Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qədim uyğur əlifbası — qədim uyğur dilini, Turfanda (həmçinin Turpan da adlandırılır) danışılan müxtəlif qədim türkcəni və müasir Qərbi yuğur (Sarı uyğurlar) dilinin əcdadı olan Qansu dilində yazmaq üçün istifadə edilmişdir. Bu əlifba üçün istifadə edilən “Qədim Uyğur” ifadəsi yanlışdır, çünki 843-cü ildə yaradılmış Uyğur (Yuğur) çarlığı Qarahoca uyğur idıkutluğu ilk olaraq əski türk əlifbasından istifadə etmişdir. Uyğurlar 840-cı ildən sonra Turfana köçərkən yerli sakinlərdən bu "Qədim uyğur" yazısını mənimsəmişlər. Bu, Turfanda 700-800 il ərzində Buddist, Manixeist və Xristian məzmunlu mətnlər üçün istifadə edilən Arami əlifbasının uyğunlaşdırılması idi. Ən son məlum əlyazmalar XVIII əsrə aiddir. Bu, monqol və mançu əlifbalarının prototipi idi. Qədim uyğur əlifbasını Monqolustana Tata-tonqa gətirmişdir.
| Qədim Uyğur əlifbası | |
|---|---|
 | |
| Yazı tipi | samit-sait |
| Dillər | Qədim uyğur, Sarı uyğur |
| Yarandığı yer | Turfan |
| Yaranma tarixi | təq. 700 |
| Dövr | təqribən 700-1800-cü illər |
| İşarələri | 23 |
| Qohumluğu |
|
| U+10F70–U+10FAF | |
| ISO 15924 | Ougr |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qədim uyğur yazısı VIII-XVII əsrlər arasında ilk növbədə Çinin indiki Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda yerləşən Mərkəzi Asiyanın Tarım hövzəsində istifadə edilmişdir. Əbcəd xüsusiyyətlərinə malik əyri-birləşən əlifbadır və şaquli şəkildə yazılmışdır. Yazı XV əsrdə Orta Asiyada və İranın bir hissəsində genişləndi, lakin sonda XVI əsrdə ərəb qrafikası ilə əvəz olundu. Onun istifadəsi Qansuda XVII əsrə qədər davam etdi.
Soqdi əlifbası (texniki olaraq əbcəd) kimi, köhnə uyğurlar da qısa saitlərlə yanaşı, uzun saitlərdən də dərsliklərdə istifadə edirdilər. Qısa saitlərin təmsil olunmaması praktikasından demək olar ki, tamamilə imtina edildi. Beləliklə, semit əbcədindən yaransa da, köhnə uyğur əlifbasının böyük ölçüdə "əlifbaya salındığını" söyləmək olar.
Tarixi
Bu yazı ilə ədəbiyyat, incəsənət, din, hüquq sahələrinə aid kitablar ilə dolu kitabxanalar yarandı. Uyğurlar Çin, Hindistan və İran mədəniyyətlərindən təsirlənərək çox böyük və əhatəli mədəniyyət inkişaf etdirdilər. Uyğurlar kağız və mətbəədən istifadə edən ilk türk xalqıdır. Məlum olan ən qədim mətnlər IX əsrə aiddir. Qədim uyğur əlifbası Qarahoca uyğur idıkutluğunun dağılmasından sonra da istifadə edilmişdir. Türklər müsəlman olduqdan sonra ərəb əlifbasını qəbul etsələr də, Türküstan və Krım türk dövlətlərində uyğur əlifbası istifadə olunmağa davam edirdi. Bu əlifba Teymurilər dövlətində və onun qollarında da istifadə olunurdu. Əbu Səid Mirzənin 1468-ci ildə Uzun Həsənə göndərdiyi məktub uyğur əlifbası ilə yazılmışdır. Osmanlı sarayında da uyğurca bilən və danışan katiblər də var idi. Məhz Otluqbeli döyüşündən sonra II Mehmetin Özbək xana göndərdiyi zəfər məktubu uyğur əlifbası ilə yazılmışdır. Uyğur dövründə uyğur qrafikası ilə yazılmış yazılı nəsrlər aşağıdakılardır:
- Altun Yaruk abidəsi
- İki Qardaşın hekayəsi
- Səkkiz Tomar
Qalereya
-
![image]()
Juyonq aşırımındakı Bulud keçidinin qərb divarında köhnə uyğur dilində yazılmış Yuan sülaləsi dövrünə aid Buddist yazısı -
![image]()
Juyonq aşırımındakı Bulud keçidinin şərq divarında köhnə uyğur dilində yazılmış Yuan sülaləsi dövrünə aid yazı -
![image]()
Qul müqaviləsi - Vergi müqaviləsi
- Çin tərcüməsi ilə birlikdə Min sülaləsi dövrünə aid mətn
-
![image]()
Yuan sülaləsi dövrünə aid kitabə -
![image]()
Otluqbeli döyüşündən sonra Fateh Sultan Mehmed Fetihnamesi (Fəth bəyannaməsi) -
![image]()
İstinadlar
- Osman, Omarjan. (2013). L2/13-071 Proposal to Encode the Uyghur Script 2022-03-06 at the Wayback Machine.
- Sinor, D., Chapter 13 - Language situation and scripts // Asimov, M.S.; Bosworth, C.E. (redaktorlar ), History of Civilisations of Central Asia, 4 part II, UNESCO Publishing, 1998, 333, ISBN , 2022-04-08 tarixində , İstifadə tarixi: 2022-04-05
- Pandey, Anshuman. "Final proposal to encode Old Uyghur in Unicode" (PDF). 2020-12-18. L2/20-191. 2022-09-14 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-11.
- Clauson, Gerard. 2002. Studies in Turkic and Mongolic linguistics. P.110-111.
- Houston, Stephen D. 2004. The first writing: script invention as history and process (p.59).
Unicode
Qədim uyğur əlifbası 2021-ci ilin sentyabrında 14.0 versiyasının buraxılışı ilə Unicode standardına əlavə edilib.
Mənbə
- Gorelova, Liliya M. Manchu Grammar. Brill. 2002. ISBN . 2014-07-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-05.
Xarici keçidlər
- Latından köhnə uyğurcaya transliterasiya (ing.)
- Omniqlot üzərində köhnə uyğur əlifbası (ing.)
- Qədim uyğur əlifbası və Orxon türk əlifbası (ing.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qedim uygur elifbasi qedim uygur dilini Turfanda hemcinin Turpan da adlandirilir danisilan muxtelif qedim turkceni ve muasir Qerbi yugur Sari uygurlar dilinin ecdadi olan Qansu dilinde yazmaq ucun istifade edilmisdir Bu elifba ucun istifade edilen Qedim Uygur ifadesi yanlisdir cunki 843 cu ilde yaradilmis Uygur Yugur carligi Qarahoca uygur idikutlugu ilk olaraq eski turk elifbasindan istifade etmisdir Uygurlar 840 ci ilden sonra Turfana kocerken yerli sakinlerden bu Qedim uygur yazisini menimsemisler Bu Turfanda 700 800 il erzinde Buddist Manixeist ve Xristian mezmunlu metnler ucun istifade edilen Arami elifbasinin uygunlasdirilmasi idi En son melum elyazmalar XVIII esre aiddir Bu monqol ve mancu elifbalarinin prototipi idi Qedim uygur elifbasini Monqolustana Tata tonqa getirmisdir Qedim Uygur elifbasiYazi tipi samit saitDiller Qedim uygur Sari uygurYarandigi yer TurfanYaranma tarixi teq 700Dovr teqriben 700 1800 cu illerIsareleri 23Qohumlugu Monqol yazisiMisir heroqlif yazisiProto Sinaitik yaziFinikiya elifbasiSoqdi elifbasiQedim uygur elifbasi dd dd dd dd dd dd U 10F70 U 10FAFISO 15924 Ougr Vikianbarda elaqeli mediafayllar Qedim uygur yazisi VIII XVII esrler arasinda ilk novbede Cinin indiki Sincan Uygur Muxtar Rayonunda yerlesen Merkezi Asiyanin Tarim hovzesinde istifade edilmisdir Ebced xususiyyetlerine malik eyri birlesen elifbadir ve saquli sekilde yazilmisdir Yazi XV esrde Orta Asiyada ve Iranin bir hissesinde genislendi lakin sonda XVI esrde ereb qrafikasi ile evez olundu Onun istifadesi Qansuda XVII esre qeder davam etdi Soqdi elifbasi texniki olaraq ebced kimi kohne uygurlar da qisa saitlerle yanasi uzun saitlerden de dersliklerde istifade edirdiler Qisa saitlerin temsil olunmamasi praktikasindan demek olar ki tamamile imtina edildi Belelikle semit ebcedinden yaransa da kohne uygur elifbasinin boyuk olcude elifbaya salindigini soylemek olar TarixiQedim uygur elifbasi ile yazilmis Qutadqu bilik eseri sagdan sola yazilmisdir Uygur sahzadesinin tesviri Bu yazi ile edebiyyat incesenet din huquq sahelerine aid kitablar ile dolu kitabxanalar yarandi Uygurlar Cin Hindistan ve Iran medeniyyetlerinden tesirlenerek cox boyuk ve ehateli medeniyyet inkisaf etdirdiler Uygurlar kagiz ve metbeeden istifade eden ilk turk xalqidir Melum olan en qedim metnler IX esre aiddir Qedim uygur elifbasi Qarahoca uygur idikutlugunun dagilmasindan sonra da istifade edilmisdir Turkler muselman olduqdan sonra ereb elifbasini qebul etseler de Turkustan ve Krim turk dovletlerinde uygur elifbasi istifade olunmaga davam edirdi Bu elifba Teymuriler dovletinde ve onun qollarinda da istifade olunurdu Ebu Seid Mirzenin 1468 ci ilde Uzun Hesene gonderdiyi mektub uygur elifbasi ile yazilmisdir Osmanli sarayinda da uygurca bilen ve danisan katibler de var idi Mehz Otluqbeli doyusunden sonra II Mehmetin Ozbek xana gonderdiyi zefer mektubu uygur elifbasi ile yazilmisdir Uygur dovrunde uygur qrafikasi ile yazilmis yazili nesrler asagidakilardir Altun Yaruk abidesi Iki Qardasin hekayesi Sekkiz TomarQalereyaJuyonq asirimindaki Bulud kecidinin qerb divarinda kohne uygur dilinde yazilmis Yuan sulalesi dovrune aid Buddist yazisi Juyonq asirimindaki Bulud kecidinin serq divarinda kohne uygur dilinde yazilmis Yuan sulalesi dovrune aid yazi Qul muqavilesi Vergi muqavilesi Cin tercumesi ile birlikde Min sulalesi dovrune aid metn Yuan sulalesi dovrune aid kitabe Otluqbeli doyusunden sonra Fateh Sultan Mehmed Fetihnamesi Feth beyannamesi Timur Qutluq xanin yarligiIstinadlarOsman Omarjan 2013 L2 13 071 Proposal to Encode the Uyghur Script 2022 03 06 at the Wayback Machine Sinor D Chapter 13 Language situation and scripts Asimov M S Bosworth C E redaktorlar History of Civilisations of Central Asia 4 part II UNESCO Publishing 1998 333 ISBN 81 208 1596 3 2022 04 08 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 05 Pandey Anshuman Final proposal to encode Old Uyghur in Unicode PDF 2020 12 18 L2 20 191 2022 09 14 tarixinde PDF Istifade tarixi 2021 02 11 Clauson Gerard 2002 Studies in Turkic and Mongolic linguistics P 110 111 Houston Stephen D 2004 The first writing script invention as history and process p 59 UnicodeQedim uygur elifbasi 2021 ci ilin sentyabrinda 14 0 versiyasinin buraxilisi ile Unicode standardina elave edilib MenbeGorelova Liliya M Manchu Grammar Brill 2002 ISBN 978 90 04 12307 6 2014 07 07 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 05 Xarici kecidlerVikianbarda Qedim Uygur elifbasi ile elaqeli mediafayllar var Latindan kohne uygurcaya transliterasiya ing Omniqlot uzerinde kohne uygur elifbasi ing Qedim uygur elifbasi ve Orxon turk elifbasi ing