Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qafqaz İslam Ordusunun Qarabağ hərəkatı — Qarabağda yerli türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımı həyata keçirən erməni-daşnak silahlı dəstələrini tərk-silah etmək və bölgədə Azərbaycamn qanuni hakimiyyət strukturlarının işini bərpa etmək məqsədilə 1918-ci ilin sentyabr-oktyabrında Qafqaz İslam Ordusuna daxil olan türk və Azərbaycan hərbi hissələri tərəfindən həyata keçirilmiş hərbi əməliyyat.
Başlanması
Qarabağda hərbi şərait hələ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyi elan edilməzdən əvvəl mürəkkəbləşməyə başlamışdı. Ermənilər Birinci dünya müharibəsinin (1914–1918) doğurduğu əlverişli tarixi şəraitdən istifadə edərək bölgəni Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirmək üçün burada güclü silahlı dəstələr formalaşdırmışdılar. Həmin dəstələr birbaşa Ermənistan tərəfindən silahlandırılırdı. Qafqaz İslam Ordusu Bakıya doğru irəliləyərkən xüsusi qüvvələr ayırıb Qarabağa göndərmək mümkün olmadığından bu məsələ yalnız Bakı şəhəri azad edildikdən sonra diqqət mərkəzinə gəldi. Bu məqsədlə 1-ci Azərbaycan piyada diviziyası əsasında xüsusi dəstə yaradıldı. Qarabağda döyüş əməliyyatlarına rəhbərlik 1-ci Azərbaycan diviziyasının komandiri Cəmil Cahid bəyə həvalə olunmuşdu. Qarabağ hərəkatında bu diviziyanın 1-ci, 2-ci və 3-cü süvari alayları, 2-ci piyada alayı, milli könüllü bölmələr, habelə bir şnayder dağ taboru və zirehli avtomobillər iştirak edirdilər. 1-ci Azərbaycan diviziyası 9-cu və 106-ci türk alayları möhkəmləndirilmişdi. Nuru paşa sentyabrın 21-də Qarayazı və Ləzgi süvari alaylarının Yevlaxa və oradan da Bərdəyə yola düşmələrinə hazırlaşmaları barədə əmr verdi. Onun 23 sentyabr tarixli əmri ilə digər hərbi hissələrin də yola salınmasına başlandı. Həmin hərbi hissələr sentyabrın 25-dən etibarən Qarabağ ərazisinə daxil olmağa başladılar. Cəmil Cahid bəy tərksilah və Azərbaycan Hökumətinə tabe olmaları barədə Qarabağ ermənilərinə ultimatum verdi. Erməni millətçi dairələri sentyabrın sonlarında qurultay çağıraraq, bu məsələni müzakirə etdilər və Azərbaycan Hökumətini tanımayacaqlarını bildirdilər. Qurultayın qərarı 5 nəfər erməni vasitəsilə Ağdama, 1-ci Azərbaycan diviziyasının komandanlığına çatdırıldı. Cəmil Cahid bəy bu qərarla tanışlıqdan sonra onu gətirən ermənilərdən üçünün həbs olunmasına əmr etdi. İkisi isə buraxıldı və onlara bildirildi ki, ermənilər ən qısa müddətdə təslim olmasalar, Şuşaya hücum başlanacaqdır. Ermənilər oktyabrın 3-də çağırdıqları yeni qurultayda Azərbaycan Hökumətini tanımağı, ancaq silahların yığılmaması barədə türk komandanlığı qarşısında məsələ qaldırılmasını qərara aldılar.
Döyüşlər
Oktyabrın 1-də Nuru paşa da artıq Ağdama gəlmişdi. Döyüşə hazırlıq vəziyyəti yoxlanıldıqdan sonra oktyabrın 4-də Qarabağ dəstəsi Şuşaya doğru hərəkətə başladı və elə həmin gün Əsgəran ətrafında güclü döyüş baş verdi. Əsgəran boğazının təbii şəraitindən istifadə edən ermənilər burada möhkəm müdafiə postları qurmuşdular. Üzbəüz döyüşlə bu mövqeləri yarıb keçmək çətin olacağından 2-ci Azərbaycan piyada alayı və bir süvari alayı Kətik-Daşbaşı istiqamətinə göndərildi. 9-cu Qafqaz piyada alayı isə Ağbulağa tərəf hərəkət etdi və bu məntəqəni ələ keçirərək, ermənilərin cənuba doğru geri çəkilmək yolunu kəsdi. 9-cu alayın bu məntəqəni ələ keçirməsi və həmin alayın 25-ci taborunun cənubdan Əsgərana doğru hərəkəti ermənilərin müqavimətini tamamilə qırdı və onların geri çəkilməkdən başqa çarəsi qalmadı. Bununla da, Şuşa yolunda əsas müqavimət səddi aradan qaldırıldı. Xramort, Xanabad, Daşbaşı, Aranzəmin, Qarakənd erməniləri də müqavimət göstərməyə çalışırdılar. Oktyabrın 6-da Əsgəranla Şuşa arasındakı Əyrikənd ətrafında növbəti döyüş baş verdi. Burada xeyli erməni qüvvəsi toplaşmışdı. 1-ci Azərbaycan diviziyasının sərəncamında olan topların sürəkli atəşindən sonra həmin qüvvələr qaçıb dağılışdılar. Xanabad, Qılınəbağı və Kətik kəndlərinin dağlara qaçmış əhalisi müqavimətin əbəs olduğunu anlayıb silahlarını təhvil verməyə başladılar.
Şuşa istiqamətində oktyabrın 6-dək davam edən döyüşlərdə bir zabit və 32 əsgər şəhid olmuş, 65 nəfər yaralanmış, 16 min güllə və 276 top mərmisi sərf edilmişdi. Ayın 7-də Şuşa istiqamətində irəliləyən əsas qüvvələr Xankəndinə doğru hərəkəti davam etdirdilər. Əsas qüvvələr irəli hərəkət etdikcə arxada qalan yolun və məntəqələrin mühafızəsi də təmin olunurdu. Bu məqsədlə bir piyada taboru Ağdamda saxlandı, bir piyada taboruna is ə Şuşa-Ağdam yolunun mühafizəsi tapşırıldı. 1-ci Azərbaycan diviziyası və onun tabeliyinə verilmiş hissələr oktyabrın 4-də Ağdamdan hərəkət edərək, ayın 8-də Şuşaya daxil o ldular. Yalnız oktyabrın 4-də Əsgəran ətrafında döyüşə girən bu qüvvələr sonrakı günlərdə elə bir ciddi müqavimətlə rastlaşmadan yol üstündəki kəndlərdən silah toplamaqla məşğul idilər. Şuşa əhalisi Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrinin qarşılanması üçün Gövhər ağa məscidində könüllü 20 min rubl vəsait toplamışdı. Bu vəsait qoşun hissələrinin yerləşdirilməsinə, onların ərzaqla təhcizatına sərf edildi. Şuşa bəylərindən biri şəhərə gələn qoşunların bir günlük bütün xərclərini öz üzərinə götürdü. Digər bəylər və imkanlı adamlar da qoşunlarm ərzaq təminatı üçün böyük miqdarda çörək, çay, şəkər və s. almışdılar.
Şuşada Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin rəsm-keçidi də təşkil edildi. Bu rəsm-keçid həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər tərəfındən izlənildi. Şəhərin həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər yaşayan hissəsində postlar quruldu və asayişin təmin edilməsi onlara tapşırıldı.
Ermənilər aldıqları ilk zərbədən sonra, öz xislətlərinə uyğun olaraq, Qafqaz İslam Ordusu hiss ələri qarşısında geri çəkilməyə razılıqlarını bildirsələr də, əslində, məqam gözləyir, gizli şəkildə öz dəstələrini gücləndirirdilər. Kənardan alınan yardımlar da onların daha yaxşı təşkilatlanmasına və təchizinə kömək edirdi. Məsələn, Dovşanlı və Marağalıda 1000 nəfərlik erməni-daşnak silahlı dəstəsi toplanmışdı. Dəstənin kifayət qədər silahı, hərbi sursatı var idi. Bu dəstəyə Arşak adlı birisi rəhbərlik edirdi. Gorusda onun 700 nəfərlik piyada, 200 nəfərlik süvari qüvvəsi, 11 pulemyotu və 2 topu olması barədə xəbər alınmışdı. Şahnəzərov adlı birisinin rəhbərliyi altında isə 600 nəfərlik Gəncə alayı, 400 nəfərlik Şuşa alayı və 200 nəfərlik Samsun alayı var idi. Bütün bu qüvvələr Qarabağa gəlmiş Qafqaz İslam Ordusu hissələrinə qarşı təzyiqi günü-gündən gücləndirirdilər. Onların müqavimətini qırmaq və Şuşa ətrafında vəziyyəti sabitləşdirmək üçün Cəmil Cahid bəy öz qüvvələrini aşağıdakı şəkildə bölüşdürməyi qərara aldı: 2-ci Azərbaycan piyada alayının bir taboru Xankəndi yolunda dayanmalı, alay özü isə bir topçu batareyası ilə Şuşada qalmalı, 1-ci süvari və Ləzgi süvari alayları isə Əsgəranda mövqe tutmalı idi. Süvarilər və Xankəndidəki taborun bir bölüyü bu iki məntəqə arasında asayişi mühafızə etməli idi. 25-ci taborla topçu şnayder taboru Ağdamda qalmalı, 1-ci Azərbaycan diviziyasının qərargahı da buraya köçürülməli idi. Könüllü milis dəstələri də Ağdamda cəmləşdirilərək, yürüşə hazır vəziyyətdə saxlanmalı idi. Cəbrayıl ətrafında isə yerli qüvvələrdən silahlı dəstələr yaradılması nəzərdə tutulmuşdu.
1-ci Azərbaycan diviziyası qərargahının Şuşada yerləşdirilməsi planlaşdırılırdı. Diviziya bölgənin təhlükəsizliyini təmin etməli idi. Bölgədə əvvəlki vəziyyəti bərpa etmək üçün isə ermənilər təkcə öz qüvvələrini gücləndirmir, eyni zamanda, havadarları vasitəsilə Türkiyəyə güclü təzyiq göstərir və ciddi-cəhdlə Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin Qarabağdan çıxanlmas mı tələb edirdilər. Yaranmış mürəkkəb beynəlxalq şərait və eyni zamanda, Mudros barışığının şərtlərinə görə, türk hərbi qüvvələrinin Azərbaycandan geri çağırılması Qarabağda yenidən baş qaldıran erməni-daşnak təcavüzünü birdəfəlik susdurmağa imkan vermədi. Qarabağdakı 9-cu və 106-cı türk alaylarının geri çağırılmasından sonra general-mayor Usubov diviziyanın komandiri təyin edildi və Qarabağda erməni təcavüzünə qarşı mübarizə aparmaq bütünlüklə Azərbaycan hissələrinin öhdəsinə düşdü.
Mənbə
- Süleymanov M., Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999;
- Birinci dünya harbinde türk harbi Kafkas cebhesi 3-cü ordu harekatı, c.2, Ankara, 1993;
- Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşmda Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan harekatı, Ankara, 1996.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 106. ISBN .
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qafqaz Islam Ordusunun Qarabag herekati Qarabagda yerli turk muselman ehaliye qarsi soyqirimi heyata keciren ermeni dasnak silahli destelerini terk silah etmek ve bolgede Azerbaycamn qanuni hakimiyyet strukturlarinin isini berpa etmek meqsedile 1918 ci ilin sentyabr oktyabrinda Qafqaz Islam Ordusuna daxil olan turk ve Azerbaycan herbi hisseleri terefinden heyata kecirilmis herbi emeliyyat BaslanmasiCemil Cahid bey Toydemir Qarabagda herbi serait hele Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin musteqilliyi elan edilmezden evvel murekkeblesmeye baslamisdi Ermeniler Birinci dunya muharibesinin 1914 1918 dogurdugu elverisli tarixi seraitden istifade ederek bolgeni Azerbaycandan ayirib Ermenistana birlesdirmek ucun burada guclu silahli desteler formalasdirmisdilar Hemin desteler birbasa Ermenistan terefinden silahlandirilirdi Qafqaz Islam Ordusu Bakiya dogru irelileyerken xususi quvveler ayirib Qarabaga gondermek mumkun olmadigindan bu mesele yalniz Baki seheri azad edildikden sonra diqqet merkezine geldi Bu meqsedle 1 ci Azerbaycan piyada diviziyasi esasinda xususi deste yaradildi Qarabagda doyus emeliyyatlarina rehberlik 1 ci Azerbaycan diviziyasinin komandiri Cemil Cahid beye hevale olunmusdu Qarabag herekatinda bu diviziyanin 1 ci 2 ci ve 3 cu suvari alaylari 2 ci piyada alayi milli konullu bolmeler habele bir snayder dag taboru ve zirehli avtomobiller istirak edirdiler 1 ci Azerbaycan diviziyasi 9 cu ve 106 ci turk alaylari mohkemlendirilmisdi Nuru pasa sentyabrin 21 de Qarayazi ve Lezgi suvari alaylarinin Yevlaxa ve oradan da Berdeye yola dusmelerine hazirlasmalari barede emr verdi Onun 23 sentyabr tarixli emri ile diger herbi hisselerin de yola salinmasina baslandi Hemin herbi hisseler sentyabrin 25 den etibaren Qarabag erazisine daxil olmaga basladilar Cemil Cahid bey terksilah ve Azerbaycan Hokumetine tabe olmalari barede Qarabag ermenilerine ultimatum verdi Ermeni milletci daireleri sentyabrin sonlarinda qurultay cagiraraq bu meseleni muzakire etdiler ve Azerbaycan Hokumetini tanimayacaqlarini bildirdiler Qurultayin qerari 5 nefer ermeni vasitesile Agdama 1 ci Azerbaycan diviziyasinin komandanligina catdirildi Cemil Cahid bey bu qerarla tanisliqdan sonra onu getiren ermenilerden ucunun hebs olunmasina emr etdi Ikisi ise buraxildi ve onlara bildirildi ki ermeniler en qisa muddetde teslim olmasalar Susaya hucum baslanacaqdir Ermeniler oktyabrin 3 de cagirdiqlari yeni qurultayda Azerbaycan Hokumetini tanimagi ancaq silahlarin yigilmamasi barede turk komandanligi qarsisinda mesele qaldirilmasini qerara aldilar DoyuslerOktyabrin 1 de Nuru pasa da artiq Agdama gelmisdi Doyuse hazirliq veziyyeti yoxlanildiqdan sonra oktyabrin 4 de Qarabag destesi Susaya dogru herekete basladi ve ele hemin gun Esgeran etrafinda guclu doyus bas verdi Esgeran bogazinin tebii seraitinden istifade eden ermeniler burada mohkem mudafie postlari qurmusdular Uzbeuz doyusle bu movqeleri yarib kecmek cetin olacagindan 2 ci Azerbaycan piyada alayi ve bir suvari alayi Ketik Dasbasi istiqametine gonderildi 9 cu Qafqaz piyada alayi ise Agbulaga teref hereket etdi ve bu menteqeni ele kecirerek ermenilerin cenuba dogru geri cekilmek yolunu kesdi 9 cu alayin bu menteqeni ele kecirmesi ve hemin alayin 25 ci taborunun cenubdan Esgerana dogru hereketi ermenilerin muqavimetini tamamile qirdi ve onlarin geri cekilmekden basqa caresi qalmadi Bununla da Susa yolunda esas muqavimet seddi aradan qaldirildi Xramort Xanabad Dasbasi Aranzemin Qarakend ermenileri de muqavimet gostermeye calisirdilar Oktyabrin 6 da Esgeranla Susa arasindaki Eyrikend etrafinda novbeti doyus bas verdi Burada xeyli ermeni quvvesi toplasmisdi 1 ci Azerbaycan diviziyasinin serencaminda olan toplarin surekli atesinden sonra hemin quvveler qacib dagilisdilar Xanabad Qilinebagi ve Ketik kendlerinin daglara qacmis ehalisi muqavimetin ebes oldugunu anlayib silahlarini tehvil vermeye basladilar Susa istiqametinde oktyabrin 6 dek davam eden doyuslerde bir zabit ve 32 esger sehid olmus 65 nefer yaralanmis 16 min gulle ve 276 top mermisi serf edilmisdi Ayin 7 de Susa istiqametinde irelileyen esas quvveler Xankendine dogru hereketi davam etdirdiler Esas quvveler ireli hereket etdikce arxada qalan yolun ve menteqelerin muhafizesi de temin olunurdu Bu meqsedle bir piyada taboru Agdamda saxlandi bir piyada taboruna is e Susa Agdam yolunun muhafizesi tapsirildi 1 ci Azerbaycan diviziyasi ve onun tabeliyine verilmis hisseler oktyabrin 4 de Agdamdan hereket ederek ayin 8 de Susaya daxil o ldular Yalniz oktyabrin 4 de Esgeran etrafinda doyuse giren bu quvveler sonraki gunlerde ele bir ciddi muqavimetle rastlasmadan yol ustundeki kendlerden silah toplamaqla mesgul idiler Susa ehalisi Qafqaz Islam Ordusu quvvelerinin qarsilanmasi ucun Govher aga mescidinde konullu 20 min rubl vesait toplamisdi Bu vesait qosun hisselerinin yerlesdirilmesine onlarin erzaqla tehcizatina serf edildi Susa beylerinden biri sehere gelen qosunlarin bir gunluk butun xerclerini oz uzerine goturdu Diger beyler ve imkanli adamlar da qosunlarm erzaq teminati ucun boyuk miqdarda corek cay seker ve s almisdilar Susada Qafqaz Islam Ordusu hisselerinin resm kecidi de teskil edildi Bu resm kecid hem azerbaycanlilar hem de ermeniler terefinden izlenildi Seherin hem azerbaycanlilar hem de ermeniler yasayan hissesinde postlar quruldu ve asayisin temin edilmesi onlara tapsirildi Ermeniler aldiqlari ilk zerbeden sonra oz xisletlerine uygun olaraq Qafqaz Islam Ordusu hiss eleri qarsisinda geri cekilmeye raziliqlarini bildirseler de eslinde meqam gozleyir gizli sekilde oz destelerini guclendirirdiler Kenardan alinan yardimlar da onlarin daha yaxsi teskilatlanmasina ve techizine komek edirdi Meselen Dovsanli ve Maragalida 1000 neferlik ermeni dasnak silahli destesi toplanmisdi Destenin kifayet qeder silahi herbi sursati var idi Bu desteye Arsak adli birisi rehberlik edirdi Gorusda onun 700 neferlik piyada 200 neferlik suvari quvvesi 11 pulemyotu ve 2 topu olmasi barede xeber alinmisdi Sahnezerov adli birisinin rehberliyi altinda ise 600 neferlik Gence alayi 400 neferlik Susa alayi ve 200 neferlik Samsun alayi var idi Butun bu quvveler Qarabaga gelmis Qafqaz Islam Ordusu hisselerine qarsi tezyiqi gunu gunden guclendirirdiler Onlarin muqavimetini qirmaq ve Susa etrafinda veziyyeti sabitlesdirmek ucun Cemil Cahid bey oz quvvelerini asagidaki sekilde bolusdurmeyi qerara aldi 2 ci Azerbaycan piyada alayinin bir taboru Xankendi yolunda dayanmali alay ozu ise bir topcu batareyasi ile Susada qalmali 1 ci suvari ve Lezgi suvari alaylari ise Esgeranda movqe tutmali idi Suvariler ve Xankendideki taborun bir boluyu bu iki menteqe arasinda asayisi muhafize etmeli idi 25 ci taborla topcu snayder taboru Agdamda qalmali 1 ci Azerbaycan diviziyasinin qerargahi da buraya kocurulmeli idi Konullu milis desteleri de Agdamda cemlesdirilerek yuruse hazir veziyyetde saxlanmali idi Cebrayil etrafinda ise yerli quvvelerden silahli desteler yaradilmasi nezerde tutulmusdu 1 ci Azerbaycan diviziyasi qerargahinin Susada yerlesdirilmesi planlasdirilirdi Diviziya bolgenin tehlukesizliyini temin etmeli idi Bolgede evvelki veziyyeti berpa etmek ucun ise ermeniler tekce oz quvvelerini guclendirmir eyni zamanda havadarlari vasitesile Turkiyeye guclu tezyiq gosterir ve ciddi cehdle Qafqaz Islam Ordusu hisselerinin Qarabagdan cixanlmas mi teleb edirdiler Yaranmis murekkeb beynelxalq serait ve eyni zamanda Mudros barisiginin sertlerine gore turk herbi quvvelerinin Azerbaycandan geri cagirilmasi Qarabagda yeniden bas qaldiran ermeni dasnak tecavuzunu birdefelik susdurmaga imkan vermedi Qarabagdaki 9 cu ve 106 ci turk alaylarinin geri cagirilmasindan sonra general mayor Usubov diviziyanin komandiri teyin edildi ve Qarabagda ermeni tecavuzune qarsi mubarize aparmaq butunlukle Azerbaycan hisselerinin ohdesine dusdu MenbeSuleymanov M Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan B 1999 Birinci dunya harbinde turk harbi Kafkas cebhesi 3 cu ordu harekati c 2 Ankara 1993 Yuceer Nasir Birinci dunya savasmda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan harekati Ankara 1996 Istinadlar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 106 ISBN 9952 417 44 4 Hemcinin baxQafqaz Islam Ordusu Dagistan herekati 1918