Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Daşqın — çayların su rejimində hər il təkrar olunan dövr. Qarın və buzların əridiyi, yağışın ən çox yağdığı vaxtda olur.
Çayların suyunun artması, səviyyəsinin qalxması, yatağın tamamilə su altında qalması, bəzən də sahilləri basması ilə səciyyələnir. Çayların illik axımının 60-80%-ə qədəri daşqın dövrünə düşür.
Daşğınlara nə səbəb olur
- Soyuq damla: yer səthinin istiliyi dənizlərə nisbətən daha soyuq olduqda baş verir. Bu fərq, böyük bir isti və nəmli havanın atmosferin orta və üst qatlarına qədər qalxmasına, leysan yağışlarına səbəb olur və nəticədə daşqınlar ola bilər.
- İspaniyada payızdan bəri baş verən illik bir fenomendir.
- Monzon: musson ekvatorial kəmərin yerdəyişməsi nəticəsində yaranan mövsümi bir küləkdir. Bunun səbəbi suyunkından daha sürətli olan yerin soyumasıdır. Beləliklə, yayda yer səthinin istiliyi okeandan daha yüksəkdir və bu da yer üzündəki havanın sürətlə yüksəlməsinə və fırtına yaratmasına səbəb olur. Külək hər iki təzyiqi tarazlaşdırmaq üçün antisiklonlardan (yüksək təzyiq sahələrindən) siklonlara (aşağı təzyiq sahələri) əsərkən, güclü bir külək daim okeandan əsir. Bunun nəticəsində yağışlar intensiv olaraq yağır və çayların səviyyəsini artırır.
- Qasırğalar: Qasırğalar və ya tayfunlar çox zərər verə bilmək xaricində daha çox suyun düşməsinə səbəb olan meteoroloji hadisələrdir. Ən azı 20 dərəcə Selsi istilikdə olan okean istiliyində bəslənərkən aşağı təzyiq mərkəzində fırlanan qapalı dövriyyəsi olan fırtına sistemləridir.
- Ərimək: Çox qar yağdığı və əlavə olaraq bol yağdığı bölgələrdə temperaturun ani artması çaylarda daşqınlara səbəb olur. Qar yağışı şiddətli və qeyri-adi olmuşsa, məsələn, quraq və ya quraq bir iqlim olan ərazilərdə nadir hallarda baş verərsə, verilə bilər.
- Gelgit dalğaları və ya sunami: bu fenomenlər daşqının başqa bir səbəbidir. Zəlzələlərin yaratdığı nəhəng dalğalar sahilləri yuyaraq həm sakinlər, həm də yerin flora və faunası üçün bir çox problem yarada bilər.
Daşğınlara qarşı müdafiə Orta əsrlərdə İspaniyada və İtaliyanın şimalında çayların axarını tənzimləyən gölməçələr və su anbarları artıq tikilirdi. Ancaq indiyə qədər, indiki dövrdə, Birinci Dünya adlandırılan ölkələrdə həqiqətən daşqınların qarşısını ala bilmişik. Barajlar, metal baryerlər, tənzimləyici su anbarları, çay kanallarının drenaj qabiliyyətinin artırılması… Bütün bunlar, inkişaf etmiş bir meteoroloji proqnoza əlavə olaraq, suyun daha yaxşı idarə edilməsinə imkan verdi.
Bundan əlavə, yavaş-yavaş sahillərdə tikilmək qadağandır, daşqına çox həssas olan yerlərdir. Təbii bir ərazidə bitkilər tükənirsə, suyun hər şeyi məhv etmək üçün daha çox imkanları olacaq və beləliklə evlərə çatacaq; Digər tərəfdən, qurulmasa və ya yavaş-yavaş insan tərəfindən yerli bitki varlıqları ilə ciddi şəkildə cəzalandırılmış bir mühit bərpa olunarsa, selin hər şeyi məhv etməsi riski minimumdur.
Digər tərəfdən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, təəssüf ki, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrini viran qoyan qasırğalarda göründüyü kimi qarşısının alınması, xəbərdarlıq və sonrakı hərəkətlər kimi sistemlər daha az inkişaf etmişdir. Bununla birlikdə, beynəlxalq əməkdaşlıq, riskli bölgələrdə yaşayan əhalinin daha təhlükəsiz olması üçün hərəkətlərə üstünlük verir.
Bunlar əsasən daha çox seysmik aktivliyə sahib olan Sakit və Hind Okean bölgələrində baş verir.
Bəşəriyyət tarixində - 10 ən böyük daşqın
Vurduğu ziyana və qurbanların sayına görə təbii fəlakətlər arasında birinci yeri tutur. 1332-ci ildə Xuanxe çayındakı daşqın nəticəsində 7 milyon çinli həlak olub. 1887-ci ilin payızında baş verən daşqında isə 11 şəhəri və 300-dən çox kəndi dağılan Çin, 2 milyondan çox insan da qurban verib.
Hesablamalara görə, Yer kürəsində subasma təhlükəsi olan ərazilərdə təqribən 1 milyard insan yaşayır.
Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının məlumatına görə, təkcə 1991-2000-ci illərdə dünyada 900-ə yaxın daşqın hadisəsi qeydə alınıb və bu fəlakət nəticəsində ölənlərin sayı təxminən 98 mini keçib. Bu zaman iqtisadiyyata dəyən ziyanın həcmi 273 milyard dollar dəyərində qiymətləndirilib.
| Tarix | Zərər çəkmiş bölgələr | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|
| İyul-avqust 1931-ci il | Mərkəzi Çin | 145000-4000000 |
| Sentyabr 1887-ci il | Çinin Xuanxe çayı | 900000-2000000 |
| İyun 1938-ci il | Çinin Xuanxe çayı | 500000-700000 |
| Mart 1931-ci il | Çin, Yansızı çayı vadisi | 145000 |
| 5 noyabr 1530-cu il | Hollandiya | 100000-dən çox |
| 1971-ci il | Vyetnam, Qırmızı çay deltası | 100000 |
| 1911-ci il | Çin, Yansızı çayı vadisi | 100000 |
| 14 dekabr 1287-ci il | Hollandiya, Şimali Almaniya | 50000-80000 |
| 1212-ci il | Hollandiya | 60000 |
| 12 fevral 2006-cı il | Filippin, sel daşqınları | 1126 |
İstinadlar
- Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
Xarici keçidlər
- Daşqınların siyahısı 2008-05-11 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dasqin caylarin su rejiminde her il tekrar olunan dovr Qarin ve buzlarin eridiyi yagisin en cox yagdigi vaxtda olur 1916 ci il Simali Karolina Caylarin suyunun artmasi seviyyesinin qalxmasi yatagin tamamile su altinda qalmasi bezen de sahilleri basmasi ile seciyyelenir Caylarin illik aximinin 60 80 e qederi dasqin dovrune dusur Dasginlara ne sebeb olur Soyuq damla yer sethinin istiliyi denizlere nisbeten daha soyuq olduqda bas verir Bu ferq boyuk bir isti ve nemli havanin atmosferin orta ve ust qatlarina qeder qalxmasina leysan yagislarina sebeb olur ve neticede dasqinlar ola biler Ispaniyada payizdan beri bas veren illik bir fenomendir Monzon musson ekvatorial kemerin yerdeyismesi neticesinde yaranan movsumi bir kulekdir Bunun sebebi suyunkindan daha suretli olan yerin soyumasidir Belelikle yayda yer sethinin istiliyi okeandan daha yuksekdir ve bu da yer uzundeki havanin suretle yukselmesine ve firtina yaratmasina sebeb olur Kulek her iki tezyiqi tarazlasdirmaq ucun antisiklonlardan yuksek tezyiq sahelerinden siklonlara asagi tezyiq saheleri eserken guclu bir kulek daim okeandan esir Bunun neticesinde yagislar intensiv olaraq yagir ve caylarin seviyyesini artirir Qasirgalar Qasirgalar ve ya tayfunlar cox zerer vere bilmek xaricinde daha cox suyun dusmesine sebeb olan meteoroloji hadiselerdir En azi 20 derece Selsi istilikde olan okean istiliyinde beslenerken asagi tezyiq merkezinde firlanan qapali dovriyyesi olan firtina sistemleridir Erimek Cox qar yagdigi ve elave olaraq bol yagdigi bolgelerde temperaturun ani artmasi caylarda dasqinlara sebeb olur Qar yagisi siddetli ve qeyri adi olmussa meselen quraq ve ya quraq bir iqlim olan erazilerde nadir hallarda bas vererse verile biler Gelgit dalgalari ve ya sunami bu fenomenler dasqinin basqa bir sebebidir Zelzelelerin yaratdigi neheng dalgalar sahilleri yuyaraq hem sakinler hem de yerin flora ve faunasi ucun bir cox problem yarada biler Dasginlara qarsi mudafie Orta esrlerde Ispaniyada ve Italiyanin simalinda caylarin axarini tenzimleyen golmeceler ve su anbarlari artiq tikilirdi Ancaq indiye qeder indiki dovrde Birinci Dunya adlandirilan olkelerde heqiqeten dasqinlarin qarsisini ala bilmisik Barajlar metal baryerler tenzimleyici su anbarlari cay kanallarinin drenaj qabiliyyetinin artirilmasi Butun bunlar inkisaf etmis bir meteoroloji proqnoza elave olaraq suyun daha yaxsi idare edilmesine imkan verdi Bundan elave yavas yavas sahillerde tikilmek qadagandir dasqina cox hessas olan yerlerdir Tebii bir erazide bitkiler tukenirse suyun her seyi mehv etmek ucun daha cox imkanlari olacaq ve belelikle evlere catacaq Diger terefden qurulmasa ve ya yavas yavas insan terefinden yerli bitki varliqlari ile ciddi sekilde cezalandirilmis bir muhit berpa olunarsa selin her seyi mehv etmesi riski minimumdur Diger terefden inkisaf etmekde olan olkelerde teessuf ki Cenub Serqi Asiya olkelerini viran qoyan qasirgalarda gorunduyu kimi qarsisinin alinmasi xeberdarliq ve sonraki hereketler kimi sistemler daha az inkisaf etmisdir Bununla birlikde beynelxalq emekdasliq riskli bolgelerde yasayan ehalinin daha tehlukesiz olmasi ucun hereketlere ustunluk verir Bunlar esasen daha cox seysmik aktivliye sahib olan Sakit ve Hind Okean bolgelerinde bas verir Beseriyyet tarixinde 10 en boyuk dasqinVurdugu ziyana ve qurbanlarin sayina gore tebii felaketler arasinda birinci yeri tutur 1332 ci ilde Xuanxe cayindaki dasqin neticesinde 7 milyon cinli helak olub 1887 ci ilin payizinda bas veren dasqinda ise 11 seheri ve 300 den cox kendi dagilan Cin 2 milyondan cox insan da qurban verib Hesablamalara gore Yer kuresinde subasma tehlukesi olan erazilerde teqriben 1 milyard insan yasayir Umumdunya Meteorologiya Teskilatinin melumatina gore tekce 1991 2000 ci illerde dunyada 900 e yaxin dasqin hadisesi qeyde alinib ve bu felaket neticesinde olenlerin sayi texminen 98 mini kecib Bu zaman iqtisadiyyata deyen ziyanin hecmi 273 milyard dollar deyerinde qiymetlendirilib Tarix Zerer cekmis bolgeler Qurbanlarin sayi neferIyul avqust 1931 ci il Merkezi Cin 145000 4000000Sentyabr 1887 ci il Cinin Xuanxe cayi 900000 2000000Iyun 1938 ci il Cinin Xuanxe cayi 500000 700000Mart 1931 ci il Cin Yansizi cayi vadisi 1450005 noyabr 1530 cu il Hollandiya 100000 den cox1971 ci il Vyetnam Qirmizi cay deltasi 1000001911 ci il Cin Yansizi cayi vadisi 10000014 dekabr 1287 ci il Hollandiya Simali Almaniya 50000 800001212 ci il Hollandiya 6000012 fevral 2006 ci il Filippin sel dasqinlari 1126IstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Elm nesriyyati Baki 2003 516 s Xarici kecidlerVikianbarda Dasqin ile elaqeli mediafayllar var Dasqinlarin siyahisi 2008 05 11 at the Wayback Machine