı-palçıqlı, çınqıllı-palçıqlı və ya palçıqlı olur. Strukturlu sellər sel kütləsi tərkibində gilin çox olması ilə fərqlənir, adətən duru yoğurulmuş kütlə kimi düz istiqamətdə hərəkət edir və çay yatağına, onun ətrafına böyük miqdarda sel materialları çıxarır. Kiş, Şin və digər çay hövzələrində baş verən güclü dağıntılara səbəb olan sellər laminar sellərdir. Bu növ sellərə qarşı mübarizə böyük miqyaslı kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir.
Selli çaylara - Böyük Qafqazda-Balakənçay, Katexçay, Talaçay, Kürmükçay, Şinçay, Kişçay, , Güngütçay, Daşaqılçay, Dəmiraparançay, Bumçay, Tikənliçay, Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Dəvəçiçay, Gilgilçay; Kiçik Qafqazda-Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Gəncəçay, Tərtərçay, Həkəriçay, Viləşçay, Lənkərançay, Ordubadçay, Arpaçay və s. aiddir.
Sellərin əmələ gəlməsi
Ərazidə sellərin əmələ gəlməsi və formalaşması yüksəklik landşaft qurşaqları ilə sıx əlaqədardır. Arid iqlim şəraitində, respublika ərazisinin meşə ilə örtülü olmayan intensiv parçalanmış ön və alçaqdağlıq hissələrində, nadir hallarda leysan yağışlarından sonra palçıqlı sel axınları əmələ gəlir. Bu cür sellərə Acınohur öndağlığı və Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında Taxtakörpü, Ataçay, Gilgilçay hövzələrində və Qobustanda rast gəlinir.
Bu sellərin qida mənbəyi, əsasən, paleogen-neogenin qumlu-gilli süxurları üzərində inkişaf etmiş müxtəlif mənşəli sürüşmələr və sürüşmə kütlələri olub, onların məhsulları böyük sürətlə (3-4m/san) düzənliklərə çıxırılır.
Böyük və Kiçik Qafqazın meşə ilə örtülü olan ortadağlıq əraziləri kəskin parçalanmış dik yamaclı relyeflə səciyyələnir. Bu ərazilərdə sel ocaqları, əsasən, meşələrin intensiv qırıldığı yamaclarda formalaşmışdır ki, bu da daha çox ilin may-iyun aylarında düşən leysan yağışlarından sonra selin baş verməsinə səbəb olur. Müasir dövrdə respublikanın dağlıq ərazilərində meşələrin qırılması ilə əlaqədar torpaq örtüyünün yuyulması daha da intensivləşmişdir. Bunun əsas səbəbi dağlıq ərazilərdə qırılmış meşə materiallarının yamac boyu sürüdülməsi nəticəsində yaranmış cığırlarda xətti eroziyanın fəal inkişaf edərək 3-5 il müddətində uzunluğu 300-500 m-ə çatan yarğana çevrilməsidir.
Belə ki, meşəaltı torpaqlarda su keçirmə qabiliyyəti, meşəsiz sahələrə nisbətən 10-15 dəfə yüksək olduğundan meşəsi qırılmış yamaclarda yağış suyunun 70%-i maneyəsiz olaraq torpağın səthi ilə axır, yamacları yuyur, şırımlar yaranır və onların sonrakı inkişafı yarğanları əmələ gətirir.
Bitki örtüyü sellərin dağıdıcı qüvvələrini zəiflətməkdə, subasarların qorunmasında, torpaq eroziyasının qarşısının alınmasında böyük rol oynayır. Meşə və kolluqların intensiv qırılması prosesi bu gün bütün çay hövzələrində müşahidə olunur. Sellər dik yamaclara kəsilmiş yarğan, qobu və dərələr boyu daşlı-palçıqlı, turbulent hərəkətli axınlar əmələ gətirir. Bu axınlarda iri daş-qaya parçalarının həcmi daha çox, sürətləri isə 3-6 m/san-dən böyük olur. Bu sellər əksər hallarda leysan yağışlarından sonra formalaşır və əsas çay yataqlarına küllü miqdarda daşlı-palçıqlı kütlə çıxarır. Çay yataqlarının kənarlarında, əsasən gətirmə konusları əmələ gətirən çökmə süxurlar sonrakı mərhələlərdə əsas yataqdan keçən selləri əlavə qırıntı materiallarla qidalandırır və daha güclü sellərin formalaşmasına səbəb olur. Belə hallara Kişçay, Şinçay, Dəmiraparançay, Göyçay, Girdimançay, Pirsaatçay, Vəlvələçay, Qudyalçay və Qusarçay hövzələrində nisbətən tez-tez rast gəlinir.
Əsas sel ocaqlarının yarandığı ərazilərə Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq-qayalıq landşaft sahəsi, eləcə də Zəngəzur silsiləsinin yüksək dağlıq qurşaqları daxildir.
İntensiv parçalanmış relyefi ilə səciyyələnən yüksəkdağlığın subnival qurşağı kəskin meylli yamaclardan təşkil olunmuşdur. İntensiv aşınma prosesi Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında əsas relyef əmələ gətirici amil olub, yamaclarda və onların ətəklərində küllü miqdarda qırıntı materiallarından təşkil olunmuş ufantı konusları və şleyflərin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. Dik, pilləli, uçurumlu yamacların ətəklərində və çay yataqlarında toplanmış qırıntılar potensial sel ocaqlarının yaranmasına səbəb olur. Sel ocaqlarında qırıntı materiallarının küllü miqdarda olması, bu zonada, əsasən, asan aşınan yura dövrünün gilli şistlərinin geniş yayılması ilə bağlıdır. Aşınmaya tez məruz qalan bu süxurlar fəal tektonik qırılma və çatların dinamikliyi nəticəsində deformasiyaya uğrayır və kəskin parçalanmış relyefin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Əsas çayların və onların qollarının yüksək sutoplayıcı sahələri Böyük Qafqaz və Zəngəzur silsilələrində klassik sel ocaqlarının yaranmasına şərait yaratmışdır. İsti və quraq keçən yay aylarında intensiv leysan yağışları zamanı yamaclarda, onların ətəklərində və çay yataqlarında toplanmış qırıntı materialları sülb axımının artması ilə əlaqədar olaraq daşlı-palçıqlı kütləyə çevrilir . Bu dövrdə hər 3-5 ildən bir güclü sellər baş verir, onların sürəti 5-7 m/san-yə çatır və böyük dağıdıcı fəaliyyətləri ilə səciyyələnir.
Müasir dövrdə yüksək dağlığın alp və subalp çəmən landşaftarı yay otlaqları kimi sistemsiz istifadə olunduğundan, yararsız hala düşmüş və eroziya proseslərinin inkişaf etdiyi ekoloji cəhətdən gərgin bir əraziyə çevrilmişdir.
Bu səbəbdən Böyük və Kiçik Qafqazda, eləcədə də Zəngəzur silsiləsində (cənub – şərq hissə) alp və subalp çəmənlikləri əsl dinamik inkişaf edən sel ocaqlarına çevrilmişdir. Bu çəmənliklər hal-hazırda ayrı-ayrı talalar şəklində bəzi çay hövzələrinin yuxarı axınlarında saxlanılaraq, eroziyaya kəskin məruz qalmış çılpaq sahələrə çevrilmişdir. Bu cür sahələrə Böyük Qafqazın bütün çay hövzələrində, Kiçik Qafqazın Həkəri, Tərtərçay hövzələrində və Zəngəzur silsiləsində Ordubadçay hövzəsində rast gəlmək olur.
Azərbaycan ərazisində Böyük Qafqazın cənub yamacı relyefin böyük meyilliyə malik olması ilə əlaqədar dağ-çəmən landşaftı (alp-subalp zonası) daha intensiv eroziyaya məruz qalmış və ərazinin 140 min hektar dağ otlaqlarının təxminən 90 min hektarı daşlı-qayalı çılpaq yamaclara çevrilmişdir. Bunun əsas səbəbi çəmənliklərin bioloji məhsuldarlığı nəzərə alınmadan ərazinin həddindən artıq yüklənməsidir.
Qayalıq qurşaqda intensiv aşınmanın əmələ gətirdiyi böyük həcmli kollüvial və delyuvial çöküntülər, subalp və alp çəmənliklərində torpaq eroziyasının güclənməsi, meşələrin qırılması nəticəsində səthi və xətti eroziyanın inkişafı bütün yamaclarda, çay yataqlarında küllü miqdarda qırıntı materiallarının toplanmasına səbəb olmuşdur.
Antropogen amillərin sellərin formalaşmasına təsiri
Azərbaycanda son 20 ildə antropogen amillərin təsiri nəticəsində sel hadisələri daha da intensivləşmişdir. Selli ərazilərdə meşələrin insanlar tərəfindən qırılması və məhv olması, otlaqlarda heyvanların sistemsiz otarılması, çay məcralarının insanlar tərəfindən mənimsənilməsi və s. antropogen təsirin nəticəsi olaraq sellərin intensivləşməsinə, dağıdıcı təsirinin çoxalmasına şərait yaradır.
Böyük Qafqazın cənub yamacında məskunlaşan ərazilərinin uzun illər təbii qazla təmin olunmaması, əhalini odunla təmin etmək üçün meşələr çox intensiv qırılmasına səbəb olur. Sellərin fəallaşmasına meşələrin qırılması ilə yanaşı, həmçinin meşə materiallarının daşınması məqsədi ilə salınmış yollar, cığırlar da sellərin intensivləşməsinə təsir göstərir. Həmçinin heyvandarlıqla məşğul olan əhalinin köçəri həyat tərzi keçirməsi, iri buynuzlu və xırda buynuzlu mal-qaranın otarılması da bitki və torpaq örtüyünün məhv olmasına və aşınmasına səbəb olur ki, bu da sellərin aktivləşməsi ilə nəticələnir.
Dağlıq və dağətəyi ərazilərdə məskunlaşan əhalinin ətraf mühitə düşünülməmiş müdaxiləsinin nəticəsidir ki, hələ də ölkəmizin dağlıq və dağətəyi ərazilərində dağıdıcı sel hadisələri müşahidə olunur və sellərin təkrarlandığı ərazilərdə iqtisadi zərərlərlə nəticələnir.
Sellərin əmələgəlməsində antropogen amillərin mənfi təsirinin aradan qaldırılması üçün görülən tədbirlərin hələlik müsbət nəticə verməməsinin səbəbi yenə də insanların təbiətə düşünülməmiş müdaxiləsinin ilbəil artması ilə izah edilə bilər.
Böyük Qafqazın cənub yamacının meşə ilə örtülü olan ortadağlıq əraziləri kəskin parçalanmış dik yamaclı relyeflə səciyyələnir. Bu ərazilərdə sel ocaqları, əsasən, meşələrin intensiv qırıldığı yamaclarda formalaşmışdır ki, bu da daha çox ilin may-iyun aylarında düşən leysan yağışlarından sonra selin baş verməsinə səbəb olur . Müasir dövrdə respublikanın dağlıq ərazilərində meşələrin insanlar tərəfindən sürətlə və qeyri-qanuni olaraq qırılması ilə əlaqədar torpaq örtüyünün yuyulması daha da intensivləşmişdir. Bunun əsas səbəbi dağlıq ərazilərdə qırılmış meşə materiallarının yamac boyu sürüdülməsi nəticəsində yaranmış cığırlarda xətti eroziyanın fəal inkişaf edərək 3-5 il müddətində uzunluğu 300-500 m-ə çatan yarğana çevrilməsidir .
İnsanın təbiətə düşünülməmiş təsiri sel proseslərinin yaranmasına, formalaşmasına, inkişafına və ya insanın təbiətə düşünülmüş müsbət, bərpaedici təsiri isə sel proseslərinin zəifləməsinə səbəb olur. Sellərin gözlənilməzliyi çox zaman iqtisadiyyata güclü ziyan vurur, insanların sosial həyat şəraitinə zərbələr yetirir. Ona görə də sellərin zərərsizləşdirilməsi üçün bütün elmi-metodiki və mühəndis-təcrübi üsul və vasitələrdən istifadə olunmalıdır. Sel baş verməsi ehtimal olunduqda əhali qabaqcadan xəbərdar olunmalı, əgər sel dağıdıcı xarakterlidirsə onun keçməsindən sonra əhalinin müvəqqəti olaraq haraya köçürülməsinə dair iş planı hazırlanmalı və vaxtaşırı əhali bu haqda məlumatlandırılmalıdır., , , .
Sellərin ziyanı
Sellərin gözlənilmədən, ani bir vaxt ərzində keçməsi səbəbindən bu təbii hadisənin əvvəlcədən proqnozlaşdırılması qeyri mümkündür. Onun əmələ gəlməsi, formalaşması və keçməsində çoxsaylı amillərin iştirak etməsi, sellərin hansı çay hövzələrində nə zaman baş verə biləcəyini təyin etməyi çətinləşdirir. Çünki hadisə gözlənilmədən, ani zaman ərzində baş verir.
Sellərin qısa müddətdə baş verməsi böyük meylliyə malik yamaclarda və çay dərələrində toplanmış aşınma məhsullarının artan su kütləsi vasitəsilə eyni vaxtda hərəkətə gəlməsi ilə əlaqədardır.
Ümumiyyətlə, sel cavan dağlıq ölkələrin çay dərələri üçün səciyyəvi olan relyef əmələgətirici kompleks prosesdir. Çünki seli adi daşqınlardan fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri sel materiallarının öz tərkib hissələrinə ayrılmadan çeşidlənməməsi və özünün struktur xüsusiyyətlərini saxlamasıdır.
Sellər və ya qırıntı materiallarının qarışığından ibarət sulu - daşlı-palçıqlı axınlar Azərbaycan Respublikasının bütün dağlıq ərazilərində müşahidə olunan dağıdıcı təbiət hadisələrindəndir. Onlar böyük sürətlə hərəkət edərək xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə – körpülərə, avtomobil və dəmir yollarına, yaşayış məntəqələrinə, əkin sahələrinə küllü miqdarda ziyan vurur.
Azərbaycanın dağlıq ərazilərində, xüsusən Böyük Qafqazın cənub yamacında və Arazyanı dağ silsiləsinin cənub-şərq hissəsində xüsusilə Ordubadçay hövzəsində sellərin tez-tez təkrar olunması müxtəlif təbii amillərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində baş verir. Bura kəskin meyilli dağlıq relyef, çılpaq qayalıqlar, bitki örtüyünün zəif inkişafı, denudasiyaya qarşı davamsız ana süxurların geniş yayılması, aşınma prosesinin intensivliyi və atmosfer yağıntılarının leysan xarakterli olması aiddir (Budaqov, 1969, 1993, Əlizadə Tarixazər, 2011).
Ekoloji gərginlik
Ümumi ekoloji gərginlik, eroziya-qravitasiya proseslərinin intensivliyi XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq təbii-dağıdıcı hadisələrdən biri olan sellərin tez-tez təkrar olunmasına səbəb olmuşdur. Ekogeomorfoloji şəraitin daha gərgin olduğu Böyük Qafqazın cənub yamacının çaylarında, Zəngəzur silsiləsindən axan çaylarda böyük dağıdıcı qüvvəyə malik sellərin tez - tez təkrarlanması müşahidə olunur. Kişçay, Şinçay, Dəmiraparançay, Balakənçay, Gilançay, Ordubadçay hövzələrində isə katastrofik sellərin 3-5 ildən bir baş verməsi adi hala çevrilmişdir.
Dağ çaylarında sellərin dalğalarla keçməsi nəticəsində, onun dağıdıcı qüvvəsinin artması çay dərələrinin morfoloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Belə ki, çay dərələri uzununa profil üzrə müxtəlif geoloji strukturları, denudasiyaya davamlılığı müxtəlif olan ana süxurlara kəsildiyindən yataqlarında geniş və həmçinin dar kaonyonvari sahələr yaranır. İri qaya, daş, palçıq və kökündən qopmuş ağac gövdələrindən tıxaclar yaradır. Sellərin gücü və gətirmələrin həcmi artdıqca, bu tıxaclarda küllü miqdarda sel materialları toplanır. Müəyyən vaxtdan sonra onlar güclü partlayışla və böyük sürətlə dərənin daha geniş sahəsinə hərəkət edir. Dərələrin eninə profilində dar sahələrinin sayının artması daha çox tıxacların formalaşmasına və onların partlayaraq sürətli hərəkəti sellərin hidrodinamikasında dağıdıcı qüvvənin artmasına səbəb olur.
Böyük və Kiçik Qafqazın, həmçinin Zəngəzur silsiləsinin çay dərələrinin əsas morfoloji xüsusiyyətləri dar və geniş məcralı yataqların biri-biri ilə növbələşməsidir. Çay dərələrinin uzununa profilində nisbi yüksəkliklərin böyük kəmiyyətə malik olması da sellərin böyük sürətlə hərəkət etməsinə və onların dağıdıcı fəaliyyətinin güclənməsinə səbəb olan amillərdəndir.
Sürətin, dağıdıcı qüvvənin artması çay hövzəsində selli qolların sayının çoxalması da sellərin yaranmasının morfoloji amillərindən biridir.
Daha dəhşətli və katastrofik sellərlə səciyyələnən Kişçay, Şinçay, Kürmükçay, Dəmiraparançay morfoloji xüsusiyyətlərinə görə bu tip hövzələrdəndir.
Qeyd edildiyi kimi yüksək və ortadağlıq qurşaqlar selli çay hövzələrində sellərin formalaşdığı əsas ərazilərdir. Aşınma və denudasiya proseslərinin intensivliyi, fiziki aşınmanın məkan və zaman daxilində dəyişməsi də vacib amillərdəndir.
Qar örtüyünün yaratdığı proseslər
Bu zonalarda sabit qar örtüyü il ərzində 160-180 gündən artıq deyildir. (Ə.C.Əyyubov, 1963). Kəskin parçalanmış qayalıq qurşaqda güclü küləklərin olması, onun müəyyən hissəsini qar örtüyündən məhrum edir. Qar örtüyünün zəif olduğu sahələrdə eroziya-denudasiya prosesləri daha uzun dövrü əhatə edir, qırıntı-qravitasion-delüviyal çöküntülərin əmələ gəlməsi uzun müddət ərzində baş verir. Qar örtüyünün sabit olduğu dağ-çəmən və dağ-meşə qurşağında 40-60 gün qırıntı-delüvial çöküntülər donmuş, hərəkətsiz vəziyyətdə olub, denudasiyanın qısa dövrü ilə səciyyələnir. İlin isti dövrünün başlanması ilə əlaqədar dellyüvial çöküntülərin hərəkəti aktivləşir, yumşaq çöküntülərin yamac boyu aşağıya hərəkəti başlayır.
Deməli, intensiv aşınma-denudasiya dövrü yamaclarda qırıntı materialların toplanma müddəti il ərzində 130-150 günə çatır. Bu vaxt yamaclarda toplanmış qırıntı materiallarının müsbət balansı əmələ gəlir. Bu da gələcəkdə sellərin tez-tez təkrar olunmasına səbəb olan əsas amillərdəndir.
Əsasən, yüksəkdağlıqda formalaşan və böyük sürətlə hərəkət edən sel axını çay dərələrinin tranzit sahəsi sayılan orta axınında subasarların, alçaq və orta səviyyəli terrasları və yan qolların gətirmə konuslarının materiallarının yuyulması hesabına daha da güclənir, ayrı-ayrı dalğalar şəklində dağətəyi düzənliklərə çıxaraq, ekoloji gərginlik yaradan dağıdıcı fəaliyyət törədir.
Sellərə qarşı mübarizə tədbirləri
Sellərə qarşı mübarizə tədbirləri, əsasən, iki istiqamətdə- passiv və aktiv metodlarla aparılır.
Passiv metodlara artıq formalaşmış və baş verən sellərin keçdiyi tranzit sahəsi adlanan çay yataqlarında tikilən mühəndisi qurğular, çayların dağlardan düzənliklərə çıxdığı sahələrdə əmələ gətirdiyi gətirmə konuslarındakı yaşayış məntəqələrinin, təsərrüfat obyektlərinin qorunması üçün sahil bərkidici bəndlər daxildir.
Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan respublikasında bu vaxta qədər selli çay hövzələrində sellərə qarşı mübarizə tədbirləri, əsasən, passiv metodlarla aparılmışdır. Axırıncı yüzillikdə bu dəhşətli və dağıdıcı hadisənin daha da intensivləşməsi aktiv mübarizə metodlarının tədbiq olunmasının zəruriyyətinin bir daha qaçılmaz olduğunu sübuta yetirmişdir.
Sellərə qarşı aktiv mübarizə tədbirləri seləmələgətirici təbii və antropogen amillərə qarşı yönəldilməlidir.
Bu mübarizə tədbirlərinə bütün dünyada olduğu kimi qayalıq, dağ-çəmən və meşə zonalarında fitomeliorativ işlərin aparılmasına üstünlük verilməlidir.
Bu tədbirlər içərisində alçaq və ortadağlığın meşə zonasının qorunması, onların qırılmasının minimum sanitar normalarına uyğun aparılmalı, mal-qaranın meşələrdə otarılmasının tamamilə qadağan olunması xüsusi ilə əhəmiyyətlidir.
Müasir ekoloji şəraitin gərginliyi dövründə, dağ yamaclarında ekoloji dayanıqlığın və təbii müvazinətin pozulduğu şəraitdə, yay otlaqları kimi istifadə olunan alp-subalp çəmənliklərində sistemli otarılma normalarının minimum həddə endirilməsi vacib məsələlərdəndir. Belə ki, əsas sel ocaqları bu zonada formalaşmaqla, çay yataqlarını əlavə qırıntı materialları ilə qidalandırır və qarşısı çətin alınan dağıdıcı təbii fəlakət yaradır.
Dünya təcrübəsində və Azərbaycanda çox az aparılmış aktiv mübarizə tədbirləri təsdiq etmişdir ki, intensiv eroziyaya məruz qalmış yüksəkdağlığın dağ çəmən, orta-alçaqdağlığın meşə-meşə-kol geokomplekslərinin bərpası, xüsusən qoruq-yasaqlıq şəraitində daha böyük effektə malikdir. Bu cür tədbirlər Böyük Qafqaz və Zəngəzur silsilələrində qoruqların yaradılmasında özünü göstərmişdir. Nəticə kimi xüsusi qeyd olunmalıdır ki, sel, sürüşmə və daşqınlara qarşı mübarizə tədbirləri dövlət səviyyəsində və fəal üsullarla aparılmalıdır.
Azərbaycan Respublikasının təsərrüfat sahələrinin sel hadisəsindən mühafizə edilməsinin perspektivləri
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 11 fevral tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında (2004-2008-ci illər)” iqtisadi və sosial məsələlərlə yanaşı, respublikanın selli çay hövzələrində mövcud problemlərin aradan qaldırılması, sellərə qarşı əsaslı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi kimi tədbirlər əks olunur.
Azərbaycan Respublikasının Torpaq qanunvericiliyi toplusuna əsasən həmin illər ərazində böyük həcmli işlər aparılmış, xüsusilə sel təhlükəsi olan ərazilərdə 39250 hektar sahədə meşələr bərpa edilmiş olsa da respublikanın əksər selli ərazilərində belə tədbirlərin görülməsinə hələ də ehtiyac vardır.
Bu məqsədlə 2009-2013-ci illər ərzində qəbul olunmuş Dövlət Proqramında sellərə qarşı görüləcək müdafiə tədbirləri selli çaylar üzrə yox, əsasən inzibati rayonlar üzrə nəzərdə tutularaq, sellərə məruz qalan Gədəbəy, Quba, Qusar, Astara, Naxçıvan Muxtar Respublikası, Tərtər kimi inzibati rayonlar da rast gəlinir. Selin vurduğu zərərin ödənilməsi üçün dövlət mülkiyyətində olan müəssisə, idarə və təşkilatlara məxsus əmlakın icbari (məcburi) qaydada sığortalanması 1992-1999-cu ilərdə həyata keçirilirdi. Sonrakı illərdə məcburi sığorta ilə yanaşı könüllü sığorta forması tətbiq olunmağa başlansa da, hələ də Respublikada təsərrüfat obyektlərinin seldən sığortalanmasına az diqqət yetirilir.
Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramlarına (2009-2013-cü illər) əsasən son beş ildə bu və ya digər təbii fəlakətlər nəticəsində zərər dəymiş müəssisələrin, təsərrüfat obyektlərinin bərpa olunması, yenidən inşa edilməsi məqsədilə 2010-cu il yanvar ayının 1-ə qədər 16 mln. 700 min manatdan artıq vəsait obyektlərin və fondların istifadəsinə verilmişdir ki, bunun da 1165,8 min manatını əhaliyə verilmiş kompensasiyalar təşkil edir.
2010-cu ilin statistikasına əsasən, selli hövzələrdə sahilqoruyucu bəndlərin ümumi uzunluğu olmaqla, onun torpaq, daş beton, beton plitələr təşkil edir. , , , ,
Azərbaycan Respublikası ərazisində sellərin qida mənbələri
Azərbaycan Respublikasında müşahidə olunan təbii fəlakətlər içərisində Azərbaycan iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrinə ən böyük zərər vuranı sellərdir. Sellərin formalaşmasında onların qida mənbələri əsas rol oynayır. S.H.Rüstəmov (1961) sellərin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə, Azərbaycanda mövcud olan bütün selli çay hövzələrini 3 sinfə bölür:
- Struktur sel axınları ilə səciyyələnən çay hövzələri;
- Struktur və qeyri-struktur sel axınlarının növbələşməsi ilə səciyyələnən çay hövzələri;
- Qeyri-struktur sellərlə səciyyələnən çay hövzələri.
Respublika ərazisində baş verən sellərin 87%-i yağış suları, 8%-i qarışıq sular, 5%-i qar suları hesabına formalaşır. Ə.C.Əyyubovun (1962) və R.N.Mahmudovun (2006; 2008) tədqiqatlarına əsasən sellərin formalaşmasına, qidalanmasına, intensivliyinə təsir göstərən amilləri nəzərə alaraq onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
- Uzunmüddətli quraqlıqlardan sonra yağan leysan yağışları nəticəsində yaranan sellərə leysan yağış mənşəli sellər deyilir (Böyük və Kiçik Qafqazın əksər dağ çayları);
- Qış aylarında toplanmış qar örtüyünün erkən intensiv əriməsi nəticəsində əmələ gələn sellər, qar mənşəli sellərdir (Böyük Qafqazın cənub yamacının çayları. məs: Girdimançay, Göyçay, Şinçay, Dəmiraparançay və s.)
- Dağlardakı buzlaqların intensiv əriməsi, nəticəsində yaranan sellər buzlaq mənşəli sellərdir (Girdimançay, Vəndamçay və s. )
- Fəal seysmik ərazilərdə yamaclardan qrunt kütləsinin qopması nəticəsində baş verən sellər isə seysmik-tektonik proses mənşəli sellərdir (Mazımçay, Muxaxçay, Vəndamçay, Girdimançay və s.)
Xarici keçidlər
- Azərbaycanda təbii fəlakətlər
- Sellər və onlara qarşı davranış qaydaları
İstinadlar
- Fövqəladə hadisələrin təsnifatı- BAKI 2001
- Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. Fiziki coğrafiya. I cild, Bakı-2015.
- 1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.109 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).
- Azərbaycan Respublikasının regional coğrafiyası, III cild, Bakı 2016, 399 s.
- Babaxanov N.A, Paşayev N.Ə. Təbii Fəlakətlərin iqtisadi və sosial-coğrafi öyrənilməsi. Bakı: 2004, 189 s.
- Будагов Б.А., Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. Современные тенденции развития стихийно-разрушительных процессов и оценка экогеоморфо-логической опасности (на примере южного склона Большого Кавказа) / Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii dağıdıcı hadisələri və regionun inkişafının ekocoğrafi problemlərinə həsr olunmuş elmi-praktik konfransın materialları. Шеки: 2005, с. 25-29
- Исмаилов Ч.Н. Реализация Государственной Программы социально-экономического развития регионов Азербайджана на 2004-2008 годы: достижения и упущенные возможности // Coğrafiyanın müasir problemlərinə həsr olunmuş konfransın materialları. Баку: 2008, с. 349-352
- Azərbaycanın statistik göstəriciləri, DSK, Bakı: 1992-2008, 217 s
- Azərbaycan Respublikasının sosial sığorta qanunvericiliyinin toplusu: Bakı: 2006, 201 s
- Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər), DSK, Bakı: 2009, yanvar, 678 s.
- Azərbaycan Respublikasında 2008-2015-ci illərdə əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı. Bakı: 2009, s. 1-3
- Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı. “Respublika” qəz., Bakı: 2009, 16 aprel, s. 3-16
- Mahmudov R.N. Hidrometeorologiya, iqlim dəyişmələri, təbii fəlakətlər və həyat. Bakı: 2006, 75 s.
- Mahmudov R.N. Azərbaycanın sel təhlükəli çaylarının kataloqu. Bakı: 2008, 106 s.
- Эйюбов А.Д. Климатические факторы формирования селей в горах Азербайджана // Труды V Всесоюзн. Конф. по селям и меры борьбы с ними. Баку: 1962, с. 64-69
- Rüstəmov S.H. Kişçay hövzəsinin hidroloji xüsusiyyəti və sel fəaliyyəti // Kişçay hövzəsində sel fəaliyyəti və onunla mübarizə tədbirləri. Bakı: 1961, s. 6-18
- Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.109 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Sel dag agaclarin yataginda intensiv yagisin buz ve movsimi qar erimelerinin neticesinde gozlenilmeden yaranan palciqli ve dasli palciqli axina deyilir Sel hadiselerinin yaranmasina esas sebeb erazinin fiziki cografi seraiti o cumleden oroqrafik geomorfoloji qurulusu iqlim torpaq bitki ortuyu ve hidrometeororloji prosesler teskil edir Dag caylarinin qisa muddetli bezen bir nece saat erzinde dagidici quvveye malik palciqli dasli dasqini enisi Intensiv leysan yagislari buzlaqlarin ve movsumi qar ortuyunun suretle erimesi qirinti materiallarini yamaclardan cayin yatagina mecrasina doldurur Boyuk kutlesi ve sureti olan cox boyuk dagidici quvveye malikdir Azerbaycan Respublikasi en feal axinlari sahesidir S ler caylarin yatagini ve sahillerini yuyur qarsisindaki maneeleri yasayis menteqelerini korpuleri ve s dagidir Insan telefatina sebeb olur Bele felaketli S hadiseleri Azerbaycanin Sin 1510 Kis 1901 1982 Kurmuk 1921 ve s caylarinda bas vermisdir Boyuk Qafqazin Tikanlicayi Tikanbala Kicik Qafqazin ve Qarabag yaylasinin eteklerinde yerlesen bir sira kendler ve qesebeler boyuk zerer gormusdur Sellere qarsi esas mubarize tedbirleri hidrotexniki qurgularin seloturen selsaxlayan ve s tikilmesi fitomeliorativ xususile mesemeliorativ islerin yerine yetirilmesi ve s den ibaretdir Seller cay sulari olan ve olmayan derelerde qefleten yagan siddetli yagislar ve ya temperaturun artmasi ile qisa muddetde suretle eriyen qar sulari zelzele ve vulkanlarin hesabina yaranir Bezen faza rejimi kimi bas veren dasqinlara sel hadisesi kimi baxirlar Bu duzgun deyil Sel ve dasqin hadiselerini ferqlendirmek lazimdir Dasqinlar cay hovzesinin yerlesdiyi erazinin fiziki cografi iqlim seraitinden asili olaraq caylarda rejim fazasidir ve bu il erzinde esasen yaz ve payiz fesillerinde bas verir Mustesna hallarda ayri ayri dovrlerde de ola biler Sel ve dasqin aximlarini ferqlendiren esas cehetlerinden biri de odur ki sel aximlarinda getirme asinma materiallari daha cox ustunluk teskil edir ve sellerin 1m su kutlesinin texminen 65 70 i getirme materiallari qalaninin su kutlesi teskil edir Dasqinlarda ise bu eksinedir Sel aximlari terkibindeki maddelerinin hecmine gore 3 yere bolunur Sulu dasli seller Sulu palciqli seller Dasli palciqli seller Seller novlerine gore 2 yere ayrilir Turbulentli seller Strukturlu seller dasli palciqli ve ya sulu palciqli olmaqla onlarin 1m kutlesinde getirme materiallari daha cox ustunluk teskil edir Dasqindan ferqli olaraq selin terkibinde sudan cox yiginti olur Umumi melumatEkocografi problemler yaradan tebii felaketler icerisinde sellerin emelegelme sebebleri nisbeten uzun quraqliq dovrunden sonra cay hoszelerinde bas veren guclu leysan yagislar neticesinde cay yataqlarinda ve yamaclarda toplanmis kullu miqdarda muxtelif hecmli qirinti materiallarinin herekete gelmesidir Bu materiallar asinma mehsullari zeif dayaniqligi olan yamac cokuntuleri ve surusme sel axinlari kimi tesnif olunan qravitasiyon menseli materiallardan elece de yamaclarin eteklerinde toplanmis ufanti qirinti yigintilarindan ibaretdir Sel Azerbaycanin demek olar ki butun dagliq ve dageteyi erazilerinde o cumleden Boyuk ve Kicik Qafqazda hemcinin Arazyani silsilelerdeki cay hovzelerinde dagidici fealiyyeti ile secilen tebii hadisedir Sel axinlarinda qirinti materiallarinin hecmi umumi axin kutlesinin 10 15 den 60 70 e qederini teskil edir Buna gore de seller qisa muddet erzinde kecmesine baxmayaraq dageteyi duzenliklere caylarin getirme konuslarina milyon kub metre yaxin ve daha cox qirinti materiallari cixarir ve cokdurur Sel axininda qirinti mehsulunun berk fazasinin cox olmasi onun dagidici fealiyyetinin dinamiki parametrlerinin ve suretinin artmasina sebeb olur ki bu da onu adi dasqinlardan keskin ferqlendirir Sellerin gozlenilmeden ani bir vaxt erzinde kecmesi sebebinden bu tebii hadisenin evvelceden proqnozlasdirilmasi qeyri mumkundur Onun emele gelmesi formalasmasi ve kecmesinde coxsayli amillerin istirak etmesi sellerin hansi cay hovzelerinde ne zaman bas vere bileceyini teyin etmeyi cetinlesdirir Cunki hadise gozlenilmeden ani zaman erzinde bas verir Sellerin qisa muddetde bas vermesi boyuk meylliye malik yamaclarda ve cay derelerinde toplanmis mehsullarinin artan su kutlesi vasitesile eyni vaxtda herekete gelmesi ile elaqedardir Seller ve ya qirinti materiallarinin qarisigindan ibaret sulu dasli palciqli axinlar Azerbaycan Respublikasinin butun dagliq erazilerinde musahide olunan dagidici tebiet hadiselerindendir Onlar boyuk suretle hereket ederek xalq teserrufatinin muxtelif sahelerine korpulere avtomobil ve demir yollarina yasayis menteqelerine ekin sahelerine kullu miqdarda ziyan vurur Selin esas kutlesini iri hecmli muxtelif olculu suxur qirintilari dag yamaclarinda toplanmis cokuntuler fiziki mexaniki ve kimyevi asinmanin mehsullari teskil edir Dag yamaclarinda gundelik ayliq ve illik hava temperaturunun keskin deyisme amplitudu suxurlarda ve torpagin sethinde temperaturun deyismesine sebeb olur Bu fiziki hadise suxurlarin asinmasina onlarin xirda qirintilara parcalanmasina ve son neticede yuksek meylli yamaclarda muxtelif qalinliqda cokuntu qatinin emele gelmesine sebeb olur Bundan elave dagliq erazilerde bas veren geoloji tektonik prosesler neticesinde suxurlarin blokvari parcalanmasi da bas verir Butun bu proseslerin mecmuu denudasiya adlanib mekan ve zaman daxilinde tebii muhiti teskil eden butun amillerin birge fealiyyeti neticesinde inkisaf edir Asinma prosesinin intensivliyi yamaclarin semtinden meylliyinden onu teskil eden ana suxurlarin denudasiyaya davamliligindan torpaq bitki ortuyunden ve nehayet dag yamaclarinin dinamikasina tesir eden insanin teserrufat fealiyyetinden asilidir Turbulentli seller Gur axan sel novudur Bu zaman selin elementleri nizamsiz hereket ederek axim qatlarinin intensiv qarismasina sebeb olur Turbulent sellerde getirme materiallarinin texminen 30 ni berk maddeler teskil edir Dagidici quvvesine gore turbulent seller diger sellerden zeif olur Laminar seller Laminar seller zamani axin paralel laylarda hereket edir Laminar ve ya struktur seller dasli palciqli cinqilli palciqli ve ya palciqli olur Strukturlu seller sel kutlesi terkibinde gilin cox olmasi ile ferqlenir adeten duru yogurulmus kutle kimi duz istiqametde hereket edir ve cay yatagina onun etrafina boyuk miqdarda sel materiallari cixarir Kis Sin ve diger cay hovzelerinde bas veren guclu dagintilara sebeb olan seller laminar sellerdir Bu nov sellere qarsi mubarize boyuk miqyasli kompleks tedbirlerin heyata kecirilmesini teleb edir Selli caylara Boyuk Qafqazda Balakencay Katexcay Talacay Kurmukcay Sincay Kiscay Gungutcay Dasaqilcay Demiraparancay Bumcay Tikenlicay Qusarcay Qudyalcay Qaracay Velvelecay Devecicay Gilgilcay Kicik Qafqazda Tovuzcay Esrikcay Zeyemcay Gencecay Tertercay Hekericay Vilescay Lenkerancay Ordubadcay Arpacay ve s aiddir Sellerin emele gelmesiErazide sellerin emele gelmesi ve formalasmasi yukseklik landsaft qursaqlari ile six elaqedardir Arid iqlim seraitinde respublika erazisinin mese ile ortulu olmayan intensiv parcalanmis on ve alcaqdagliq hisselerinde nadir hallarda leysan yagislarindan sonra palciqli sel axinlari emele gelir Bu cur sellere Acinohur ondagligi ve Boyuk Qafqazin simal serq yamacinda Taxtakorpu Atacay Gilgilcay hovzelerinde ve Qobustanda rast gelinir Bu sellerin qida menbeyi esasen paleogen neogenin qumlu gilli suxurlari uzerinde inkisaf etmis muxtelif menseli surusmeler ve surusme kutleleri olub onlarin mehsullari boyuk suretle 3 4m san duzenliklere cixirilir Boyuk ve Kicik Qafqazin mese ile ortulu olan ortadagliq erazileri keskin parcalanmis dik yamacli relyefle seciyyelenir Bu erazilerde sel ocaqlari esasen meselerin intensiv qirildigi yamaclarda formalasmisdir ki bu da daha cox ilin may iyun aylarinda dusen leysan yagislarindan sonra selin bas vermesine sebeb olur Muasir dovrde respublikanin dagliq erazilerinde meselerin qirilmasi ile elaqedar torpaq ortuyunun yuyulmasi daha da intensivlesmisdir Bunun esas sebebi dagliq erazilerde qirilmis mese materiallarinin yamac boyu surudulmesi neticesinde yaranmis cigirlarda xetti eroziyanin feal inkisaf ederek 3 5 il muddetinde uzunlugu 300 500 m e catan yargana cevrilmesidir Bele ki mesealti torpaqlarda su kecirme qabiliyyeti mesesiz sahelere nisbeten 10 15 defe yuksek oldugundan mesesi qirilmis yamaclarda yagis suyunun 70 i maneyesiz olaraq torpagin sethi ile axir yamaclari yuyur sirimlar yaranir ve onlarin sonraki inkisafi yarganlari emele getirir Bitki ortuyu sellerin dagidici quvvelerini zeifletmekde subasarlarin qorunmasinda torpaq eroziyasinin qarsisinin alinmasinda boyuk rol oynayir Mese ve kolluqlarin intensiv qirilmasi prosesi bu gun butun cay hovzelerinde musahide olunur Seller dik yamaclara kesilmis yargan qobu ve dereler boyu dasli palciqli turbulent hereketli axinlar emele getirir Bu axinlarda iri das qaya parcalarinin hecmi daha cox suretleri ise 3 6 m san den boyuk olur Bu seller ekser hallarda leysan yagislarindan sonra formalasir ve esas cay yataqlarina kullu miqdarda dasli palciqli kutle cixarir Cay yataqlarinin kenarlarinda esasen getirme konuslari emele getiren cokme suxurlar sonraki merhelelerde esas yataqdan kecen selleri elave qirinti materiallarla qidalandirir ve daha guclu sellerin formalasmasina sebeb olur Bele hallara Kiscay Sincay Demiraparancay Goycay Girdimancay Pirsaatcay Velvelecay Qudyalcay ve Qusarcay hovzelerinde nisbeten tez tez rast gelinir Esas sel ocaqlarinin yarandigi erazilere Boyuk ve Kicik Qafqazin yuksek dagliq qayaliq landsaft sahesi elece de Zengezur silsilesinin yuksek dagliq qursaqlari daxildir Intensiv parcalanmis relyefi ile seciyyelenen yuksekdagligin subnival qursagi keskin meylli yamaclardan teskil olunmusdur Intensiv asinma prosesi Boyuk ve Kicik Qafqazin yuksek dagliq qursaginda esas relyef emele getirici amil olub yamaclarda ve onlarin eteklerinde kullu miqdarda qirinti materiallarindan teskil olunmus ufanti konuslari ve sleyflerin emele gelmesi ile seciyyelenir Dik pilleli ucurumlu yamaclarin eteklerinde ve cay yataqlarinda toplanmis qirintilar potensial sel ocaqlarinin yaranmasina sebeb olur Sel ocaqlarinda qirinti materiallarinin kullu miqdarda olmasi bu zonada esasen asan asinan yura dovrunun gilli sistlerinin genis yayilmasi ile baglidir Asinmaya tez meruz qalan bu suxurlar feal tektonik qirilma ve catlarin dinamikliyi neticesinde deformasiyaya ugrayir ve keskin parcalanmis relyefin emele gelmesine sebeb olur Esas caylarin ve onlarin qollarinin yuksek sutoplayici saheleri Boyuk Qafqaz ve Zengezur silsilelerinde klassik sel ocaqlarinin yaranmasina serait yaratmisdir Isti ve quraq kecen yay aylarinda intensiv leysan yagislari zamani yamaclarda onlarin eteklerinde ve cay yataqlarinda toplanmis qirinti materiallari sulb aximinin artmasi ile elaqedar olaraq dasli palciqli kutleye cevrilir Bu dovrde her 3 5 ilden bir guclu seller bas verir onlarin sureti 5 7 m san ye catir ve boyuk dagidici fealiyyetleri ile seciyyelenir Muasir dovrde yuksek dagligin alp ve subalp cemen landsaftari yay otlaqlari kimi sistemsiz istifade olundugundan yararsiz hala dusmus ve eroziya proseslerinin inkisaf etdiyi ekoloji cehetden gergin bir eraziye cevrilmisdir Bu sebebden Boyuk ve Kicik Qafqazda elecede de Zengezur silsilesinde cenub serq hisse alp ve subalp cemenlikleri esl dinamik inkisaf eden sel ocaqlarina cevrilmisdir Bu cemenlikler hal hazirda ayri ayri talalar seklinde bezi cay hovzelerinin yuxari axinlarinda saxlanilaraq eroziyaya keskin meruz qalmis cilpaq sahelere cevrilmisdir Bu cur sahelere Boyuk Qafqazin butun cay hovzelerinde Kicik Qafqazin Hekeri Tertercay hovzelerinde ve Zengezur silsilesinde Ordubadcay hovzesinde rast gelmek olur Azerbaycan erazisinde Boyuk Qafqazin cenub yamaci relyefin boyuk meyilliye malik olmasi ile elaqedar dag cemen landsafti alp subalp zonasi daha intensiv eroziyaya meruz qalmis ve erazinin 140 min hektar dag otlaqlarinin texminen 90 min hektari dasli qayali cilpaq yamaclara cevrilmisdir Bunun esas sebebi cemenliklerin bioloji mehsuldarligi nezere alinmadan erazinin heddinden artiq yuklenmesidir Qayaliq qursaqda intensiv asinmanin emele getirdiyi boyuk hecmli kolluvial ve delyuvial cokuntuler subalp ve alp cemenliklerinde torpaq eroziyasinin guclenmesi meselerin qirilmasi neticesinde sethi ve xetti eroziyanin inkisafi butun yamaclarda cay yataqlarinda kullu miqdarda qirinti materiallarinin toplanmasina sebeb olmusdur Antropogen amillerin sellerin formalasmasina tesiriAzerbaycanda son 20 ilde antropogen amillerin tesiri neticesinde sel hadiseleri daha da intensivlesmisdir Selli erazilerde meselerin insanlar terefinden qirilmasi ve mehv olmasi otlaqlarda heyvanlarin sistemsiz otarilmasi cay mecralarinin insanlar terefinden menimsenilmesi ve s antropogen tesirin neticesi olaraq sellerin intensivlesmesine dagidici tesirinin coxalmasina serait yaradir Boyuk Qafqazin cenub yamacinda meskunlasan erazilerinin uzun iller tebii qazla temin olunmamasi ehalini odunla temin etmek ucun meseler cox intensiv qirilmasina sebeb olur Sellerin feallasmasina meselerin qirilmasi ile yanasi hemcinin mese materiallarinin dasinmasi meqsedi ile salinmis yollar cigirlar da sellerin intensivlesmesine tesir gosterir Hemcinin heyvandarliqla mesgul olan ehalinin koceri heyat terzi kecirmesi iri buynuzlu ve xirda buynuzlu mal qaranin otarilmasi da bitki ve torpaq ortuyunun mehv olmasina ve asinmasina sebeb olur ki bu da sellerin aktivlesmesi ile neticelenir Dagliq ve dageteyi erazilerde meskunlasan ehalinin etraf muhite dusunulmemis mudaxilesinin neticesidir ki hele de olkemizin dagliq ve dageteyi erazilerinde dagidici sel hadiseleri musahide olunur ve sellerin tekrarlandigi erazilerde iqtisadi zererlerle neticelenir Sellerin emelegelmesinde antropogen amillerin menfi tesirinin aradan qaldirilmasi ucun gorulen tedbirlerin helelik musbet netice vermemesinin sebebi yene de insanlarin tebiete dusunulmemis mudaxilesinin ilbeil artmasi ile izah edile biler Boyuk Qafqazin cenub yamacinin mese ile ortulu olan ortadagliq erazileri keskin parcalanmis dik yamacli relyefle seciyyelenir Bu erazilerde sel ocaqlari esasen meselerin intensiv qirildigi yamaclarda formalasmisdir ki bu da daha cox ilin may iyun aylarinda dusen leysan yagislarindan sonra selin bas vermesine sebeb olur Muasir dovrde respublikanin dagliq erazilerinde meselerin insanlar terefinden suretle ve qeyri qanuni olaraq qirilmasi ile elaqedar torpaq ortuyunun yuyulmasi daha da intensivlesmisdir Bunun esas sebebi dagliq erazilerde qirilmis mese materiallarinin yamac boyu surudulmesi neticesinde yaranmis cigirlarda xetti eroziyanin feal inkisaf ederek 3 5 il muddetinde uzunlugu 300 500 m e catan yargana cevrilmesidir Insanin tebiete dusunulmemis tesiri sel proseslerinin yaranmasina formalasmasina inkisafina ve ya insanin tebiete dusunulmus musbet berpaedici tesiri ise sel proseslerinin zeiflemesine sebeb olur Sellerin gozlenilmezliyi cox zaman iqtisadiyyata guclu ziyan vurur insanlarin sosial heyat seraitine zerbeler yetirir Ona gore de sellerin zerersizlesdirilmesi ucun butun elmi metodiki ve muhendis tecrubi usul ve vasitelerden istifade olunmalidir Sel bas vermesi ehtimal olunduqda ehali qabaqcadan xeberdar olunmali eger sel dagidici xarakterlidirse onun kecmesinden sonra ehalinin muveqqeti olaraq haraya kocurulmesine dair is plani hazirlanmali ve vaxtasiri ehali bu haqda melumatlandirilmalidir Sellerin ziyaniSellerin gozlenilmeden ani bir vaxt erzinde kecmesi sebebinden bu tebii hadisenin evvelceden proqnozlasdirilmasi qeyri mumkundur Onun emele gelmesi formalasmasi ve kecmesinde coxsayli amillerin istirak etmesi sellerin hansi cay hovzelerinde ne zaman bas vere bileceyini teyin etmeyi cetinlesdirir Cunki hadise gozlenilmeden ani zaman erzinde bas verir Sellerin qisa muddetde bas vermesi boyuk meylliye malik yamaclarda ve cay derelerinde toplanmis asinma mehsullarinin artan su kutlesi vasitesile eyni vaxtda herekete gelmesi ile elaqedardir Umumiyyetle sel cavan dagliq olkelerin cay dereleri ucun seciyyevi olan relyef emelegetirici kompleks prosesdir Cunki seli adi dasqinlardan ferqlendiren xususiyyetlerden biri sel materiallarinin oz terkib hisselerine ayrilmadan cesidlenmemesi ve ozunun struktur xususiyyetlerini saxlamasidir Seller ve ya qirinti materiallarinin qarisigindan ibaret sulu dasli palciqli axinlar Azerbaycan Respublikasinin butun dagliq erazilerinde musahide olunan dagidici tebiet hadiselerindendir Onlar boyuk suretle hereket ederek xalq teserrufatinin muxtelif sahelerine korpulere avtomobil ve demir yollarina yasayis menteqelerine ekin sahelerine kullu miqdarda ziyan vurur Azerbaycanin dagliq erazilerinde xususen Boyuk Qafqazin cenub yamacinda ve Arazyani dag silsilesinin cenub serq hissesinde xususile Ordubadcay hovzesinde sellerin tez tez tekrar olunmasi muxtelif tebii amillerin qarsiliqli elaqesi neticesinde bas verir Bura keskin meyilli dagliq relyef cilpaq qayaliqlar bitki ortuyunun zeif inkisafi denudasiyaya qarsi davamsiz ana suxurlarin genis yayilmasi asinma prosesinin intensivliyi ve atmosfer yagintilarinin leysan xarakterli olmasi aiddir Budaqov 1969 1993 Elizade Tarixazer 2011 Ekoloji gerginlikUmumi ekoloji gerginlik eroziya qravitasiya proseslerinin intensivliyi XX esrin ikinci yarisindan baslayaraq tebii dagidici hadiselerden biri olan sellerin tez tez tekrar olunmasina sebeb olmusdur Ekogeomorfoloji seraitin daha gergin oldugu Boyuk Qafqazin cenub yamacinin caylarinda Zengezur silsilesinden axan caylarda boyuk dagidici quvveye malik sellerin tez tez tekrarlanmasi musahide olunur Kiscay Sincay Demiraparancay Balakencay Gilancay Ordubadcay hovzelerinde ise katastrofik sellerin 3 5 ilden bir bas vermesi adi hala cevrilmisdir Dag caylarinda sellerin dalgalarla kecmesi neticesinde onun dagidici quvvesinin artmasi cay derelerinin morfoloji xususiyyetleri ile elaqedardir Bele ki cay dereleri uzununa profil uzre muxtelif geoloji strukturlari denudasiyaya davamliligi muxtelif olan ana suxurlara kesildiyinden yataqlarinda genis ve hemcinin dar kaonyonvari saheler yaranir Iri qaya das palciq ve kokunden qopmus agac govdelerinden tixaclar yaradir Sellerin gucu ve getirmelerin hecmi artdiqca bu tixaclarda kullu miqdarda sel materiallari toplanir Mueyyen vaxtdan sonra onlar guclu partlayisla ve boyuk suretle derenin daha genis sahesine hereket edir Derelerin enine profilinde dar sahelerinin sayinin artmasi daha cox tixaclarin formalasmasina ve onlarin partlayaraq suretli hereketi sellerin hidrodinamikasinda dagidici quvvenin artmasina sebeb olur Boyuk ve Kicik Qafqazin hemcinin Zengezur silsilesinin cay derelerinin esas morfoloji xususiyyetleri dar ve genis mecrali yataqlarin biri biri ile novbelesmesidir Cay derelerinin uzununa profilinde nisbi yuksekliklerin boyuk kemiyyete malik olmasi da sellerin boyuk suretle hereket etmesine ve onlarin dagidici fealiyyetinin guclenmesine sebeb olan amillerdendir Suretin dagidici quvvenin artmasi cay hovzesinde selli qollarin sayinin coxalmasi da sellerin yaranmasinin morfoloji amillerinden biridir Daha dehsetli ve katastrofik sellerle seciyyelenen Kiscay Sincay Kurmukcay Demiraparancay morfoloji xususiyyetlerine gore bu tip hovzelerdendir Qeyd edildiyi kimi yuksek ve ortadagliq qursaqlar selli cay hovzelerinde sellerin formalasdigi esas erazilerdir Asinma ve denudasiya proseslerinin intensivliyi fiziki asinmanin mekan ve zaman daxilinde deyismesi de vacib amillerdendir Qar ortuyunun yaratdigi proseslerBu zonalarda sabit qar ortuyu il erzinde 160 180 gunden artiq deyildir E C Eyyubov 1963 Keskin parcalanmis qayaliq qursaqda guclu kuleklerin olmasi onun mueyyen hissesini qar ortuyunden mehrum edir Qar ortuyunun zeif oldugu sahelerde eroziya denudasiya prosesleri daha uzun dovru ehate edir qirinti qravitasion deluviyal cokuntulerin emele gelmesi uzun muddet erzinde bas verir Qar ortuyunun sabit oldugu dag cemen ve dag mese qursaginda 40 60 gun qirinti deluvial cokuntuler donmus hereketsiz veziyyetde olub denudasiyanin qisa dovru ile seciyyelenir Ilin isti dovrunun baslanmasi ile elaqedar dellyuvial cokuntulerin hereketi aktivlesir yumsaq cokuntulerin yamac boyu asagiya hereketi baslayir Demeli intensiv asinma denudasiya dovru yamaclarda qirinti materiallarin toplanma muddeti il erzinde 130 150 gune catir Bu vaxt yamaclarda toplanmis qirinti materiallarinin musbet balansi emele gelir Bu da gelecekde sellerin tez tez tekrar olunmasina sebeb olan esas amillerdendir Esasen yuksekdagliqda formalasan ve boyuk suretle hereket eden sel axini cay derelerinin tranzit sahesi sayilan orta axininda subasarlarin alcaq ve orta seviyyeli terraslari ve yan qollarin getirme konuslarinin materiallarinin yuyulmasi hesabina daha da guclenir ayri ayri dalgalar seklinde dageteyi duzenliklere cixaraq ekoloji gerginlik yaradan dagidici fealiyyet toredir Sellere qarsi mubarize tedbirleriSellere qarsi mubarize tedbirleri esasen iki istiqametde passiv ve aktiv metodlarla aparilir Passiv metodlara artiq formalasmis ve bas veren sellerin kecdiyi tranzit sahesi adlanan cay yataqlarinda tikilen muhendisi qurgular caylarin daglardan duzenliklere cixdigi sahelerde emele getirdiyi getirme konuslarindaki yasayis menteqelerinin teserrufat obyektlerinin qorunmasi ucun sahil berkidici bendler daxildir Qeyd edilmelidir ki Azerbaycan respublikasinda bu vaxta qeder selli cay hovzelerinde sellere qarsi mubarize tedbirleri esasen passiv metodlarla aparilmisdir Axirinci yuzillikde bu dehsetli ve dagidici hadisenin daha da intensivlesmesi aktiv mubarize metodlarinin tedbiq olunmasinin zeruriyyetinin bir daha qacilmaz oldugunu subuta yetirmisdir Sellere qarsi aktiv mubarize tedbirleri selemelegetirici tebii ve antropogen amillere qarsi yoneldilmelidir Bu mubarize tedbirlerine butun dunyada oldugu kimi qayaliq dag cemen ve mese zonalarinda fitomeliorativ islerin aparilmasina ustunluk verilmelidir Bu tedbirler icerisinde alcaq ve ortadagligin mese zonasinin qorunmasi onlarin qirilmasinin minimum sanitar normalarina uygun aparilmali mal qaranin meselerde otarilmasinin tamamile qadagan olunmasi xususi ile ehemiyyetlidir Muasir ekoloji seraitin gerginliyi dovrunde dag yamaclarinda ekoloji dayaniqligin ve tebii muvazinetin pozuldugu seraitde yay otlaqlari kimi istifade olunan alp subalp cemenliklerinde sistemli otarilma normalarinin minimum hedde endirilmesi vacib meselelerdendir Bele ki esas sel ocaqlari bu zonada formalasmaqla cay yataqlarini elave qirinti materiallari ile qidalandirir ve qarsisi cetin alinan dagidici tebii felaket yaradir Dunya tecrubesinde ve Azerbaycanda cox az aparilmis aktiv mubarize tedbirleri tesdiq etmisdir ki intensiv eroziyaya meruz qalmis yuksekdagligin dag cemen orta alcaqdagligin mese mese kol geokomplekslerinin berpasi xususen qoruq yasaqliq seraitinde daha boyuk effekte malikdir Bu cur tedbirler Boyuk Qafqaz ve Zengezur silsilelerinde qoruqlarin yaradilmasinda ozunu gostermisdir Netice kimi xususi qeyd olunmalidir ki sel surusme ve dasqinlara qarsi mubarize tedbirleri dovlet seviyyesinde ve feal usullarla aparilmalidir Azerbaycan Respublikasinin teserrufat sahelerinin sel hadisesinden muhafize edilmesinin perspektivleriAzerbaycan Respublikasi Prezidentinin 2004 cu il 11 fevral tarixli fermani ile tesdiq edilmis Azerbaycan Respublikasi regionlarinin sosial iqtisadi inkisafi Dovlet Proqraminda 2004 2008 ci iller iqtisadi ve sosial meselelerle yanasi respublikanin selli cay hovzelerinde movcud problemlerin aradan qaldirilmasi sellere qarsi esasli mubarize tedbirlerinin heyata kecirilmesi kimi tedbirler eks olunur Azerbaycan Respublikasinin Torpaq qanunvericiliyi toplusuna esasen hemin iller erazinde boyuk hecmli isler aparilmis xususile sel tehlukesi olan erazilerde 39250 hektar sahede meseler berpa edilmis olsa da respublikanin ekser selli erazilerinde bele tedbirlerin gorulmesine hele de ehtiyac vardir Bu meqsedle 2009 2013 ci iller erzinde qebul olunmus Dovlet Proqraminda sellere qarsi gorulecek mudafie tedbirleri selli caylar uzre yox esasen inzibati rayonlar uzre nezerde tutularaq sellere meruz qalan Gedebey Quba Qusar Astara Naxcivan Muxtar Respublikasi Terter kimi inzibati rayonlar da rast gelinir Selin vurdugu zererin odenilmesi ucun dovlet mulkiyyetinde olan muessise idare ve teskilatlara mexsus emlakin icbari mecburi qaydada sigortalanmasi 1992 1999 cu ilerde heyata kecirilirdi Sonraki illerde mecburi sigorta ile yanasi konullu sigorta formasi tetbiq olunmaga baslansa da hele de Respublikada teserrufat obyektlerinin selden sigortalanmasina az diqqet yetirilir Azerbaycan Respublikasi regionlarinin sosial iqtisadi inkisafi Dovlet Proqramlarina 2009 2013 cu iller esasen son bes ilde bu ve ya diger tebii felaketler neticesinde zerer deymis muessiselerin teserrufat obyektlerinin berpa olunmasi yeniden insa edilmesi meqsedile 2010 cu il yanvar ayinin 1 e qeder 16 mln 700 min manatdan artiq vesait obyektlerin ve fondlarin istifadesine verilmisdir ki bunun da 1165 8 min manatini ehaliye verilmis kompensasiyalar teskil edir 2010 cu ilin statistikasina esasen selli hovzelerde sahilqoruyucu bendlerin umumi uzunlugu olmaqla onun torpaq das beton beton pliteler teskil edir Azerbaycan Respublikasi erazisinde sellerin qida menbeleriAzerbaycan Respublikasinda musahide olunan tebii felaketler icerisinde Azerbaycan iqtisadiyyatinin ayri ayri sahelerine en boyuk zerer vurani sellerdir Sellerin formalasmasinda onlarin qida menbeleri esas rol oynayir S H Rustemov 1961 sellerin fiziki cografi xususiyyetlerine gore Azerbaycanda movcud olan butun selli cay hovzelerini 3 sinfe bolur Struktur sel axinlari ile seciyyelenen cay hovzeleri Struktur ve qeyri struktur sel axinlarinin novbelesmesi ile seciyyelenen cay hovzeleri Qeyri struktur sellerle seciyyelenen cay hovzeleri Respublika erazisinde bas veren sellerin 87 i yagis sulari 8 i qarisiq sular 5 i qar sulari hesabina formalasir E C Eyyubovun 1962 ve R N Mahmudovun 2006 2008 tedqiqatlarina esasen sellerin formalasmasina qidalanmasina intensivliyine tesir gosteren amilleri nezere alaraq onlari asagidaki kimi qruplasdirmaq olar Uzunmuddetli quraqliqlardan sonra yagan leysan yagislari neticesinde yaranan sellere leysan yagis menseli seller deyilir Boyuk ve Kicik Qafqazin ekser dag caylari Qis aylarinda toplanmis qar ortuyunun erken intensiv erimesi neticesinde emele gelen seller qar menseli sellerdir Boyuk Qafqazin cenub yamacinin caylari mes Girdimancay Goycay Sincay Demiraparancay ve s Daglardaki buzlaqlarin intensiv erimesi neticesinde yaranan seller buzlaq menseli sellerdir Girdimancay Vendamcay ve s Feal seysmik erazilerde yamaclardan qrunt kutlesinin qopmasi neticesinde bas veren seller ise seysmik tektonik proses menseli sellerdir Mazimcay Muxaxcay Vendamcay Girdimancay ve s Xarici kecidlerAzerbaycanda tebii felaketler Seller ve onlara qarsi davranis qaydalariIstinadlarFovqelade hadiselerin tesnifati BAKI 2001 Azerbaycan Respublikasinin cografiyasi Fiziki cografiya I cild Baki 2015 1 Azerbaycan respublikasinin cografiyasi I cild Azerbaycanin fiziki cografiyasi Baki 2015 s 109 E K Elizade S E Tarixazer X K Tanriverdiyev H A Xelilov A S Seferov V A Guluzade T R Qurbanov Z E Hemidova Azerbaycan Respublikasinin regional cografiyasi III cild Baki 2016 399 s Babaxanov N A Pasayev N E Tebii Felaketlerin iqtisadi ve sosial cografi oyrenilmesi Baki 2004 189 s Budagov B A Alizade E K Tarihazer S A Sovremennye tendencii razvitiya stihijno razrushitelnyh processov i ocenka ekogeomorfo logicheskoj opasnosti na primere yuzhnogo sklona Bolshogo Kavkaza Seki Zaqatala bolgesinin tebii dagidici hadiseleri ve regionun inkisafinin ekocografi problemlerine hesr olunmus elmi praktik konfransin materiallari Sheki 2005 s 25 29 Ismailov Ch N Realizaciya Gosudarstvennoj Programmy socialno ekonomicheskogo razvitiya regionov Azerbajdzhana na 2004 2008 gody dostizheniya i upushennye vozmozhnosti Cografiyanin muasir problemlerine hesr olunmus konfransin materiallari Baku 2008 s 349 352 Azerbaycanin statistik gostericileri DSK Baki 1992 2008 217 s Azerbaycan Respublikasinin sosial sigorta qanunvericiliyinin toplusu Baki 2006 201 s Azerbaycan Respublikasi regionlarinin sosial iqtisadi inkisafi Dovlet Proqrami 2004 2008 ci iller DSK Baki 2009 yanvar 678 s Azerbaycan Respublikasinda 2008 2015 ci illerde ehalinin erzaq mehsullari ile etibarli teminatina dair Dovlet Proqrami Baki 2009 s 1 3 Azerbaycan Respublikasi regionlarinin 2009 2013 ci illerde sosial iqtisadi inkisafi Dovlet Proqrami Respublika qez Baki 2009 16 aprel s 3 16 Mahmudov R N Hidrometeorologiya iqlim deyismeleri tebii felaketler ve heyat Baki 2006 75 s Mahmudov R N Azerbaycanin sel tehlukeli caylarinin kataloqu Baki 2008 106 s Ejyubov A D Klimaticheskie faktory formirovaniya selej v gorah Azerbajdzhana Trudy V Vsesoyuzn Konf po selyam i mery borby s nimi Baku 1962 s 64 69 Rustemov S H Kiscay hovzesinin hidroloji xususiyyeti ve sel fealiyyeti Kiscay hovzesinde sel fealiyyeti ve onunla mubarize tedbirleri Baki 1961 s 6 18 Azerbaycan respublikasinin cografiyasi I cild Azerbaycanin fiziki cografiyasi Baki 2015 s 109 E K Elizade S E Tarixazer X K Tanriverdiyev H A Xelilov A S Seferov V A Guluzade T R Qurbanov Z E Hemidova